De spreeckonst

[p. 159]

Anhang.

Men ziet gemeenlijc dat de niewe vindingen in't eerste noch eenige onvolmaectheeden hebben, diemen int begin niet en merct, maer metter tijt ontdect en verbeetert worden. 'Twelc ooc yder een zal bevinden grootelijx plaets te hebben, in't ontdecken vanden aert der Uitspraec. Want vergelijkende het geene tot noch toe hier van is gevonden geweest, by het geene nuu wijders door my daer is bygevoecht, en hier vooren beschreeven: zal lichtelijc oordeelen dattet scheelt, gelijc de eerste ontdecking en bekentmaeking van Westindien door Columbus geschiet, en 'tgeene daer nuu van ontdect en beschreeven is. Doch gelijc de kennis, diemen nuu van Westindien heeft, eevewel noch onvolmaect is; en daer in verbeetering en byvoechsels noch geschien, en te geschien staen: Zoo weet en beken ic, dat de uiterste volmaectheit van my noch niet en is getroffen: maer dat tot deeze beschrijving veel byvoechsels en verbeeteringen konnen gedaen worden: Gelijc ic ooc zelf zulx in veel gewaer geworden ben, en elkereis gewaer worde. Want naedien de voorige beschrijving van my al voor eenige jaeren is geschiet, en stil heeft leggen rusten: zoo zijn my noch veel wichtige dingen te binnen gekoomen, die hier niet beschreeven en zijn: en met eenen ooc dat in't beschreevene hier en daer merkelijke verbeetering was van noode. Daer oover ic ooc in sommige plaetsen, daer't licht konde geschieden, wat verandert en bygevoecht heb: maer 't ooverige in zijn eerste weezen gelaeten: en 't geene nochtans daer van hier noodichst by diende, in deezen Anhang cortelijc aengeroert: stellende het ooverige uit tot andere geleegentheit.

Tot het VII. Hooftstuc des I. Boex, en III Hooftst. des II.

I. In't 3 Hooftstuc des 2 Boex heb ic geleert, datter nae de diepte maer zeeve soorten van Letteren te stellen zijn. Maer want ic naederhant bevonden en bedacht heb, by geleegentheit dat den geleerden Iohannes Cloppenburch my hadde laeten hooren hoe de Zwitsers de Hebreewse Hcheth gebruiken en uitspreeken, datter een merkelijc onderscheit is tussen de geluiden diemen voortbrengt met een Scheideur die diep inde Keel is, ontrent de Knoc desselven; en die veroorzaect worden door een Scheideur die voor inde Keel ontrent het Lelletje is; en dat ic van meening ben geworden, dattet onderscheit van die Zwitserse en eenige Hebreewse Letteren daer in geleegen is: Zoo vind ic nuu noodich, datmen nae de diepte acht soorten van letteren stelle. mits inde plaets van eene soorte, die ic Keelletteren heb genoemt, twee te zetten: en door de naem Keelletteren te verstaen het geslacht van deeze: tot dien einde de Keel in twee deelen afdeelende: noemende het achstterste¹⁾, het Knocdeel; en het voorste, het Leldeel: en hier nae de Letteren die daer haer onderscheit ontfangen, Knocletteren en Lelletteren. Hier door wort der Enkelder Letteren getal noch vermeerdert: wantter een heele ry niewe by komt, als te zien is inde volgende Letterorde.

1) 1. achterste

[p. 160]

Onder de Knocletteren stel ic onze h. Die ic nuu bevinde by ons meest als een Bree knocruiser gebruict te worden, en minst als een Smalle: hoewel ic inde voorgaende beschrijving het teegendeel heb gemeent: uit oorzaec dat ic doe het rechte onderscheit vande Bree en Smalle Letteren noch niet en hadde bedacht. Breet luitse in hout/ hebben/ heel: maer Smal in 't hout/ 't hebben/ 'theel: daerze door 't vereenigen mette Smalle letter t in een Smalle is verandert.

De Letteren daer ic inde 81 zijde van spreec, en Geluitpoogende Keelletteren noem, die onderscheidende in Clinkpoogende, en Ruispoogende, hooren hier ooc onder. En moogen Eigentlijker geheeten worden in't gemeen Knocsmoorders/ en in't byzonder Bree en Smalle Knocsmoorders.

Voor Lel-letteren houd ic de Hcheth en Nhain der Hebreen. In bedenken stellende, aengaende de Hcheth, Of die in't gemeen een Vryje Lelruiser zy; of in't byzonder zulken Smallen, ofte zulken Breeden alleen: En aengaende de Nhain, of die zy een Lelneusletter; of een Bree vryje Lelruiser.

Het geluit 't welcmen in't kken voortbrengt, bestaet uit knocletteren: meede dat in't hoesten, en in't lachchen gemaect wort: maer 'tgeene in't kladden voortkomt, uit Lelletteren.

De Dooling die ic in't voorgaende door onweetenheit van een achtste soorte van Letteren nae de Diepte, heb begaen: is meest daer in geleegen, dat ic de keel in't gemeen heb toegeschreeven, 'tgeene de Knoc in't byzonder eige is. En wort derhalven dan verbeetert, alsmen in meest alle plaetsen stelt of verstaet de knoc voor de keel: en by de Knocletteren en Vormen/ noch voege die vande Lel.

II. Voorder dewijle de Vryklinkende Knoc, Lel en Wortelletteren, die van eene holte zijn, onverscheidelijc gebruict worden: zonder dat daer door de Taelwoorden verstaen worden te veranderen, gelijc inde 50 zijde ooc is gezeit: zoo ist noodich datmen een zulken onderscheiding maeke, in welke die onder een geslacht koomen. Het welke geschiet, alsmen de Keel, of het Knoc en Lel-deel, mettet Heemelt-worteldeel, vervat onder eenen naem; welc mach zijn Keew/ of liever Stroot-krop: en datmen hier nae de Letteren, welker scheideur daer is, noeme Kropletteren.

III. Dewijle ooc op het onderscheit tussen Vryklinkende Achtermidde en Voormiddeletteren, dicwils niet veel acht genoomen wort: en daer oover wel

[p. 161]

onverscheidelijc gebruict worden, voornaemelijc Enkel zijnde: als te merken is in sterre/ stęrre: verre/ vęrre: st^cerven/ st^cęrven: ^cerven/ ^cęrven: veerdich/vaerdich: weert/ waert: Zoo dienen meede die twee alleen onder een geslacht begreepen te worden. Het welke te weech gebracht wort, alsmen inde mont een Deel maect dat uitet Achtermidde en Voormidde bestaet, 't selve noemende Voorheemelt: en hier af de Letteren, welke haer onderscheit daer ontfangen (gelijc bei de voornoemde soorten doen), Voorheemeltletteren.

Tot het VIII. Hooftstuc des I. Boex, en IV. Hoofst.¹⁾ des II. Boex.

Inde derde gemeene onderscheiding der Letteren, en uit oorzaec van die, ooc in verscheide byzondere onderscheidingen, heb ic tot een soortmaekend onderscheit gestelt zeekere Tweestemmichheit/ naemelijc de Ruisclank: en geleert dat de g/ z en v daer in vande andere letteren onderscheiden zijn. Maer naederhant deeze zaec dieper ooverdenkende: heb ic bevonden dat de Ruisclank alleen een byvallige eigenschap is, die geen byzondere soorten van letteren en maect: en ooc niet alleen plaets heeft inde voorzeide letteren, maer meede wel kan hebben in andere: als in ch/s en f: zonder daer door van soorte te veranderen. Gelijc ooc de g/ z en v alleen-ruisende moogen uitgesprooken worden, blijvende dezelve in weezen.

Insgelijx heb ic daer en elders de γ/ d en b/ onder de Klincletteren: ende de k/ t en p onder de Ruisers gestelt: en alzoo getoont datse van malkanderen weezentlijc verschillen, in dat geene klinken, en deeze ruisen, of poogen te ruisen. Doch hier in heb ic my meede zoo bedacht, dat ic nuu meen haer waer onderscheit daer niet in te bestaen: maer dat die in't gemeen als Luidende zijn aen te merken: gelijc ooc de r/ l/ ng/ n/ en m/ daer meede onder de Klinkende gestelt. En dat die elc in Klinkende en Ruisende, of Ruispoogende te onderscheiden zouden zijn, alsmen die verder wilde verspreiden.

Volgens deeze staet de gemelde derde gemeene Onderscheiding der Letteren, en met eenen ooc der Vormen, te verbeeteren op deeze wijs.

Om nuu ooc te toonen waer in dattet rechte en soortmaekend onderscheit tussen g/ z/ v en ch/ s/ f/; en tussen γ, d/ b/ en k/ t/ p is geleegen: zoo zeg ic, dewijl haer recht onderscheit in geen van de zes beschreeve gemeene onderscheidingen en ontmoet: datter booven die noch een gemeene onderscheiding der Enkelde Letteren moet gestelt worden, daer door deezer weezentlijc verschil komt te blijken. En is dit, dat de Enkelde Letteren, gelijc ooc de Vormen, zijn 1 Smalle/ 2 Breede.

Smalle Letteren zijn, die met Smalle Vormen: en Breede, die met Breede Vormen gevormt worden.

Smalle Vormen zijn, die een Smalle Scheideur: een Breede/ die een Breede hebben.

Want in elke Vorm kanmen de Scheideur dan smal maeken, dan breet. Welke

1) 1. Hooftst.

[p. 162]

smalte tot onscheidelijke neeven of mee-gaende eigenschappen heeft Stijfte/ Vastichheit/ of Strakheit/ en Engte: gelijc de Breete daerenteegen Slapheit/ Losheit/ en Ruimte. En deeze tweederlei gestalte der Scheideuren, is oorzaec vande voorschreeve soortmaekende onderscheiden der Letteren: die daer oover van my Smalle en Breede zijn genoemt: en ooc nae die neevegaende eigenschappen Stijve en Slappe &c. zouden moogen geheeten worden. En dewijle tottet voortbrengen der Smalle weinich aesems, en een smalle plaets met kracht te bezetten vereist wort, en tot de Breede het teegendeel: zoo magmenze ten dien aenzien ooc Lichte en Zwaere noemen: gelijc van my, eer ic het recht onderscheit bedacht had, al is geschiet: als te zien is in't 15. Hooftstuc des 2. Boex, en elders.

Smalle Letteren zijn de hch/ ch/ s/ f/ ⫕k / k/ k/ t/ p. Insgelijx de h/ nh/ ng/ n/ m/ l/ r/ áa/ &c. wanneerze by een of meer der voorige, in een zelvde deel des Woordlits, en ooc wel andersins, uitgesprooken worden. Als in schrijft/ schrijnt/ ontfangt/ splinters/ zijn al de Letteren Smalle: en de Naekleevende in brant/ baert/ vals/ zingt/ rank/ verwt.

Bree Letteren zijn de hg/ z/ v/ ⫕γ/ γ/γ/ d/ b. En de h/ nh/ ng/ n/ m/ l/ r/ áa/ &c. wanneerze by de eerste in een zelvde deel des Woordlits, en ooc wel andersins worden uitgesprooken. Als in bezwaerde/ bedreeve/ verzaemde/ gronde/ al de Letteren: en de Voorkleevende in brant/ blaes/ glimp.

Om klaerlijc te begrijpen 't verschil tussen de Smalle en Bree Letteren: zal dienstich zijn teegen malkanderen te vergelijken zulke letteren en woorden die alleen in Breete verschillen: als zijn de geene die ic hier booven malkanderen stel.

't sweeft	saejen	ponten	twee	wetten	't fersaecht my
zweevde	zaejen	bonden	dwee	wedden	wy verzaegden

De misslaegen die ic in't beschrijven van deeze Const begaen heb, door dat ic doe noch niet en had ontdect dit onderscheit der letteren van Smalte en Breete, konnen ten grooten deele verbeetert worden door deeze waerneeming: Datmen meest oover al stelt of verstaet, inde plaetsen daer ic gebruict heb de Naem en de Beschrijving Eenstemmige en Eenstemmende; de naem en de Beschrijving van Nietbreetruisende: en in plaets van Tweestemmige/ of Tweestemmende/ en Ruis-klinkende; Breetruisende: en voor Ruisende; Smalruisende. Insgelijx voor Klinkende/ alst vande Smoorletteren of Smoorvormen wort gezeit; Bree: en voor Ruispoogende; Smalle.

Tot het XV. Hooftstuc des II. Boex.

In't 15. Hooftstuc des 2. Boex, heb ic de twee Middetrappen genoemt Boovemiddeltrap en Ondermiddeltrap. Maer acht nuu nutter, datmen die Hooch-middeltrap en Laechmiddeltrap heete: om datmen den naem Boovemiddeltrap en Ondermiddeltrap zoude moogen gebruiken, om door geene te betikenen¹⁾ een geslacht dat de Opper en Naest-oppertrappen begrijpt; en door deeze een dat de Laechste en Naestlaechste trappen.

Den naem Mutae of Aphona heb ic de Doovluiders, of Letteren vanden eersten trap toegeëigent: maer houde nuu datse beeter de Smoorletteren alleen toegepast

1) 1. beteikenen

[p. 163]

mach worden: en datse oover zulx doorgaens te vertaelen zy Gesmoorde of Geluitpoogende/ en ooc wel stomme. Want de Grieken onder de Aphona alleen Smoorletteren begrijpen: uitgenoomen datse de Aspiratae ooc daer onder vervatten, die elc uit een Gesmoorde en Vryje letter bestaen. 'T welc eevewel alleen ten aenzien van haer Smoorletter geschiet. Zoo doen ooc de Latijnen, behalven datse de g en f daer onder brengen, die nuu Vryje letteren zijn. 'Twelc ic meen door toeval geschiet te zijn. naemelijc aengaende de g/ door dat die eertijts als een Smoorletter is uitgesprooken geweest (gelijc ooc c in alle geleegentheit) en daerom te recht doe onder de Mutae gestelt. En ondertussen haer geluit veranderende, heeftmen die onverstandelijc eevewel onder 'tselve geslacht laeten blijven (gelijc ooc mette c ten deele geschiet). Of, men heeft de g onder de Mutae gebracht, om datmen de Griexe γ mette zelve heeft beteikent, geen eige Merc daer toe hebbende: en ondertussen het onderscheit niet verstaende, die onder een geslacht met de γ gestelt. Maer belangende de F/ die is waerschijnelijc daer onder gerocht, om dat haer Streepletter van de γ is afcomstich, als bestaende uit twee op malkanderen gestelt: en daerom heeftmenze dommelijc gezet onder 't selve geslacht, daer de onder staet. Zulx dat die wel doen, welke deeze onder de Mutae niet en tellen.

Van Tussesoortletteren.

Onder de soorten van letteren, die alleen in trappen van zeekere eigenschap verschillen: hooren ooc Letteren die in't midde van zulken onderscheit uitgesprooken worden, of konnen worden; en die daer oover tot bei de soorten, tusse welke zy koomen, moogen gebracht worden, en Tussesoortletteren geheeten. En zijn I. Tussediepletteren. Welke weeder zijn 1 Tusseknoc-en-lelletteren. 2 Tusselel-en-wortellett. 3 Tussewort-en-achtermidlett. 4 Tusse-achtermid-en-midlett. 4 Tussemid-en-vleislett. 5 Tussevleis-en-beenlett. Anders ooc 1 Tusseknoc-en-lellett. 2 Tusselel-en-heemeltlett. 3 Tusseheemelt-en-tandlett. Ic en stel hier geen Tussetand-en-lipletteren, om dat icker acht geen te weezen. By Voorbeelt, de ee in weerdich/ veerdich/ worden dicwils tussen het Ahtermidde¹⁾ en Midde uitgesprooken: zulx datse dan zijn Platte Tusseachtermid-en-midlet-teren, en vry staet die te beteikenen met ae of met ee; gelijc ooc beide geschiet. II. Tusseholle. Die voorder zijn 1 Tusseplat-en-hol-achtige, 2 Tussehol-achtich-en-holle. Als de e in ic sterf/ luit dikwils tusseplat-en-hol-achtich: en mach daerom, of met e/ of met ĕu geschreeven worden. III. Tussebree-en-smalle. Als de ch in ic weech/ de s in ic raes/ de f in ic leef/ de t in mont/Got /luiden dicwils zoo: en moogen dan ooc met g/ z/ v en d beduit worden.

1) 1. Achtermidde

Van der Woordleeden Holheit en Breete.

Nae de Holte zijn de Woordleeden I. Effeholle. Die weeder zijn 1 Platte, 2 Hol-achtige, 3 Holle. II. Schilholle: daer vander naeu in't gebruic zijn; ten zy by de Zeewen eenige Voorhol-achtige-achterplatte: als hat/ ga. De Cleefsels der Woordleeden zijn haer naeste grondletter in holte gelijc. Als in gans/ vaert/ velt/ zijn de Cleefsels plat: in grt/ kl/ keur/ hol-achtich: in gom/ koot/roet/hol: in hat het voorcleefsel hol-achtich en het naecleefsel plat. Nae de Breete zijnze I. Effebree. Die weeder zijn, 1 Smalle: als schat/ strac. 2 Bree: als brod/ hemd'/ vreezende/ donzde. II. Schilbree. Die weeder zijn 1 Voorsmalle: als

[p. 164]

de eerste Leeden in taelde/ paerden. 2 Naesmalle: als bont/ baert/ zaech/ vraecht. Hier van stel ic in deezen Reegel, 1 Alsser alleen in een Cleefsel van een Woordlit, 't sy in't Nae, 'tsy in't Gezoomde Tusse-cleefsel, een of meer Doove Letteren. Al de Letteren van een Woordlitcleefsel zijn van eenderlei Breete. Zulx datmen quaelijc schrijft Godt/ deugt/ 'tgaet/ 'tvaert. Dit heeft ooc plaets inde Tussekleefsels: als in vraegde/ bonzde/ leevde/ loodzbier/ voornaemelijc alsse gezoomt zijn: want anders en ist niet nootsaekelijc. Quaelijc schrijftmen dan, vraechde/bonsde/ leefde/ &c.

Vande verandering die in eenige Letteren door de Ontlassing veroorzaect.

Wanneer de letter, die inde Litlassing tot een zoom gemaect wort, een doove Letter is: zoo verandert die van Breete in de volgende geleegentheeden. I. Inde Schuivende Ontlassing verandert die altijt: zooze inde Verlenging gewoon is verandert te worden; en zooder een Letter van hooger trap naevolcht. Als in gronijs/ goeaerdich/ gronletter/ gronwoort; van gront-ijs/ goet-aerdich gront-letter/ gront-woort: daer de t een Zoom wordende, van Breete verandert: om dat zulx in't verlengen van die woorden ooc gebeurt (Want men zeit Gront/ gronden; goet/ goede); en om datter een hooger Letter aen volcht, naemelijc i/ a/ l/ w. Zoo ooc in zuiglam/ zuigmamme/ lijveige. II. Inde Treckende Ontlassing verandert die alleen, wanneerze een vryje Breeruiser is, en een Smalle doove daer voor komt; wordende dan een Smalle. Als in erfhoet/ uitheef/ visop/ grontop/ heerikaet/visat/ zoutat; van erf-goet/ uit-geef/ &c. Want alsser een Bree doove voor gaet blijftse. Als in ribacken/ van rib-zacken. Doch dit valt weinich voor. Wanneerze een Bree Smoorletter, of Smalle doove is; blijftse wel altijt onverandert: maer indiender Doove voorgaen van een andere Breete, dan veranderen die, en worden de blijvende Zoomletter in Breete gelijc. Als in regdanc/ kaedzaen/ kievidzloem/ handoom/hondzraf; van recht-banc/ kaets-baen, &c.