De spreeckonst

[p. 95]

XVIII. Hooftstuc,
Onderscheydingen der Tweedubbelde Letteren in haer zelven.

Tot noch toe is gehandelt vande Enkelde Spreecletteren, volcht nuu vande Dubbelde.

Dubbelde Letteren zijn, die meer als eene Lettergront vervatten. Of die uit Enkelde saemen gevoecht zijn.

Deeze zijn meenigerlei en zeer veel: maer zullen alleen nuu spreeken van zulke, die ooc stof vande Drielingse deelen der Woordleeden zijn, en uit de voorbeschreeven Enkelde Veellingen saemen-gevoecht. Welke moogen, tot een onderscheyt van alle andere, Derdendeelse Woordlit dubbel-Letteren genoemt worden: of door uitneementheit, Dubbelde Letteren.

Zoodaenige Dubbelde Letteren zijn 1 Tweedubbelde, 2 Driedubbelde, 3 Vierdubbelde.

Een Derdendeelse Woordleedige Tweedubbelde Letter is, welke uit twee enkelde Tweelingen saemen-gevoecht is.

Deeze Tweedubbelde Letteren zijn te onderscheyden, 1 Ten aenzien van haer zelven, 2 Ten aenzien datse stof vande Derdendeelen der Woordleeden zijn.

In haerzelven aengemerct, connenze wel op veelderlei wijzen onderscheiden worden: maer zullen teegenwoordich alleen de volgende beschrijven.

Eerst, de voornoemde tweedubbelde Letteren zijn tweederlei 1 Eenvormich, 2 Tweevormich of Schilvormich.

De Eenvormige Tweedubbelde Letteren zijn, die met een zelfde vorm voortgebracht worden. Men machse ooc Lange Letteren noemen.

Zijn tweederlei: 1 Tweeaesemige of Schilaesemige, 2 Eenaesemige.

Een Tweeaesemige Lange Letter is, die met eenderlei vorm, en tweederlei Aeseming, naemelijc een hortende en een staege voortgebracht wort.

Zulke bestaen altemael uit een vryje Snapklinker, en vryje Staechklinker.

Zijn 1 Voorsnappende, 2 Voorstaege.

Een Voorsnappende Lange Letter is, diens vryje Snapklinker voor komt, en de Staege achter.

Zulke zijnder zoo veel, alsse Enkelde vryje Snapklinkers, of Staechklinkers zijn: te weeten, eenentwintich.

Als de { àa/ à,a,/ àe, èe, ìe, ìj, ùu Als de { ^cò/ ^cò,,/ ęu, èu, ùe, ùi, ^cùu Als de { òo/ ò,o,/ òę, òe, ùo, ùoi, òu

Waer onder begreepen zijn de vijf Letteren, diemen by de Hebreen en Grieken, voornaemelijc Lange Vocaelen noemt. welken gebruikelijken naem men deeze alle zoude moogen toepassen, en duitselijker in diens plaets zeggen Lange

[p. 96]

Snapstaechklinkers. Zoo dat dan, gelijc ic in steede van vijf Corte Vocaelen eenentwintich hebbe gestelt: hier ooc van gelijke, in plaets van vijf lange, een-entwintich by my getelt worden. Voorder machmen in't byzonder elc van deeze, de zelve naemen geeven, die haer Enkelde hebben: dewijle de Naemen van die, lang uitgesprooken zijnde, het geluit van deeze is. En om eevewel in't noemen, die van malkanderen te onderscheiden: machmen by deeze voegen het woort Snapstaege of Voorsnappende/ en by geene, het woort Enkelde of Corte. Als by Voorbeelt, de áa noemende Snapstaege áa/ maer de à Enkelde of Corte Snap-aa: deezens Teegensoorte, Enkelde of Corte Staege áa/ en die twee in't gemeen Corte of Enkelde áa: Ende zoo met alle andere. Andersins machmen deeze ooc bequaemelijc, en vande andere onderscheidelijc, noemen, met de naemen der Enkelde te verdubbelen: Als te zeggen teegen de àa/Aa-aa: teegen de òo, Oo-oo: teegen de ìj/ ij-ij: &c.

Eenige van deeze Dubbelde Letteren hebben by de Grieken ende Hebreen andere naemen: als de òo noemen de Grieken Omega, en de àe/ Etha: maer de Hebreen noemen de òo Holem, de ęu, Camets, de ìj/ of ìe/ Chirec, de èe/ of àe/ Tsere, ende de òu/ Schurec.

Veel vande Letteren, die ic hier onder de Lange Vocaelen stel, als de àe/ de ìe/ èu/ ùe/ ùi/ òe/ zijn altijt voor Diphtongen gehouden: Maer dat zulx dooling is, heb ic voor beweezen, daer vande Enkelde Letteren, uit welke deeze bestaen, in't byzonder gesprooken is.

Een Voorstaege Lange Letter is, diens Staege Vryje Clinker voor, en vryje Snapklinker achter staet.

Als ji/ jŭi/ jŭoi/ wu/ w^cu/ wŏu/ diemen ooc onder deeze twee, ji/ en wu/ kan vervatten. Dit zijnze al, die merkelijc gebruict worden. Men machse meede Lange Staechsnapklinkers noemen.

Een Eensaemige Lange Letter is, die met eenderlei vorm, en eenderlei Aeseming daer in, voortgebracht wort.

Zulke zijnder eeveveel als de Niet-vryklinkende Letteren: konnen ooc op gelijke wijzen onderscheiden worden, en met gelijke orde voorgestelt: als onder andere aldus:

					hh
		nn	gg	γγ	chch	ck
rr	ll	nn	zz	dd	ss	tt
		mm	vv	bb	ff	pp

Merct hier, dat uit de staege Vryje Klinkletteren, ooc wel zoo veel Eensaemige Lange letteren ontstaen, als haer getal is: maer en zijn hier eevewel niet onder vervat, om datse geen zulc derdendeel van een Woordlit en maeken, gelijc vereist wort inde geene die onder dit geslacht behooren.

Zy worden beide, onder andere gebruict, in't leste vande Opperwoordleeden, diemen gewoon is maer met eene merkletter achter de Opperletter te schrijven: als in ic wer/ hel/ een bal/ ic min/ ic com/ wit/ ic hef/ ic gae/ ic rij/ blij/ ic hu/ rou. Want in deeze en diergelijke is de Spreecletter, die door de leste enkelde

[p. 97]

merkletter beteikent wort, geen Enkelde, maer een dubbelde of lange letter van deezen aert. Zoo dat de voornoemde woorden, om haer geluit volkomen uit te drucken, zouden moeten aldus geschreeven worden: ic werr/ ic hell/ een ball/ ic minn/ ic comm/witt/ ic heff/ ic gaaa/ ic rijj/blijj/ ic kww/ roww. Welke niewe meening hoewelze licht veel zeer vreemt zal dunken, nochtans inder daet waer is: als blijct,

1 uitet gehoor, wanneermen zulke Letteren teegen andere vergelijct: als de leste van Brouwer en ic wer, brobbel en een bel/ ic reeken en ic ken/droesem en ic stem/ beezich en zich/ kiezet (voor kiest) en zet. Tussen welke niet alleen verschil inde hoochte, maer ooc inde lengte, klaerlijc kan worden gehoort: en alzoo de eerste van elc paer, enkel, maer de tweede dubbel bevonden te zijn.

2 uit dattet ongerijmt zoude zijn, dat daer der Schilvormige Dubbelde letteren van alderlei Soorten bevonden werden, eevewel geen Eenvormige in't gebruic te weezen: te meer dewijle deeze mackelijker uit te spreeken zijn, en lichter konnen vereenigen. Maer dit zoude zoo weezen, wanneer in zulke of andere geleegentheit, onder eene Enkelde merkletter, geen lange of Dubbelde Spreecletter, te verstaen en waer: Naediender geen, behalven de k en de j/ by ons, en in meer andere spraeken, dubbelt geschreeven worden.

3 uit datter twee eenvormige Letteren in zulke Woorden neffens malkanderen gevonden worden, wanneerze verlengt zijn met een Woordlit: als te zien is in werren/ hellen/ minnen/ heffen/ huwen/ &c. Daer uit volgt, dat die twee eenvormige letteren welke inde verlengde woorden tot twee Woordleeden hooren, inde onverlengde, onder een woordlit vervattet zijn, en alzoo saemen een lange letter maeken: dewijle den aert van onze verlenging is, dat het verlengde van het verlengsel geen letter en ontfangt, maer wel een meededeelt: Als in wandelen/ rispen/ verlengde woorden zijnde, te bespeuren is. Want daer in, de l/ noch de p/ de verlengde niet bygevoecht, maer wel afgetrocken, en tot de verlengsels eensdeels oover gevoert zijn aldus, wandel/wandeen/risp/risen. En volgens dien, gelijc wandelen/ rispen/ van wandel/ risp/ en niet van wande/ ris/ coomen: alzoo ooc weren/ helen/ minnen/¹⁾ hefen/ houwen/ &c. van werr/ hell/ minn/ heff/ kouw/²⁾ en niet van wer/ hel/ min/ hef/ hou/ gelijcmen schrijft en meent.

4 Dit wort noch versterct, door dat de Hoochduitsen in haer Schriften deeze lange Letteren dikwils uitdrucken: als in Herr, woll, dann, komm, Gott: Gelijc ooc de Engelsen: als in all, till, shipp, nett.

Hier by zoudemen noch konnen voegen, dat by ons de ck/ en jj schriftelijc gebruict worden, als in dick/ zack/ ey/ Mey: en daer uit besluiten, dat 'tgene met die geschiet, ooc met alle andere, als gelijke reeden hebbende, te moeten gebeuren: Maer dewijle die twee onverstandelijc wel zoo dikwils qualijc, als recht gebruict worden, isser niet veel bewijs uit te haelen.

Schilvormige Tweedubbelde Letteren zijn, die gevormt worden met twee verschillende Vormen.

En zijn 1 Tweeaesemige of Schilaesemige, 2 Eenaesemige.

De Tweeaesemige Schilvormige Tweedubbelde Letteren zijn, die voortgebracht worden met tweederlei Aeseming: een hortende en een staege, elc door een verscheide vorm.

1) 1. minen/

2) 1. houw/

[p. 98]

Eigensch. Deeze bestaen alleen uit Vryclinkende Letteren, en dat uit een Snappende, en een Staege: daer oover zy Tweedubbele Vryschilvormclinkers moogen heeten.

Zy zijn tweederhande: 1 Voorsnappende, 2 Voorstaege.

De Tweedubbelde Voorsnappende Schilvormige Letteren zijn, die de Snapklinker voor hebben, en de Staege achter.

Aengaende de byzondere Soorten onder dit geslacht begreepen, daer van en wordender naew andere gebruict, als diens Staechklinker een j of w is. En zulke vind icker neege in't gebruic: vijf met een Staege j/ te weeten aj/ j/ ej/ ęuj/ ŏei: en vier met een Staege w/ als aw/ w/ ew/ęuw: waer van de aj/ ej/ aw/ ew/ platte, de oj/ ęuj/w/ ęuw/ hol-achtige, ende de ŏei een holle is, Van welke alle men Voorbeelden heeft in becait/ het wait/ berit/ het dit/ arbeit/ dikheit/ deuit/ het steuit/ het moeit my, hy roeit/ hy snaut/ hy kaut/ ut/ hut. De ew/ noch de ęuw/ en hebben wy in onze Hollantse Spraec niet: maer de Braebanders, zoo ic wel gehoort en onthouden heb, spreeken het woort uuwe/ en meer andere met ew uit. De Hoochduitsen, Latijnen en Grieken spreeken de ĕuw/ en ooc wel de ew/ in teutsch, euge, Europa, Deuteronomium. Onder deeze neege schijnender vier, te weeten aj/ j/ ŏej/ au/ om de wijde ooverstapping, eer driedubbelde te weezen, als tweedubbelde: Zoo datter dan maer vijf ooverich zouden zijn. Hier is oovergeslaegen de ăej/ of ęj/ die ic meen vande Braebanders gebruict te worden in gy/ my: en ooc wel vande Noorthollanders, in alle woorden daer wy ej gebruiken, zeggende voor goetheit/ goethęjt. Alle deeze, en dieder meer zouden moogen gestelt worden, machmen elc noemen met de naemen van haer Enkelde saemengemengt: Als de ej/ Ee-ij/ de ęui/ noemende Eu-ij/ en zoo voort met de andere. Of anders machmenze noemen met haer eigen geluit in een woordlit; als de ej/ Ej/ de ęuj/ Euj/ &c.

Ic heb terstont gezeit, datter naew andere in't gebruic en zijn, dan die tot een Staege Letter de j of w/ hebben: geevende te kennen, datter noch andere connen zijn: gelijc icker ooc een bespeurt heb, die by ons inde gemeene spraec zeer gebruikelijc is, en is de èa/ dewelkemen uit spreect in veel woorden, die anders met ee geschreeven, en ooc wel gesprooken worden. Als in Zeep/ kleet/ &c. die vande gemeene man met ea worden geuitet aldus, zeap/ kleat. Deeze wort ooc vande Engelse veel gebruict, beide schriftelijc en mondelijc: als in great, Godhead, &c.

Naedemael dan alle vryje Voorsnappende Tweeclinckers, met weinich uit-neeming in j of w eindigen: Zoo machmenze daer nae in twee Soorten onderscheiden, te weeten, in Tandeindigende en Lipeindigende: en die in een Letterorde vertoonen, om alzoo klaer voor oogen te zien, hoe veel, en hoedaenige datter connen zijn. Dit geschiet aldus.

[p. 99]

Hier zietmen datter onder elc der twee Geslachten, achtien plaetsen hooren, maekende saemen zesendertich: daer vander tien vervult staen, ende de ooverige leedich: om dat my nuu geen Voorbeelden in gebruikelijke spraec te vooren coomen, daer in ic zoude connen aenwijzen 'tgeluit, daer meede die plaetsen te vervullen zijn. Ondertussen wijzen die leedige plaetsen, zoo in ordre gestelt, zelf klaerlijc aen de natuer vande Tweeklinkers, daer meede zy vervult konnen worden. Merct noch, dat hier onder elc geslacht drie plaetsen zijn, die ic niet en tel, ende met o beteikent zijn; om datse alleen met eenvormige, als met ij/ ùi/ ùoi/ uw/ ^cuw/ ow/ connen vervult worden, welke onder dit Geslacht niet en behooren.

De Tweedubbelde Voorstaege Schilvormige Letteren zijn, die de Vryje staege klinker voor, en de Snappende achter hebben.

Deeze coomen mette voorgaende in alles over een, behalven datse omgekeert zijn: zoo dat 'tgeene ginder achter komt, is hier voor. Want gelijc geene in j en w/ voornaemelijc eindigen: zoo ooc deeze en connen nae die twee Letteren ooc in twee soorten onderscheiden worden. Gelijker nochtans onder geene zijn die in een Staege-aa eindigen: zoo gis ic datter hier zijn die daer mee beginnen, die dan met h beteikent worden. Gelijc geene in haer Letterorde 36 plaetsen hebben: zoo ooc deeze. en mach die zelve orde hier tot onderwijs verstrecken, laetende ooc dezelve plaetsen met deselve letteren vervult, die alleen dus ommekeerende ja/ ję/ je/ j/ &c. en daer by voegende, ju/ wi/ jo/ wo/ wanter ooc anders geen Voorstaege in't gebruic en zijn: uit oorzaec datter uit geen andere Snapklinkers, vryje Tweeklinkers en konnen ontstaen, als die van haer staege afgescheiden, gebruict worden. Voorbeelden van deeze Tweeklinkers heeftmen in jan/ jb/ jong/ jent/ wat/ wol/ wet/ ic quam/ dwang/ quel/ quol/ tjalpen/ wil. Men machse in't gemeen noemen Tweedubbelde Voorstaege Vryschilvormclinkers: en elc in't byzonder, of met de gemengde naemen haerder Enkelde, als de jà noemende ij-aa/ of met haer eige Geluit, als de jà de naem jàa geevende.

De Eenaesemige Schilvormige Tweedubbelde Letteren zijn, die met twee verschillende Vormen gevormt, en met eenderlei aeseming, naemelijc een staege, geaesemt worden.

Van deezen aert zijn de Letteren diemen Duplices Consonantes heeft genoemt: de x of ks/ ψ of ps.

Eigensch. Zy bestaen altemael uit Niet-vryklinkers, behalven deeze wr-, -rw, -rj.

Dewijle deeze alle connen zijn Tweedubbelde cleefletteren, zal ic die daer naeder verhandelen, en in een Letterorde voorstellen.

Ten tweeden zijn dezelve Tweedubbelde Letteren te onderscheiden in 1 Eeveluide, 2 Climmende.

De Tweedubbelde eeveluide Letteren zijn, die uit twee Letteren van eenen trap bestaen.

Van deeze slach zijn al de Eensaemige Lange Letteren: als de rr/ ll/ ngng/ nn/ mm/ &c.: Ende veel Schilvormige van eenen Aesem: Als voornaemelijc de mn/ zd/ dz/ kt/ pt/ cht/ st/ ft/ sp/ sch/ ks/ ts/ ps/ chs/ fs/ pf.

Eigens. 1 Zy konnen alle zonder omkeering Nae ende Voorletteren zijn.

Als de ps is een Voorletter in Psalm/ en een Naeletter in hups. Deeze eigenschap is een zeeker kenteiken, waer aen men de eeveluide kennen en beproeven kan.

[p. 100]

2 Zy bestaen alleen uit Enkelde Onderletteren, en zijn daerom altemael dubbelde Onderletteren: in welke gelijke vijf ondertrappen van hoochte, als inde Enkelde onderletteren, aen te merken vallen: en zouden daer nae ooc moogen in vijf soorten onderscheiden worden.

De Tweedubbelde Climmende Letteren zijn, die uit twee Enkelde van verscheide trappen bestaen.

En zijn 1 Rijzende, 2 Daelende.

De Tweedubbelde Rijsletteren zijn, daer in de Enkelde Letter vande hooger trap lest comt.

Als ja/ we/ tr/ sm/ kl.

De Tweedubbelde Dael-letteren zijn, daer in de Enkelde Letter, of tweeling des laegeren traps, lest uitgesprooken wort.

Als aj/ ew/ rt/ ms/ lk.