De spreeckonst

IV. Hooftstuc.
Der woorden verandering, en Onderscheiding nae die.

De Verandering die de Woorden in haerzelven lijden is 1 Enkel, 2 Dubbel. De Enkelde Verandering is zezderlei: 1 Talverandering, 2 Trapverschicking, 3 Grootheits-verandering, 4 Stofverschicking, 5 Verbinding, 6 Stofwisseling.

I. De Talverandering inde woorden is driederlei: 1 Littalverandering, 2 Woorttal-verandering, 3 Litwoorttal-verandering.

1 De Littalverandering der Woorden is, waer door de woordleeden der zelver in getal vermeerderen of verminderen, door woordlitscheiding of woordlitmenging.

En is 1 Litmenging der Woorden, wanneer de Leeden der Woorden gemengt worden: Als in boom/ haen/ Hollaers/ van boodem/ handen/ Hollanders. 2 Litscheiding der Woorden, wanneer de Leeden der Woorden in getal vermeerderen door scheiding: Als in worrikum van workum/ zaedel van zael.

Bei deeze leste, zijn in een ander aenzien verhandelt inde Woordleeden.

2 De Woorttalverandering is, waer door de woorden meerder of minder in getal worden.

Is tweederlei: 1 Woortmenging, 2 Woortscheiding.

De Woordmenging is, waer door twee of meer Enkelde Woorden tot een veranderen.

Als Régenbac is maer een enkel Woort, doch gemengt uit deeze twee Reegen en bac; zoo Houttuin van hout en tuin: Turfvier van turf en vier: jammerdal van jammer en dal. Weederom Schèepstímmèrmàn maer een Enkel Woort zijnde, is nochtans uit drie Woorden gemengt, naemelijc uit schéeps/ tímmer/ en mán: zoo Hoogbootsman uit hooch/ boots/ en man: Opperstierlui/ uit Opper/ stier/ en lui. Op gelijcke wijs geschieter ooc wel menging uit vier Woorden tot een: als in groot-uerwerk-maeker.

[p. 135]

Het zal lichtelijc veel zeer vreemt schijnen, dat ic deeze Woorden, Enkelde zech te zijn, daerze uit twee, drie en meer woorden ontstaen, en weeder in connen gescheiden worden. Maer hier teegen dient wel aengemerct, datse eevewel geen Dubbelde en zijn: naedienze maer eene Woortform en hebben, of maer een Opperwoortlit en begrijpen: en daerom nae haer form (daer yder zaec zijn benaeming af moet crijgen) Enkelde zijn: al ist datse nae haer Stof, dubbelde geacht connen worden.

Deeze Menging is een Eigenschap van een uitneemende en hoochprijselijc gebruic inde spraeken, daerze in alderlei Woorden can plaets grijpen. Want zy maect, dat dezelve meer als tienduizentmael rijker in woorden connen zijn, dan anders: Naedemael dat, wanneer men elc woort met yder Woort saemen quaem te mengen, een wonderlijc groot getal van Woorden daer uit moet rijzen; ende noch veel grooter, alsmen, die uit twee gemengt zijn, weeder mengde met noch een derde, en dan weeder met noch een vierde. Beneffens deeze Taelrijkheit der Woorden, die uit zulke menging rijst; comt noch de Zinrijkheit, welke daer meede saemen gaet: zijnde daer in geleegen, dat yder gemengt Woort tot zijn ongemengde, het verstant geleit, als ooc tot de vereeniging der zelver: en daer door een, twee, drie en meerdubbelde kennis seffens by brengt. Zulx datmen door een Woort, zoo veel zins becomt, als anders door een heele beschrijving. Waer uit volcht, dat, genoomen daer waer een Spraec tot menging onbequaem, die zoo veel ongemengde Woorden hadde, als een ander, tot menging bequaem, saemen met haer Gemengde: zoo waer de deeze, om de voorzeide reeden, noch veel prijselijker, als geene. Booven dit is de menging ooc groot te achten in een Spraec: door dien datter daegelijx veel niewe onbekende zaeken ontdect worden en voorvallen, als niewe Consten en alderlei andere dingen: daer toe dan niewe Woorden vereist worden, om beteikenende stof daer van te zijn. Nuu hier toe oorspronkelijke onveranderde niewe geluiden te bedenken, en tot teikenen van die in te stellen: hoewel het doenlijc waer, zoude nochtans duister, ongewoon, en onvruchtbaer zijn: dewijle niemant zulx aennemen, noch volgen zoude. waer oover men gedwongen is oude daer toe te gebruiken: die dan, om twijfel-achtichheit te weeren, moeten door verandering, en voornaemelijc door menging bereit, en tot duidelijke Outmaekniewe gemaect worden. Wanneermen dan een Spraec heeft hier toe weinich bequaem: zoo ismen zeer verleegen, en moet heele Reedenen, in plaets van Enkelde Woorden gebruiken. Hier uit can een yder lichtelijc verstaen, dat zulke Spraeken daer weinich menging in can geschieden, zeer Arm en gebreekich zijn: maer de andere Rijke, duidelijke en bondige. Ende naedemael de Latijnse Spraec, deeze menging naew anders toe en laet, als alleen met praepositien: zoo moetse nae de waerheit, voor een Arme Spraec gehouden worden: niet teegenstaende datse van veel, die niet en weeten waer in de rechte deucht en lof van een Tael bestaet, zoo hooch geroemt wort. Het zelve is ooc vande Fransoise, ende meer diergelijke te gevoelen. Maer de Griexe, dewijlze daer in geluckiger is, verdient daer oover booven de andere geroemt te worden. Doch naedemael onze Duitse Hooftspraec, en haer Onderspraeken, voornaemelijc de Neederduitse, ten hoochsten, ende op't aldergevoechelijkste,

[p. 136]

jae tot verwondering toe, in alderlei Woorden de menging toe laet, niet alleen van twee saemen, maer ooc van drie en noch meer: zoo is de zelve booven de Griexe, ende alle andere Taelen des Werlts te verheffen, en voor de treffelijkste, rijkste, bequaemste en duidelijkste te houden: daer in alle Consten en Wetenschappen beeter en klaerder als in eenige andere, connen beschreeven worden, zelf de zwaerste, diepzinnichste en niew-ontdecte: als onder andere metter daet blijct, aende uitneemende beschrijvingen der Wisconstige Gedachtenissen van onzen Doorluchtigen Prins Maurits hoochloffelijker gedachtenis, door den Hoochgeleerden Simon Stevin in deeze tael gedaen: en ooc in deeze mijne verhandeling, eenichsins gezien can worden.

Voorder het geene ic hier Woordmenging noem, wort gemeenlijc in't Latijn Compositio, dat is, saemensetting of saemenvoeging genoemt. En zoude noch op veelderlei wijzen connen onderscheiden worden. Als voor eerst nae het Getal der Woorden daer uit de menging geschiet, in 1 Tweewoordige, 2 Driewoordige, 3 Vierwoordige menging: gelijc uit de voorgaende Voorbeelden blijct. Ten anderen nae de plaets des Opperwoordlittraps in 1 Naehooge menging, gelijc in Hándbooch/ Bóscruitmaker/ Opperdísmeester: 2 Voorhooge, gelijc in Amsterdám/ Delfsháeven/ voortáen. Ten derden nae de Banden in 1 Gezoomde Woordmenging, gelijc in geeftet en geevet/ van geeft en het: 2 Gelaste, gelijc in claphout/ werkstuc. En voort op meer andere wijzen die wy ongeroert laten.

De Woordscheiding is, waer door een Enkel woort tot twee of meer verandert.

Dit geschiet op twee wijzen. 1 Wanneermen een Woort dat blijkelijc gemengt is scheit: Als Réegènbàc scheidende in Réegèn en bác. 2 Wanneermen een woort dat inder daet Ongemengt is, of niet blijkelijc gemengt in meer scheit: als naevel in nae en vel/ Lugdunum in luic en duinen.

3 De Litwoord-talverandering is een Talverandering, welc ten verscheiden aenzien Littalverandering en Woordtalverandering is.

En is tweederlei: 1 Litwoordmenging, 2 Litwoordscheiding.

Litwoordmenging is, welc ten verscheiden aenzien Litmenging, en Woordmenging is.

Als 'tsal/ van het zal; z'is/ van zy is; rous, van gar ausz.

Litwoordscheiding is, welc ten verscheiden aenzien Litscheiding en Woortscheiding is.

Dit geschiet op twee wijzen. 1 Van Woorden en Woordleeden die merkelijc gemengt zijn: Als z'is scheidende in zy is. 2 Van Woorden en Woordleeden die niet merkelijc gemengt en zijn: Als wanneermen sterven/ zijnde een Woort en twee Woordleeden, scheit in twee Woorden, en drie Woordleeden aldus, stee erven.

II. De Trapverschicking der Woorden is, waer door een Opperlettertrap, of de Opperwoordlittrap, in een andere plaats des Woorts verschict wort.

En is 1 Lettertrapverschicking der Woorden, daer van ten anderen aenzien inde Woordleeden gesprooken is:

[p. 137]

2 Woordlit-trapverschicking: Als in Kéemel, kaméel: órdentlijc, ordéntlijc: veelderléi, véelderlei: spelderníew, spélderniew: rógas, rogás?

III. De Grootheits-verandering der Woorden is, waer doorze meerder of minder van Stof worden.

Is 1 Stof-byvoeging, 2 Stof-weering.

De Stofmeerdering der Woorden, door de naem genoech verklaert, is driederlei: 1 Voorbyvoeging, 2 Achterbyvoeging, 3 Tusseninvoeging.

De Voorbyvoeging der Woorden is, wanneer voor aen een Woort eenige stof, 'tsy Letter of woordlit, bygevoecht wort.

Dit wort genoemt Prosthesis; en is tweederlei 1 Letterbyvoeging: Als in noom voor oom/ naessac voor aessac/ neglantier voor eglantier/ stronc voor tronc; gnatus voor natus: Lutra voor Otter/ Fraxinus voor Essen. 2 Litvoorbyvoeging: Als in edoch voor doch/ egeen voor geen; tetuli voor tuli, astat voor stat; espan van span/ espeller van spellen/ estouper voor stoppen/ estoc voor stoc.

De Achtermenging der Woorden is, wanneer aen't einde van een woort eenige stof, 'tsy Letter of woordlit, by gevoecht wort.

Dit noemtmen in't gemeen Paragoge, en ooc Proscematismus, en Prosparalipsis.

Is nae de tweederlei stof, die achter by gevoecht can worden tweederlei.

1 Letterachter-byvoeging: Als in mensch voor mens/ dubbelt voor dubbel/ enkelt voor enkel/ rups voor rijp/ geelw/ scheelw voor geel/ scheel/ grootst van groot/ mans van man: calx, van kalc/ abs van ab, en af.

2 Litachterbyvoeging: Als in ic zachcher/ ic zieër/ voor ic zach/ ic zie: hisce, dicier, voor his, dici; zeenu voor zeen/ vaendel van vaen/ ic beedel van ic bid/ minnen van min/ mannen van man/ goedichheeden van goet; groote/ grootste/ grootsich/ groot-achtich/ grootelijx/ van groot: caseus, bestia, angustus, calvus, voor caes/ beest/ eng/ cael.

De Tusseninvoeging der Woorden is, als tussen de uiterste stof van een woort eenige woortstof by gevoecht wort.

Dit heet in't Griex Epenthesis.

Is meede, nae de tweederlei stof die daer tussen in gevoecht can worden, tweederlei.

1 Lettertussevoeging: Als de t in antwoorden; de leste g in gegeeten/ vergeeten; in naementlijc/ voor naemelijc; de b in comburo.

Wanneer de Tussegevoegde Letter een Cleefletter is, gelijc met de neffestaende, wort dit Diplasiasmus genoemt; en mach by ons een Gelijckleefletterige tussenvoeging heeten: Als in aessem/ alssem/ geessel/ twijffel/ voor aesem/ alsem geesel/ twijfel: relliquiae, redduco voor reliquiae, reduco.

Maer alsser een ongelijke Cleefletter tussen-gevoecht wort, heetet Paremtosis, een Schilcleefletterige Tussevoeging: Als de ch in schlaff, van slaep: de t in ptolis voor polis; de m in pampier voor papier.

2 Littussevoeging: Als re in Amstelredam/ verreken /voor Amsteldam/ verken: du ingevoecht by imperator in induperator; im in limax van slac; bu in stabulum van stal.

Men mach hier noch een derde Soorte byvoegen, naemelijc, Bandlenging of Naetlenging, en voornaemelijc de Lenging der Woordlitnaen. Welc tweederlei is.

1 Zoomlenging, zijnde een Recking des zooms der Woordleeden in een woort.

Als wanneermen zeit heeen/ de tussen bei de Woordleeden lang reckende;

[p. 138]

en mach met verdubbeling der zelver uitgedruct worden aldus heellllen. Van deezen aert is, alsmen zeit koussen/ balssem/ oeffen/ voor kousen/ balsem/ oefen. Dit mach onder de Diplasiasmus ooc gereekent worden.

2 Laslenging, weezende een recking vande Las der Woordleeden in een woort.

Als wanneermen van een Woort dat aen't einde van een reegel maer ten deele (naemelijc tot de Las toe) beteikent staet, en het ooverige in't begin vande volgende reegel, de Las in't leezen zoo lang rect, tot datmen het volgende Woordlit inden anderen reegel staende, daer by voecht, of in meer andere geleegentheeden, aldus goet-heit/ schat-camer/ werk-man. Men zoude dit ooc Opschorting moogen heeten.

De Stofmindering der Woorden is eeveveelderlei, en eeveleens te onderscheiden als de Stofmeerdering: Gelijc voor eerst in drie Geslachten: 1 Voorweering, 2 Achterweering, 3 Tussenweering.

De Voorweering, die in andere Taelen Aphaeresis genoemt wort, is

1 Van Letteren, 'twelcmen Voorsteletterweering mach noemen: Als wanneer de Latijnen weeren de voorste Letteren van klip/ gans/ vraech/ slange/ stout/ dorp/ schuit/ spaer/ &c. zeggende daer voor lapis, anser, rogo, anguis, audax, urbs, culpa, parco.

2 Van Woordleeden, 'twelc ic Voorste-Litweering noem: Als lijkenis voor gelijkenis/ wis voor gewis: ruit voor eruit, temnere voor contemnere; Claes voor Nicolaus, Hans voor Iohannes, Tijs voor Matthias, Cent voor Vincent.

De Achterweering der Woorden, anders Apocope genaemt, is ooc

1 Van Letteren, van my Achterste-letterweering geheeten: Als fiel voor fielt/ ver by de Fransen voor wurm/ mage voor magis. 2 Van Woordleeden, diens naem Achterste-litweering: Als Cors/ voor Corstiaen; Gijs/ Coen/ Roel/ Lijs/ voor Gijsbrecht/ Coenraet/ Roelant/ Lijsbet: famul, peculi, voor famulus, peculij.

De Tussenweering der Woorden, vande Grieken Syncope geheeten, is meede

1 Van Letteren, datmen noemen mach Tusseletterweering der Woorden: Als welt by de Hoochduitse voor werlt/ as inde gemeene spraec voor als. 2 Van Woordleeden, daer ic Tussen-litweering teegen zech: Als in erten voor erweeten.

IV. De Stofverschicking der Woorden of Woortstofverschicking is, waer door eenige stof der woorden, 'tsy Letteren, of Leeden, in een andere plaets van een woort gestelt wort.

Is, nae de tweederlei stof der Woorden, ooc tweederlei, 1 Letterverschicking, 2 Litverschicking.

Letterverschicking der Woorden is, als een of meer Letteren eens woorts, in een ander plaets des woorts verstelt worden.

Nae de plaets der Verschicking geschiet dit op twee wijzen. 1 In een zelvde Lit des Woorts: Als de r in branden/ barnen: voor pro: Evander, Evandre. Dit is in een ander inzicht by de Woordleeden verhandelt. 2 Van't eene Lit des Woorts in't ander: Als de verschicking vande n in branden/ barnen: vande r in patrijs/ perdix; vande n en r in reeden/ needer: vande d in dorre/ aridus, aerde/ terra; vande s in slac/ limax.

Nae de wijs van verschicking is deeze Letterverschicking 1 Een Verschuiving: Als in balc/ bloc; corst/ crusta; tardus, traech. 2 Een Inwendige Wisseling, of oover-andere Verschicking: Als in reeden/ needer/ daer de r inde plaets

[p. 139]

vande n en de n inde plaets vande r gestelt wort: zoo in neevel/ leeven; waer/ raew: ende in Japic/ Jacob of Jakip: tener in't Griex teren.

Noch can deeze verschicking nae haer Oorspronc onderscheiden worden, en dat in 1 Blijkelijke of waerachtige: Als in droom/ dormio; sprey/ spargo; onze/ noster; vort/ putris; persen/ pressum; kers/ kriec. 2 Bedachte of niet Blijkelijke: Als in lam/ mal: ons/ sno: tam/ mat: stal/ last: steel/ leest.

Litverschicking der Woorden is, als haer leeden verschict worden.

Dit geschiet ooc tweesins. 1 Blijkelijc: Als in putwaeter/ waeterput. 2 Spitsvindelijc of verziert: Als in anima, mania.

V. De Verbinding of Bantverandering der Woorden, door de naem genoech beschreeven, is tweederlei: 1 Letterverbinding, 2 Litverbinding. Van de leste zullen wy alleen spreeken.

De Litverbinding der Woorden is tweederlei: 1 Ontsooming, 2 Ontlassing.

De Litontsooming der Woorden, is de verandering des Woordlitzooms in een woordlitlas.

En geschiet op twee wijzen. 1 Met de letter die de zoom geweest is by het volgende Woordlit te voegen: Als wannermen¹⁾ voor maeen zeit mae-len/ daer men de l/ die eerst een zoom was, tot bei de Woordleeden behoorende, by het leste Woordlit heel voecht, maekende een las tussen e en l. Dit is gebruikelijxt. 2 Met de Letter die de zoom geweest is, by het voorgaende Woordlit te voegen: Als wanneermen voor maeen zeit mael-en. Dit geschiet ooc dikwils: maer het ander wort beeter geacht.

Men zoude noch een derde soorte van Litontsooming moogen stellen; naemelijc die geschiet, met de Letter die de Zoom geweest is, te verlengen, en by elc der twee Leeden een te voegen: Als wanneermen voor maeen/ aeem/ rijel/ elen/ zeit mael-len/ aes-sem/ rijf-fel/ els-sen. Maer dit schijnt onder de Dubbelde verandering te behooren.

De Litontlassing der woorden is, wanneer in een veelleedich woort de woordlitlas in een woordlitzoom verandert.

En wort ooc tweesins gedaen. 1 Met de leste Letter van het voorgaende gelaste Woortlit tot een Zoom te maeken: Als wanneermen zeit locaes/ winas/ melemmer/ huiraet/ voor lock-aes/ wind-as/ melk-emmer/ huis-raet. 2 Met de eerste Letter van het volgende Woordlit tot een zoom te maeken: Als te zeggen voor koe-stal/ koetal/ maekende de s van stal/ tot een gemeenen zoom van bei de leeden, en die zoo wel aen het eerste, als aen het leste lit hechtende. Zoo in tweeprong/ voor twee-sprong; drieing/ voor drie-ling; balast/ voor bal-last.

VI. De Stofwisseling der Woorden is, als eenige stof der zelver 'tsy Letteren, of Leeden, daer uit geweert, ende andere inde plaets gestelt wort.

Heet by de Grieken Antithesis, Antistoechon, en Metalepsis.

Nae de tweederlei stof die verwisselt can worden, is deeze tweederlei.

1 Letterwisseling der Woorden: Als in schudde/ scurra; neegen/ novem; tooveraer/ toovenaer: sticht/ stift: factum, fatto; doctum, dotto by de Italianen; illi, olli. Doch hier van inde Woordleeden, hoewel in een ander inzicht. 2 Litwisseling der

1) 1. wanneermen

[p. 140]

Woorden: Als in afdoen/ toedoen/ bydoen/ verdoen/ ontdoen/ gedaen: eedel/ aedel: Opilio, upilio: stappen/stapte: grooter/ grootste/ grootje/ grootheyt/ grootsich.

De Dubbelde Verandering der Woorden, alzooze uit de Enkelde kan verstaen worden, zullen wy nuu voorby gaen.

Ten aenzien van deeze verandering, zijn de Woorden te onderscheiden in 1 Onveranderde, 2 Veranderde. De Veranderde weeder in zoo meenigerlei Soorten, alsser onderscheide Veranderingen der woorden zijn: waer van wy niet breeder en spreeken, om datse uit het geene alree gezeit is, connen afgenoomen worden.