De Middelnederlandsche dramatische poëzie

[p. 419]

Dat es tspel van den heiligen sacramente vander Nyeuwervaert.

Dyerste prologie.

De Vader, de Zoone ende den Heiligen Geest,

Drie persoonen ende een God warachtich,

Heeren boven allen heeren meest,

In eender mogentheit eendrachtich;

Deser drievuldichheit eendrachtich

Moety soe willecoem sijn na u inde,
Als ghy hier sijdt, werde gemynde.

Den heiligen sacramente ter eeren,

Dat Hugo van Sinte Victoirs sach te Parijs,

Zullen wy u spelen, in den naem des Heren,

Uut mynne een zuverlijc bewijs

Van den heilighen sacramente jolijs,

Dwelc Jan Bautoen vant in den moer,
Des tvolc van vruegden maecte beroer.

Jan Bautoen, een duegdelijc man,

Ter Nyeuwervaert met II vrouwen vant,

Dwelc hy taste zeer vruegdelijc an:

Terstont wordet bloedende in sijn hant.

Bescaempt liedt hijt vallen op dlant,

Ende tviel in de self stad van selven,
Daert gelegen hadde voer tdelven.

Hoet de prochiaen bracht ter Nyeuwervaert,

Sullen wy u tonen zoot behoeft;

Oic wort u figuerlyck geopenbaert,

Hoet meester Macharijs heeft geproeft,

Een advocaet zeer wordende bedroeft,

Met den vijften steeck stekende diep,
Soe datter te vijff steden tbloet aff liep.

[p. 420]

 

Dese miracule woirt alom hier gehoert,

30

Dwelc veel bedructe menschen aenriepen,

 

Uut grooter devocien om haer confoert,

 

Ter Nyeuwervaert, daer sy henen liepen;

 

Ghesondicheit dat sy daer schiepen,

 

Devotelijc doende haer offerande,

35

Dwelc men al om wist bynnen den lande.

 

 

 

Alle die miraculen gemeene

 

Sullen u met woerden worden geraempt¹⁾,

 

Uut gescheden figuerlijc allene

 

Van heer Wouter van Kersbeke genaemt,

40

Die ondere dongelovige bescaempt

 

Int vier hadt moeten doen zynen endt,

 

En had hem niet²⁾ verlost dit sacrament.

 

 

 

Duvelrye sal comen in ons spel,

 

Hoe³⁾ dat inden boec soe niet en staet,

45

Maer ghy mueght bevroeden wel,

 

Dat de duvels mesten in alle quaet.

 

Om dueght te beletten es al haer daet,

 

In smenschen qualijcvaert zy oic verbliden,

 

Des zy dit sacrament benyden.

 

 

50

Tes goet te bevroeden, vrienden getrouwe,

 

Dat hem de vianden inne bliesen,

 

Dat hy tsacrament proeven souwe,

 

Op dat hy sin ziele mocht verliesen,

 

Uut gevoelen, dat wy verkiesen

55

Hier inne duvelye te settene,

 

Om alle swaerheit te belettene.

 

 

 

Voert om dat ghijt oic weten soudt,

 

Hoe tsacrament hier quam met state,

 

Ende op dat ghy dies niet vergeten soudt

60

Ten sacramente dijn caritate,

 

Soe sullent wi u spelen met blyden gelate,

 

Hoet Grave Jan met blyder glorien

 

Hier dede bringhen, zaligher memorien.

 

 

 

Ter Nyeuwervaert waest verwatert mede,

65

Des men daer niet wel en const geraken,

1) Geraempt van ramen d.i. verklaren: zie verwijs Gloss. V.d. Sacr.

2) Schrap niet uit den text.

3) Hoe d.i. hoewel. Verg. oud.: in voce.

[p. 421]

 

Ende de kercke stont op haer vallen,

 

Die men niet wel en const gemaken.

 

Hier om ende om meer anderen saken

 

Verwerf hy aen heer Jan van Loon, saliger gedachten,

70

Dat sijt hier bynnen Breda brachten.

 

 

 

Dit ende meer sullen wy u togen

 

Van den heiligen sacrament vercoren,

 

U allen biddende hier voer oogen:

 

Wilt danckelijc nemen ons oirboren¹⁾,

75

Ter eeren onsen Heere alvoren,

 

Mijn genediger Vrouwen goedertieren,

 

Ende alle haer ghetrouwe officiren.

 

 

 

Allen den goeden heren van der stede,

 

Ende u allen van buyten, van bynnen,

80

God verleene hem zynen hoogen vrede,

 

Diet tsacrament vander Nyeuwervaert bemynnen.

 

Ter liefden en eeren dat zijt begynnen

 

Allen bruerders²⁾ ende susters van den sacramente:

 

Ons hoirt ende zwijght, werde excellente³⁾.

 

smeken fecit.

1) Oirbor d.i. dienst, goed werk: kil.

2) Aldus in het HS. Lees brueders.

3) Excellente: verg. kil. in voce, bl. 844. Hier beteekent excellent zooveel als geëerd, hoog geschat.

[p. 422]

[Personages]

Sondich Becoren. } duvels.

Belet van Dueghden. } duvels.

Jan Bautoen.

Die prochiaen.

I Vrouwe.

II Vrouwe.

I Man.

Meester Macharijs.

Heer Wouter van Kersbeke.

De knapen alle (summa XIX).

I Kersten.

I heyden.

Ander heyden.

Derde heyden.

Schoutet.

De bysschop van Luydick.

I Heere (met) den brieff.

II Heere.

[p. 423]

[Tspel van den heiligen sacramente vander Nyeuwervaert]

Sondich Becoren.

Du, Belet van Dueghden!

Belet van Dueghden.

Ja, Sondich Becoren.

Sondich.

Ligdy noch al in uwen nest en lolt?

Belet.

Neen ic, duvel, wat hebdi voren?

Sondich.

Du, Belet van Dueghden!

Belet.

Ja, Sondich Becoren.

Sondich.

Coompt uute, dat ghi moet versmoren.

Belet.

Wat, duvel, hoe stadi dus en grolt?

Sondich.

Du, Belet van Dueghden!

Belet.

Ja, Sondich Becoren.

Sondich.

Ligdy noch al in uwen nest en lolt?

[p. 424]

Belet.

Wat ysser gaens?

Sondich.

Wij wordden gheplattebolt¹⁾.

Van Lucifer comet, soe ict scatte,
Alst zall, dat duchtick.

Belet.

Wat, duvel, es datte?

Ic springhe van vare uut den velle.

Sondich.

Daer sal af beven de gheheel helle,
Wort een dinck vonden dat verloren es,
Dwelc vanden gecruysten man vercoren es:
Hoe sullen wy dit aen boert gaen leggen?

Belet.

Ja, wat eest, necker?

Sondich.

Moet ment u al seggen?

Ghi wetet wel, viant, woudijt weten.
Segt, hoeresone, hebdijt al vergeten
Tgheene datter Nyewervaert verborgen es,
Daer de gansse helle af in sorgen es?
Ons vlaeye sal al sijn sonder suvele²⁾,
Wordet vonden.

Belet.

Neent, seg, duvele,

Theeft soe langhe in den moer gelegen.

1) Gheplattebolt van - llen, d.i. het hoofd plat slaan: verwijs Gloss. op Vanden heiligen Sacramente (in 't vervolg aangehaald met V.): in voce.

2) Suvele: ons vlaeye sal al sijn sonder suvele d.i. onze vlade zal zonder zuivel zijn, dus: alles behalve lekker. Verg. harrebomee II, bl. 513: ‘als het moes mager is, het zuivel verzoet het’, en derg.

[p. 425]

Sondich.

Jan Bautoen es derwert opwegen
Met twee vrouwen, armen slaven,
Ende sy sullen der omtrent gaen graven:
Sy sullent vinden alsoe ick duchte.

Belet.

Breect hem den hals sonder groot geruchte,
Soe sal Lucifer briesschen vor^a) vruechden.

Sondich.

Daetet ghi, duvel, Belet van Duechden,
Het behoert u toe.

Belet.

Ten es mijn werck niet.

Sondich.

Ick en hebts gheen macht.

Belet.

Ic en ben soe sterck niet:

Myn pooten en mach icker^b) aen niet steken.

Sondich.

Lucifer zal ons die leden breken,
Wort gevonden dat heilich sacrament,
Want tes God selve.

Belet.

Y, sondich serpent,

Int horen des wordts soe bevic^c).

Sondich.

Van vare mynen gheest so ghevic.

Belet.

Oft ic de re¹⁾ hadde, sta ic ende scudde.

a) Vor niet in het HS.

b) Er niet in het HS.

c) HS.: Int hoven des wouts, blijkbaar onzin.

1) Re d.i. koorts, verg. vs. 302, ook wel saghe genoemd: zie clignett, Bijdr., bl. 47.

[p. 426]

Sondich.

Waerom en belet ghijt niet, helscudde¹⁾?
Ghi soudet met recht doen: uwen name
Es Belet van Duechden.

Belet.

Noyt meerder blame²⁾!

Mijn cracht es my alte mael benomen.

Sondich.

Dat sal ons swaerlic opcomen,
Wordet ghevonden.

Belet.

Ic duchts inder waerheit.

Sondich.

Ic ben oerspronck dat daer leit
Als Sondich Becoren, hoe ic³⁾ nochtan
Daer niet ghehouden en can.
Ghi soudet bewaren, bi den bloede,
Belet van Duechden.

Belet.

Och, ick verwoede⁴⁾!

Ic en hebs de macht niet, helsch viant.

Sondich.

Hulpe, hi heeft die scuppe inde hant:
Zieten graven.

Belet.

Sieten delven.

Sondich.

Wilt hi dit moer^a) langhe omme welven
Hi saelt vinden.

1) Helscudde d.i. galgenaas: V.

2) Blame d.i. laster, hier algemeener logen.

3) Ic: lees: ict. De t (voor het) is in dat vs. 47 vervat. Hoe hier wederom als boven bl. 420, n^o. 3, hoewel.

4) Verwoede van verwoeden d.i. buiten zich zelven geraken: V.

a) HS.: moet.

[p. 427]

Belet.

Noyt soe mismaect¹⁾.

Sondich.

Duvele, hi esser soe by dat raect²⁾!
Ic siet aen derde, want myn oeghen
Die staren³⁾ my.

Belet.

Ic en cans niet ghedooghen.

De groote soetheit vanden moere
Quelt my, helsch geest.

Sondich.

Noyt valsscher voere⁴⁾.

Het sal vonden sijn, by den maertillen⁵⁾!

Belet.

Vliegen wy ter helsscher concillen:
Wy en hebben anders niet dan de snatere.

Sondich.

Berghen wy ons hier ergens int watere:
Alst past, doen wy met tempeeste
Een scip verdrincken.

1) Mismaect d.i. ellendig, beroerd, van mismaken d.i. mishandelen, toetakelen. Rein. vs. 987 wordt van Bruin gezegd:

Ai god, wie heeften so mesmaect?

Verwijs vertaalt onze plaats: ‘nooit geschiedde er voor ons beroerder historie’; maar slaat mismaect niet op Belet zelf? De zin zou dan wezen: ‘er nooit beroerder aan toe geweest.’ Verg. oudemans, Bijdrage in voce mesmaect, bl. 368, no. 3, en beneden vs. 634.

2) Raect van raken d.i. gelukken hier. Hildeg. bl. 238, vs. 101 vlgg.:

Dat en can enen heer niet wel raken
Veel armer meenten rijc te maken
Mar by hem selven worden si rijc.

3) Staren d.i. ergens onafgebroken op gericht zijn: kil. in voce sterren, starren, eig. niet eens knipoogen.

4) Voere d.i. gedrag: V.

5) Maertillen van maertille d.i. hamer: V., bl. 99 en 84 der Aantt.

[p. 428]

Belet.

Wech, lelijcke beeste!

Yemant sal dit misval¹⁾ betalen.

Sondich.

Vliegen wy wech sonder dralen.
Al wordt dit sacrament gevonden,
Wy sullen noch veel quaets doen, by den wonden²⁾.

Jan Bautoen.

O godlijck discrecie³⁾!

I. Vrouwe.

O opperste goedheit!

II. Vrouwe.

Noyt soeter specie⁴⁾!

Jan.

Noyt meerder soetheit.

I. Vrouwe.

Hoe rieket hier dus?

II. Vrouwe.

Noyt sulcken wondere.

Jan.

Hier moet ymmere wat liggen ondere,
Daert dus om riect.

I. Vrouwe.

Seker, dat moet sijn.

1) Misval d.i. ongeval: oud. in voce.

2) Wonden: bi der wonden, verg. 't Eng. zounds d.i. God's wounds (de wonden van Kristus), en vs. 628: Hulp Mamets wonden.

3) Discrecie d.i. wijsheid: kil.

4) Specie d.i. specerij, kruiderij: Zie benevens V. ook clarisse, Hem. d. Hem., bl. 405.

[p. 429]

II. Vrouwe.

Ten pleecht ymmers dus niet te wesene.

I. Vrouwe.

Tes eenen roec¹⁾ om af te genesene.

II. Vrouwe.

Noyt guer^a), dat my soe en ghenoechde.

Jan.

Alsoe haest als ic my om graven voechde
In desen moer, soe haddic den roeck.

I. Vrouwe.

Voerwaer en ick.

II. Vrouwe.

Soe doe ick oick.

Des can ontpluecken^b) ziele ende herte
Om de suete guere^c).

Jan.

Wech alle smerte!

Dit graven en mach mi niet verdrieten.

I. Vrouwe.

Wat sie ick daer int moer verscieten?
Ic sacher een dinck, dat seer claer es.

II. Vrouwe.

Soe dedick oick.

Jan.

Ic mercke, dat waer es.

Des en haddic noyt vrueght zoe groot.
Hier leit int moer een hostie, een broot,

1) Roec d.i. reuk, evenals in vs. 81.

a) HS.: gaer (?)

b) HS.: ontploock,

c) HS.: here.

[p. 430]

Zuver, onbesmet, gheheel onbevlect
Vander eerden, daert met was gedect,
Wat sal ons hier aff gevallen?

I. Vrouwe.

Nu benic doch verscreect met allen:
Wanen coompt dese hostie hier in derde?

II. Vrouwe.

O heilich broot van grooter werde,
Duer dat wy desen roock ontfaen!

Jan.

Wie mach oick selck^a) werc hebben gedaen
Hem hier te werpene, diene^b) heeft gescapen?
Ic saelt met oetmoede op rapen
Vander eerden alsoet behoert.
Och, wat merc ic, hooghste confoort,
Wat hebbic^c), sondich mensche, bedreven?

I. Vrouwe.

Hoe soe, Jan Bautoen?

Jan.

O, mijn leden beven.

God moet mi vergeven, dat ict op nam.

II. Vrouwe.

Waer omme, Jan?

Jan.

Och, ghi vrouwen lofsam¹⁾,

Alsoe haest alst quam in mijn handt,
Wordet bloeyende²⁾ aen elcken cant.

a) Selck: bij V., in HS. oick alleen.

b) In HS.: hem hem te werpene dies.

c) In HS. heb.

1) Lofsam d.i. eerzaam: oud. in voce, en V.

2) Bloeyende d.i. bloedende, gelijk het proza heeft, verg. vs. 224 en 480.

[p. 431]

Ghi sieghet¹⁾ selve voor ooghen naect.
O lacen, wachermen!

I. Vrouwe.

Wat hebdy ghemaect?

Latet terstont rijsen nedere.

Jan.

Och siet, het valt in de stat²⁾ wedere
Daert alder eerst werf inne lach:
Noyt wonderlijcker teeken ic en sach;
Bescaemt poogic mi hier te wandelen³⁾.

II. Vrouwe.

Ten betaemde u niet te handelen⁴⁾,
Want tes waerachtich een sacrament,
God ende mensche.

Jan.

Tes waer, ick kendt:

Dus vergevenesse biddic op mijn knien
Dit heilich sacrament.

I. Vrouwe.

Ghenade moet u ghescien,

Dat biddic den almogende Here.

Jan.

O weerdich sacrament, ic doe u eere
Als God ende mensche, volmaect, warachtich.

1) Sieghet van sien: vorm die meer voorkomt b.v. Bloeml. I bl. 143, v. 246 (alwaar Dr. verdam, Historie van Troyen, vs. 5874 evenwel heeft in plaats van sieghet: sietet), en kil. bl. 586 alwaar v. hasselt: ‘atque adeo sichten (?) pro videre in 't Const-th. Juweel

Wy sijn al uyt het hert als hy ons neyt en sicht.

Verg. ook de gebied. wijs sich, en den onvolm. tijd sach.

2) Stat d.i. plaats.

3) Wandelen: V. heeft: hem wandelen d.i. zich gedragen. Bescaemt is duidelijk, verg. vs. 225; de zin zal wezen: ‘ik tracht mij aan te stellen, te gedragen als bescaemt, dus als berouw gevoelend’ nam. over zijne onhandigheid, immers het sacrament had hij laten vallen ‘ende was seer verveert,’ zooals het proza bericht.

4) Handelen d.i. aanraken: V. en oud. in voce, en beneden vs. 232.

[p. 432]

II. Vrouwe.

Loff, heilich sacrament en crachtich,
Dwelc hier wonderlick teeken doet.

I. Vrouwe.

Loff, heilich sacrament, al een bloet,
Alst Jan Bautoen had in de handt hier^a).

Jan.

Och, wanen coomdy in dlant hier,
Almechtich God ghebenedijt?

II. Vrouwe.

Alsoe scone ende suver als ghy sijdt,
Al¹⁾ en haddy maer int moer geweest
Eenen dach oft twee.

I. Vrouwe.

Voir waer, dat eest:

Des loven wy u met grooter mynnen.

Jan.

Och^b), gi vrouwen, wat sullen wy beginnen?
Hoe sullent wy nu leggen te wercke^c)
Met den sacramente?

II. Vrouwe.

Oft ic liep in de kercke

Aen den prochiaen op de Nieuvaert
En deden hier comen onghespaert,
Hem vertellende alle de dinghen
Vanden sacramente?

Jan.

Spoet u dan gheringhe²⁾,

Opdat hi selve sie metten ooghen,
Hoet gheschiet es.

a) HS.: heer.

1) Al d.i. alsof: Mnl. Wb., bl. 178.

b) HS.: ochi.

c) HS.: werck.

2) Gheringhe d.i. haastig: zie de door V. aangehaalde plaatsen, en boven blz. 283, noot 2.

[p. 433]

II. Vrouwe.

Ick sals my pooghen:

Mijn beenen en sal ick niet sparen.
Daer met adyeu.

I. Vrouwe.

U moet bewaren

Dit heilich sacrament van miraculen.

Jan.

O soetheit, soet boven alle triakelen¹⁾,
Vleesch ende bloet, mensche ende God,
Der ingelen vrueght int hemels slod,
Der menschen spyse, heilich voetsele,
In uuterste des sonders behoetsele,
Dair so veel crachten in sijn beslooten:
Wie heeft u, Here, in deerde gescoten?
Och, tes een sonde groot, ongemeten!
Wie hevet ghedaen?

I. Vrouwe.

Wie sout weeten?

Mueghelic diet dweerc gedaen heeft,
Leit^a) int deerde.

Jan.

Dier hem in mesgaen heeft,

Ic duchts, het sal hem luttel vromen.

I. Vrouwe.

Tes misselijc²⁾ oic, hoet hier es comen:
Tquam misschien by Gods wille
Hier inden moer.

Jan.

Nu, zwighen wy al stille.

God weet, hoe dat die sake gesciet es,

1) Triakelen: zie boven bl. 385, noot 2.

a) HS.: lent (?)

2) Misselijc: t.a.p., bl. 145, noot 3.

[p. 434]

Want ons oncondich^a)1) trecht bediet es,
Soe en willen wy ons niet met moeyen.
Dit sacrament sonder vermoeyen
Laedt ons lof ende eere sterck spreken.
Heden meer en salic hant aen werck steken,
Soe sin verhueght al mijn gedachten:
Maer laet ons na den prochiaen verwachten²⁾.

II. Vrouwe.

Och, lieve here, wilt blijsmoets sijn,
Al muegdy bloots hoofts^b) ende bervoets sijn,
Dalmogende God saelt u lonen:
Tsacrament sullen wi u thonen
Alsoet wy in den moer hebben vonden.
Van Jan Bautoen benic hier gesonden,
Met goeden wille, sonder smeken:
Noyt en was gesien schoonder teeken.
Ghy sult waer vinden mijn declaracie,
En twijfels niet.

De Prochiaen.

De godlijcke gracie

Vermach veel meer, dat wetic wel:
Dus alle twifel vergetic snel
Ten sacramente gaende inden moer.
Tvolc maect van vruechden een beroer,

a) HS.: orcondich.

1) Oncondich d.i. onbekend (niet precies hetzelfde derhalve als 't Nnl. onkundig) evenals condich d.i. bekend: V.d.L.Q.H. vs. 2012:

Dat si u condich (kond) alle gader,
Dat hi es here ende vader;

verg. vs. 2667, ofschoon het woord in de middeleeuwen ook bekend met beteekent, zie b.v. vs. 4059 t.a.pl.:

Dit seit ons sinte Gregorijs
Diere ane condich was ende wijs;

over nog eene andere beteekenis zie v.d. bergh Nieuwe W. van de Mij. van N.L. V, 2, bl. 85.
Oncondich is alzoo het tegendeel, en hetzelfde als oncont: zie Rijmb. Gloss., die kil. beide vertaalt door ignarus en ignotus. Over den zin zie de aanteekening van verwijs bl. 84.
Bediet d.i. beteekenis, begrip, inzicht: t.a.pl.

2) Verwachten d.i. wachten. Verwachten naer voor wachten naer kan niet bevreemden: verg. Rijmb., Carel Gloss.

b) HS.: hooft, verg. vs. 289.

[p. 435]

Omdat si vanden sacramente hebben vernomen;
Met hoopen si ons naegelopen comen,
Om dat elc soude sijn een weetere.
Van deser gracien.

I. Man.

Al soe veel te betere,

Oft namaels quam te¹⁾ verantworden.
Dus gaen wy met soeten acorden
Devotelijc, sonder yet te draelen,
Om dit heilich sacrament te halen,
Soe sijnder hoogher werdicheit dient:
Want tes God selve.

De Prochiaen.

Ghi segt waer, vrient,

Dat moegen wi geloven int gemene,
Al en waert maer aan dbloeden alleene,
Dwelc de vrouwe seye int openbaer
Van²⁾ ons allen.

II. Vrouwe.

Heere, tes waer.

Daer willen wy drie inder waerheit
Ghenoech toe doen³⁾.

I. Man.

Tes wel gheseit:

Niet meer en mochmen aen u begeeren.

Prochiaen.

Nu, kinderen, met deser blijder meere
Sijn wy gecomen sonder rouwe
By Jan Bautoen ende dander vrouwe,
Die op haer knien liggen minlijc
Voer tsacrament.

1) Te d.i. tot. De zin is: ‘indien het hier namaals mocht komen tot verantwoorden.’

2) Van: lees aen. Van eene verbinding als deze ‘in 't openbaer van’ vond ik geen tweede voorbeeld. En de uitdrukking te verklaren als stond er ‘in presencien van’ dat durf ik niet, omdat er m.i. geen grond voor is.

3) Ghenoech doen d.i. voldoening geven: V.

[p. 436]

1. Man.

Dats ons allen kinlic:

Dus gaen wy hem by met reverencie.

Jan.

Willecomen, Vader vol excellencie,
Die devotelic tot onsen wenssche
Thelich sacrament, God ende mensche,
Coompt besoeken ende visiteren,
Twelc wy u minlijc presenteren,
Want ghijt^a) met eren weet te besteden¹⁾
Nae sijn weerde.

Prochiaen.

Ghy segt goede redene.

Tghelijcx ghescie²⁾ nie onder tshemels wolcke.
Maer in presencien van allen volcke,
Op dat sijs bet gedincken tallen stonden,
Segt ons, hoe ghijt hier hebt ghevonden
Ende wat ghy er aen ghesien hebt te gadere
Als goey kersten lien.

Jan.

Wel, trouwen, vadere.

Hier gravende, groote soetheit beseffende,
Met der scuppen den moer opheffende,
Alsoot God wilde tot sijnder werde,
Soe sagic dese hostie liggen in derde;
Ende die opnemende met oetmoede,
Werdt sy in mijn handt nat van bloede,
Des ic bedroeft was en bescaemt,
Want ic weet wel, dat mi niet en betaemdt
Te handelen; dus dit bloet siende,

a) HS.: ghy.

1) Besteden d.i. bezorgen: V. Verg. oud. in voce, die deze beteekenis heeft sub 7; maar waarom zouden we besteden niet door die sub. 1 vertalen, nam. eene plaats geven?

2) Ghescie d.i. geschiedde, evenals Stoke, II, vs. 427 vlgg.:

Dese dinc, de wi over liden
Gescie in Grave Diderics tiden
De vette Florans zone was;

verg. huyd. op I, vs. 1099, alwaar hij over dit en derg. imperfecta handelt.

[p. 437]

Den sacramente oetmoet biende
Lietict vallen, dwelc vrese dede.
Doen vielt weder in die selve stede,
Dairt gheleghen hadde te voren;
En dit aensiende, vader vercoren,
Es een deser vrouwen om u ghegaen^a)
Met grooter haesten.

Prochiaen.

Dats wel ghedaen.

Dus heffict op, sonder versaghen,
Ende saelt in ons kercke draghen
Ter Nieuwervaert, opdat ment daer
Eeren ende loven mach hier naer.
Ick hoop minklijc noch wesen sal
Blynde, cropele, siecke ende genesen all,^b)
Diet aenroepen met caritaten.

I. Man.

Van vruechden en^c) wetic mi hoe gelaten:
Ons groote salicheit zomdy¹⁾ hier.

Prochiaen.

O heilich sacrament, hoe coemdy hier
Int moer liggende dus ermelijck?
Och, kinderen, God ontfermelic
Toont hierby, dwelc waerachtich es,
Dat hy in allen steden even machtich es.
Oick bewijst by dien desen moer zere nat,
Al wort ontfaen in een vuyl vat
Theilich sacrament, nochtans mids dien
En mach hem gheen corrupcie gescien.
Exempel siedy aen dit sacrament,
Dwelc geheel leydt scoon ende ongescent.
Oick toent hy by sijnder grooter goetheit,
Ghelijck dese erde^d) heeft soete soetheit,

a) HS.: En deser v.o.u. gh.

b) De lezing van 239 en 240 is van verwijs; het HS. heeft:

Ick hoop minklijc noch wesen sal
Blynde cropelen siecken genesen sal.

c) Het HS. heeft en niet.

1) Zomdy van z(s)ommen d.i. opsommen: V.

d) HS.: eede.

[p. 438]

Soe rieckt een mensche soet ende bequaem,
Als hy heeft werdichlijc inden lichaem
Tsacrament: hi esser bi versterct.^a)
Voert dat ghi aen dit sacrament merct,
Dat Christus oick rusten wilt
Inde erde vruchbaer en milt,
Dats in ons menschen van erden ghewracht.
Voirt thoent hi by sijnder godlijcker cracht
Dese mirakel, omdat ghi soudt peysen,
Wat hy leden heeft tot menighene reysen
Hier op derde. Oick syer by gheleert,
Dat God heeft alsoe wel verkeert
Met onreynen menschen als met reynen.
Hier neempt exempel aen, groot met den kleinen,
Ende wilt den sondigen menschen niet versmaden:
Dit sacrament vol der ghenaden
Gheeft u exempel tot veel duechden,
Soe ghy hier hoiert.¹⁾

Jan.

Och, noyt meer vruechden,

Aenhorende dijn worden bewegelic!

Prochiaen.

O godsvruchtige menschen degelijc,
Gheen scoondere teeken en staet in ghescryft.
Dit sacrament eert, loeft ende begift
Vander Nieuwervaert, tsal u profijten;
Wilter u met caritaten inne gaen qhuyten,^b)
Op dat der^c) kercke des mach gechiert sijn,
Met wasse, met lampen ge viert sijn:
Tsacrament, dwelc God es selve,
Saelt u loonen.

Jan.

Van desen ghelven²⁾

Muegen wy God wel euwich looven.

a) HS.: versiert.

1) Hoiert: voor hoert. De andere helft van dit vers en het volgende geven te kennen: ‘nooit schepte ik meer vreugd dan nu ik uwe gevoelige, aandoenlijke woorden hoor’: verg. vs. 346.

b) HS.: qbuyten.

c) Lees: die.

2) Ghelven van ghelve d.i. vreugde, roem: zie V. Gloss.

[p. 439]

Prochiaen.

Dit sacrament sal ick stellen boven
Int hoochste der kercken^a) werdichlijc.
Volght my, ghy menschen rechtverdelijc,
Bloots hoofts, laet ons verblijdt sijn:
Van als moet God gebenedijt sijn.

Sondich Becoren.

Ey, duvelken, duvelken, duvels!

Belet van Dueghden.

Ey, neckerken, neckerken!

Sondich.

Het es nu al te mael bedorven, leckerken!
De hostie es ghevonden, bi den billen.¹⁾

Belet.

Lucifer die sal verwoeden willen,
Als hi horen sal van desen gheveerte.²⁾

Sondich.

Hy sal ons doot slaen met sinen sterte!

Belet.

Hy sal ons de leden ontstucken trecken!

Sondich.

Hulpe, hoe sal hi scuymbecken,
Als hi ons siet!

Belet.

Ghelijck een verre.³⁾

a) HS.: der ker kercken.

1) Billen van bille d.i. bijl: zie V. Aant. bl. 84, en vs. 649.

2) Gheveerte van gheveert d.i. zaak: zie V. en oud. in voce. Huyd. zegt: gedoen.

3) Verre d.i. stier.

[p. 440]

Sondich.

Ic sou ter hellen, maer ic en derre.

Belet.

Ey, helsch viant, soe soudic mede.

Sondich.

Ic heb van grooten vaer den rede.

Belet.

Van vresen mi de billen touteren.¹⁾

Sondich.

Al^a) ons dinck wilt qualijc wouteren:²⁾
Wat sullen wy, necker, nu bedriven?

Belet.

Wy willen in de weerelt blyven.
Ghi sult alle sonden voert setten.

Sondich.

Ende ghy sult alle duecht beletten:
Want Belet van Duechden zydi^b) geheiten.

Belet.

Ic saelt wel doen, by den zweten!³⁾
Die caritaten sal ic doen faelgeren.

Sondich.

Haet ende nijt sal ic doen regneren.

Belet.

Reynicheit sal ic onder voet terden.^c)

1) Touteren d.i. trillen: zie vs. 557, alwaar hetzelfde.

a) H.S.: als.

2) Wouteren d.i. uitkomen (goed of slecht).

b) HS.: zy.

3) Zweten van zweet d.i. het zweet; zie de aangehaalde Aant. bl. 84.

c) HS.: treden.

[p. 441]

Sondich.

Oncuysheit sal ick dliefste doen werden.^a)

Belet.

Soberheit willic hebben uut den lande.

Sondich.

Gulsicheit en sijn gheen scande.¹⁾

Belet.

Oetmoedicheit moet verdreven sijn.

Sondich.

Hoverdicheit sal verheven sijn.

Belet.

Broederlicke mynne sal verjaeght sijn.

Sondich.

Roof, moort, brant sal behaeght sijn.

Belet.

Miltheit der armen moet vercouwen.

Sondich.

Giericheit sullen sy behouwen
Ende alle ander sonden.

Belet.

Dat gaet sonder spreken.

Sondich.

Wy, duvelen, sullen ons wel wreken
Aen de menschen in steden ende dorpen.

Belet.

Dat wy uuten hemel waren geworpen,
Dat sullen sy noch zwaerlijck betalen.

a) HS.: goet werdderen.

1) Scande: namelijk willic.

[p. 442]

Sondich.

Wy sullen noch zielen met craken¹⁾ halen.

Belet.

Wy sullen noch al ons ketels vullen.

Sondich.

Wy sullen den menschen wel verdullen:
Daer en derven wy niet voor sorgen.

Belet.

Maer wy en costen niet houden verborgen
Dat sacrament.

Sondich.

Neen wy, duvele.

Belet.

Dat heeft nu al bedorven tzuvele:
Want tloopt al re voer den man
Van den miraculen.

Sondich.

Daer en leydt niet an.

Wy sullen noch maken onghewedere,
Om de kercke te worpen nedere,
Ende tlant hier verdrincken al omme,
Op datter niemant by en comme
Om eer en reverencie te bewijsen.

Belet.

Maer men beginnet al te zere te prijsen
Int landt van Luydicke.²⁾

1) Craken: zoo staat stellig in het Handschrift. Verwijs leest cravelen (vorken) en verwerpt de lezing van het HS. hoofdzakelijk op grond van de beteekenis van kraecke, dat in 1500 hier nog niet in den zin van schip zou zijn bekend geweest, maar eerst later bij de aanraking met Spanjaard en Portugees door ons overgenomen. Ik meen het te mogen betwijfelen op grond van de omstandigheid: 1^o dat het woord, ‘origine d'ailleurs inconnue’ reeds in de XIVe eeuw in het Fransch voorkomt en dus zeer goed lang vóór 1500 hier kan zijn bekend geweest: Littré in voce caraque; 2^o dat de Teuthon. bl. 58 heeft: ‘crake, eyn schyp.’ Dus scheepsladingen zielen zouden ze halen.

2) Luydicke van Luydick d.i. Luik.

[p. 443]

Sondich.

Dats ymmers waer.

Belet.

Maer de heren, de prelaten daer,
Heb ick als Belet van Dueghden
Wat inne ghesteken!¹⁾

Sondich.

Och, noyt meer vrueghden!

Hoe soudy dat te weercken leggen?

Belet.

Hoert, hoeresone, ic salt u seggen:
Ic hebse doen twijfelen op^a) claer beles,²⁾
Als dat gheen sacrament en es.
Dies es daer een advocaet, die heedt
Heer Macharius, ende hem bereet³⁾
Om te proevene dit sacrament
Op de Nieuvaerl.

Sondich.

Och, helsche serpent,

Dats wel ghemaect, by den bloe.⁴⁾

Belet.

Maer ghi moeter oeck helpen toe,
Sondich Becoren, op dat te bet
Voirt gaen mach.

Sondich.

Wel, Belet

Van Dueghden, ic en sal niet sparen.

1) Inne ghesteken van innesteken d.i. inblazen, waarmede kil. 't woord vertolkt: zie vs. 349 vlgg.

a) HS.: ons.

2) Beles d.i. belezing: V.; ‘incantatio, incantamentum, exorcismus’: kil. Ons van het HS. heb ik in op (d.i. op grond van: zie L. Sp. Gloss.) veranderd; verwijs stelt voor dor ons beles, zie bl. 85 zijner editie.
In 't volg. vers bedenke men, dat wederom dat zooveel is als dat het.

3) Hem bereet van hem bereeden of bereyden d i. zich toerusten, voorbereiden.

4) Bloe voor bloede: V.t.a.pl. bl. 84.

[p. 444]

Belet.

Ja, Macharius mocht wel qualijc varen,
In sulcker¹⁾ manieren mocht hijt proeven.

Sondich.

Nu, vlieghen wy by hem sonder toeven,
Op dat hi blive by sinen propooste.

Belet.

Wy moeten nerstich sien ten roeste²⁾,
Op dat wy Lucifer onsen meester
Paeyen meughen.

Sondich.

Nu, wech ons tweestere!³⁾

Als Belet van Dueghden ende Sondich Becoren
Tempteren wy tfolc achter ende voren.

Meester Macharius.

Nu ghevet mi wonder ende meer dan wonder,
Hoe dat te Nyeuwervaert het sacrament
In den moer sou gelegen hebben onder
Ende bliven reyn, gheheel ende ongesceynt.

1) Sulcker: verg. mijne aant. Afl. I, bl. 14, no. 6: ook hier geeft sulck dus opgevat goeden zin. Verg. heyne's Gloss. op Beovulf in voce svylc, svilc.

2) Roeste van roest. Tegenover de verklaring des heeren verwijs, die Gloss. in voce heeft ‘roest, het roosten, het braden der zielen in de hel,’ die ik moet bekennen dat me niet bevredigde, had ik willen voorstellen ten roeste op te vatten als het en roeste van roesten (fig. genomen natuurlijk en er bij vergeleken: rust maakt roest of dat rust, roest bij harrebomeé, II, bl. 225), doch mijn vriend de vries maakte mij opmerkzaam op propooste in vs. 363, waardoor de uitspraak rooste (voor roeste) vaststaat, en alzoo eerder op roost dan op roest wordt gewezen ter verklaring. Volgens hem zal roost, roest dan hier moeten worden genomen in den zin van gebraad (‘assum, caro tosta,’ heeft kil.; verg. Wap. Rogier vs. 1760 (kausler III, bl. 78):

Waert beter hi droncs meere (van 't bier)
Ende sach waer zijn roest briet;)

en de uitdrukking sien ten roeste oorspronkelijk zooveel hebben beteekend als op het gebraad toezien, oppassen dat het gebraad (aan 't spit) niet aanbrande; later, spreekwoordelijk geworden, oppassen, op zijne zaken toezien in het algemeen. Eene verklaring, die ik gaarne overneem.

3) Tweestere d.i. twee met elkaar: zie verwijs, Gloss.

[p. 445]

God heves de macht wel, tes waer, ic kent,
Maer ic en cans niet gheloven nochtan:
Dus benic ter Nyeuwervaert gheseynt¹⁾
Om dit te proevene, op dat ic kan.

Belet.

Ja vant^a)2) als een man.

Sondich.

Het es onmogelijck.

Belet.

Dus gaet³⁾ hem an.

Sondich.

Het luyt lueghelick,

Ten heeft cracht noch viertuyt.

Belet.

Tgheven messchien eenich lieden uut,
Om met te gecrighene gelt ende goet
Vanden menschen.

Sondich.

Tes recht, dat ghijt doet,

En latet tvolc niet bedrogen sin.

Belet.

Ten es gheen sacrament.

Sondich.

Tmoet geloghen sijn.

Soe langhe te ligghen onder derde
Sonder openbaren.

1) Gheseynt voor ghesent.

a) Het HS. heeft van; V. leest vanc an.

2) Vant: Macharius zegt in den vorigen regel, dat hij is gekomen om te proevene d.i. een onderzoek in te stellen, en wat doet Belet? ‘Ja’ zegt hij, ‘wil dat en houd u dapper.’ Vanden toch is beproeven en bezoeken, verg. halbertsma op Sp. H. Dl. IV, bl. 163 en 391, maar ook eenvoudig willen en trachten: zie ook huyd. op Stoke II, bl. 557 vlg. Bij vant herhalen wij alzoo stilzwijgend proeven: ‘Ja, vant proeven als een man.’

3) Gaet an van angaen d.i. aantasten: V.

[p. 446]

Belet.

Ten es van gheender werde:

Dus muegdijt proeven sonder sonde.

Macharius.

Ic heb consent uut sbysscops^a) monde,
Ende, al waert des niet, weret benijdt,
Soe benic selve hooch ghenoech gewijt
Om dat te proeven, alsoe ick sal
In presencien van den volck all.
Hebbent geordineert eenich boeven,
Tsal hem berouwen.

Sondich.

Hoe suldijt proeven?

Macharius.

Dat en weet ick niet.

Sondich.

Soe salict u segghen.

Ghi sullet in een schoon vuer leggen:
Verbrandet, soe muegdy wel bevroen
Dat gheen sacrament es.

Macharius.

Dat en salic niet doen:

Want waert warachtich van valuere,
Den roep soudt gaen al de werelt duere,
Soe mocht ic dan oick met den viere
Mijn einde doen.

Belet.

Ic weet een ander maniere:

Sondich Becoren, hout uwen snatere.

Sondich.

Wats datte?

a) HS.: sbysscop.

[p. 447]

Belet.

Werpet int watere:

Smelt het duer de natheit ontwee,
Soe en eest gheen sacrament.

Sondich.

Dats een wordt van beschee:

Oft verdrincket of zwymmet wege,
Ten es niet oprecht.

Belet.

Dat hebdi te deeghen:¹⁾

Worpet int watere secreet al stille
Oft openbaerlijck.

Macharius.

Ick en hebs gheenen wille:

Dus laet alsulcken reden lijden.^a)

Sondich.

Willet dan al in stucken snijden:
Versamet²⁾ niet weder aen een,
Soe en eest gheen sacrament.

Macharius.

Dat soud mi verleen,³⁾

Waer Godheit ende menscheit in;
Maer ic heb een ander inden syn:
Ik salt met eender griffien⁴⁾ steken
Tot vijff steden.

Belet.

Dat sijn de treeken:

Ach, ach, ay, ic sal van lachen verwoeden.

1) Te deeghen d.i. aan het rechte eind, verg. vs. 849: V. Zie ook oud.: in voce.

a) HS.: glijden, maar de g is er door eene latere hand bijgevoegd.

2) Versamet van versamen, zoowel trans. als intr. gebruikt: zie L. Sp. Gloss.

3) Verleen d.i. leed doen: V.

4) Griffien v. griffie d.i. priem, dolk ook: oud. in voce greffie. Voor 't volg. vers zie verwijs Gloss. bl. 104. vlg.

[p. 448]

Macharius.

Willet tot gheen der^a) vijff steden bloeden,
Soe en houdict voer gheen sacrament volmaect.

Sondich.

Hola, wy sijn ter Nieuwervaert geraect:
Ziet daer de kercke.

Belet.

Wat sullen wy bedriven?

Sondich.

Ey, viant, wy moeten buyten blyven,
Wy en dorren niet comen in de kercke.

Belet.

Gaet Macharius dus te wercke,
Wy mochten wel sijn endelvers¹⁾ lezen.

Sondich.

Het sal een roe tot sijns selfs ers wesen;
Soudy twyfelen in dit sacrament,
Die gheleert es?

Belet.

Hy es steeck blindt.

Wy duvels hebben hem met den halsse.

Sondich.

Ic sal sin ziele hebben.

Belet.

Neen, ic salse

Selve hebben, duvele.

Sondich.

Neen, ghy en sult.

a) HS.: gheen tot.

1) Endelvers d.i. zooveel als laatste liedje: V.

[p. 449]

Belet.

Ic sal hebben al, du^a) best verdult:
Belet van Dueghden gaf hem den raet
Tsacrament te proevene.

Sondich.

Y, Lucifers saet,

Daer heb ic wel toe ghehulpen,
Sondich Becoren.

Belet.

Nu, helsch vulpen,¹⁾

De ziele sal toebehoren ons beiden.
Laet ons van desen redenen scheiden
Ende Macharius hier buyten verwachten:
Hy mocht wel in sijn sonden versmachten.

Macharius.

Nu, here prochiaen, ghi hebt wel gehoert,
Hoe mi van den prelaten is bevolen
Tsacrament te proevene rechte voert,
Op datter tvolc niet en soude dolen;
Want, hier gheseit onverholen,
Waret gheen sacrament vol caritaten,
Het waer een werck van vreemder molen²⁾,
God souder^b) een lantscap om verwaten:
Dus willict proeven.

Prochiaen.

Twaer beter ghelaten:
Wat wildi veel meer proeven doen?
Eest niet ghenoch, dat^c) Jan Bautoen
In presencien van dese vrouwen
Tsacrament in de handt heeft gehouwen,

a) HS.: der.

1) Vulpen, d.i. welp, gebroedsel dus ongeveer.

2) Molen van mole of moele d.i. model, het Fransche moule? Zie kil. en oud. in voce. Beter bevalt mij de uitlegging van verwijs Gloss. in voce: waarbij men vergelijke kausler III bl. 505 en Bloeml. Gloss.

b) HS.: soudet.

c) HS.: die.

[p. 450]

Des bloedende wordt midallen¹⁾ zeere?
Ghy en dorftes^a) niet proeven meere:
Tdunct my zijnde een seeker claerheit
Van waerheden.

Macharius.

Wie weet oft hi waer seit.

Dese vrouwen zijn goet te verdovene.²⁾
Tes quaet vrouwen te gheloevene:
Sy sijn goet te verladen³⁾ als dongeschelde;
Hy heeftse messchien versmeect met gelde:
Aldus wie can gheweeten oft waer es,
Ten waer geproeft.

Jan Bautoen.

Meyster Macharius,

Ic, Jan Bautoen, hier teghenwordich,
Ende dese vrouwen sijn accordich,
Dat wijdt sullen, eest u begheren
Op thelich cruis ons Heeren sweren,
Ja opt heilich sacrament daarmede.

I. Vrouwe.

Ja wy, op ons doot inder waarhede.

II. Vrouwe.

Ja, op tverlies onser sielen desghelijcx.

Jan Bautoen.

Ja, en op ons deel des hemelricx,
Datter waerachtich^b) bloet uut ran
In mijn handt liggende.

Prochiaen.

Dus vreest u dan

Tsacrament te provene als de dove,

1) Midallen d.i. inderdaad: V. Zie vs. 505.

a) HS.: dorstes.

2) Verdovene van verdoven d.i. doof maken, ook bedwelmen, verbijsteren: zie Rijmb. en L. Sp. Gloss. in voce, alwaar: Verdooft. Eig. verdoofd of bedwelmd (van een slag), dus zijn verstand bijster of doof voor rede.

3) Verleden d.i. misleiden. Ongeschelde d.i. onbeschaafd, dom, onnoozel: V. Over alse zie L. Sp. Gloss. en over versmeken in het volg. vers zie op Esmoreit vs. 383.

b) HS.: waerach.

[p. 451]

Blynde, twyfelende int ghelove.
Ghy gheeft donnosel, erme, zemple¹⁾
Aen u twyfelinge quaet exemple:
Bedunct u wel, wat hebdy voren?

Macharius.

Ic moet proeven, dats verloren,
Want ick van Luydick daerom come.
God en salder niet sijn verbolgen omme,
Dat ment proeve, ten mach niet schaden.
Ic moet my^a) der curingen ontladen,
Stelt hier het sacrament, laet zien,
Ic wilt proeven.

Prochiaen.

Tmoet wel gheschien:

Maer vaerder wel met, dats alsoe.

Macharius.

Nu stelt hier neder, daer met ho.^b)2)
My dunct, ghy sijt alte mael in vare:
Recht oft gheen sacrament en ware,
Soe vreesdy der proeven al ghemeen.
Eest een sacrament, het blijft een:
Dus sijdt te vreden, laet my ghewerden.

Prochiaen.

En wilt niet buyten maten terden:^c)
Hi es hier boven diet al aenziet.
En zidt niet te cloeck.

Macharius.

Kee,³⁾ neen ic niet.

Daer rakict met der griffie ten beginne.
Esser gotheit ende menscheit inne,
Het salem baren⁴⁾ sonder twyfelen!

1) Zemple voor simpele.

a) HS.: myn.

b) HS.: hoe, maar de e is er kennelijk later bijgevoegd.

2) Ho d.i. basta: V. De zin is dan: ‘Zet 't nu daar neer, en daarmee uit’: verg. vs. 526, 747.

c) HS.: treden.

3) Kee d.i. Kristus: zie beneden vs. 864 en op Lippijn, vs. 149.

4) Baren: het salem (d.i. sal hem) baren d.i. het zal zich openbaren: verg. vs. 965.

[p. 452]

Jan Bautoen.

Dats mijn ghelove.

Macharius.

Al maecht aff scifelen,¹⁾

Dats twee werve ende dat derde werven.

Prochiaen.

Meester Macharius, wildi u bederven?
Ghy en vreest God niet bedallen.

Jan Bautoen.

Sijn gramscap mocht u wel vervallen:
Tsal u noch leet sijn, soudic hoopen.

Macharius.

Ic moet noch twee werf noopen.
Baert hem niet ter vijfter reysen,
Soe en eest gheen sacrament.

I. Vrouwe.

Wat muegdy peysen?

De duvel heeft u wel met der kele!

Macharius.

Dats viere!

Prochiaen.

Ghy makes te vele:

Tsacrament oneerdichlic²⁾ geraecty.

Macharius.

Dats den vijfsten steek!

Prochiaen.

Arm man, wat maecty?

Den vijfsten³⁾ stekende op dit broot,

1) Aff scifelen d.i. afschampen: V.; ‘daert af scampelde of hi up eenen keselsteen ghesteken hadde’, heeft het proza-verhaal.

2) Oneerdichlic d.i. ruw: V.

3) Vijfsten: nam. steek.

[p. 453]

So wordet te vijf steden van bloede root:
Wat hebdy hier al sonden bedreven!

Jan.

Noch bloedet.

Prochiaen.

God moet u vergheven!

Ghi hebt hier wonden gemaect tot vijven¹⁾.

Macharius.

Het es gedaen, tmoet gedaen bliven.
Ic merck nu wel te deser steden,
Dat een^a) sacrament es.

Prochiaen.

Sijt nu te vreden:

Het mocht u wel te quade vergaen.

Macharius.

Ic en hebber niet veel aen misdaen:
Ic hebbe van den prelaten tconsent,
Ende daer met adyeu.

Jan Bautoen.

O heylich sacrament,

Loff moet u vloeyen van allen monden!

Prochiaen.

Loff sy dynen preciuesen vijf wonden.
Die ghy voir onse sonden ontfingt.

I. Vrouwe.

Ghelijck ghy aen theilich cruce hinght,
Soe sydy hier volmaect in gedaente
Van desen broode.

II. Vrouwe.

O hooghe verwaente²⁾

Van Machare!

1) Vijven: ‘ende doen hi die vijffste stede rakede, doe worden alle die vijf steden bloedende’: het proza.

a) HS.: teen: de t later bijgeschreven.

2) Verwaente d.i. verwaandheid: V.

[p. 454]

Jan.

O minsche onversaeght!

Prochiaen.

Woordy niet van Gode geplaeght,
Soe muegdy u wel beloven¹⁾ certeyen.

I. Vrouwe.

O quaet tyrant!

II. Vrouwe.

O valsch vyleyen!²⁾

Die den duvel achter aen den stert zijt.

Jan.

Boescher mensche, u dunct, dat ghi wert sijt
Dit heilich sacrament aen te tastene?

Prochiaen.

Nu, om ons van druc tontlastene,
Willen wy, tsacrament ter eeren,
Alle manieren van vrueghden vermeren
Met oergelen, met herpen en luyten
En ander spelen, vol soeter virtuten,
Om dat al om mach worden vermaert
Dit heilich sacrament ter Nyeuvaert
Duer dese mirakele hier openbaerlijc.
Al maeght Macharius ontgelden zwaerlic
Ende sijnder sielen noch mach druc sijn,
Tmocht ander menschen wel geluck sijn,
Diet besoecken sullen devotelijc.
Laet ons triumpheren grootelijc
Duer dit heilich sacrament van myraculen:
Ic saelt gaen stellen in der tabernaculen.

Sondich.

Du, Belet van Dueghden.

1) Beloven: hem beloven d.i. tevreden zijn, blijde zijn: V.; verg. oud. in voce.

2) Vyleyen d.i. vilain, schelm.

[p. 455]

Belet.

Ic, slanghe jonck.

Sondich.

Ic springhe van vrueghden eenen spronck,
Dat my bey mijn billen waghelen.

Belet.

Hoe sullen wy crauwen met den nagelen
Meesteren Macharius!

Sondich.

Wy sullen hem plucken!

Belet.

Hy woort ghetrocken in hondert stucken,
Hy sal hem in ewicheeden bedroeven!

Sondich.

Men sal hem leeren tsacrament proeven:
De gecruyste sal hem wel loonen!

Belet.

Men sal hem in de helle croonen
Met eenen berrenden treefte¹⁾ heet.

Sondich.

Noyt minsch en ghebeurde meerder leet.
Waer hi hier op de werlt ghestorven!

Belet.

Maer, duvelken, tes al bedorven:
My dunct dat ic uut den sinne come!
Daer gebeuren miraculen al omme,
Dwelck tsacrament al om doet
Op de Nyeuwevaert.

Sondich.

Dat en es ons niet goet:

Wy haddent belet, hadden wy gecost.

1) Treeft d.i. ijzeren drievoet (keukengereedschap): zie V. in voce.

[p. 456]

Belet.

Het heeft een vrouw in aerbeyt verlost,
Ende harer moeder ooc doen bescermen
Op de wilde zee.

Sondich.

Hulpe dermen!¹⁾

Des moet ymmers de duvel wouwen!

Belet.

Ende theeft een kint²⁾ dleven behouwen,
Dat int dwater scheen verdroncken medallen;
Ende noch een ander, int stille³⁾ gevallen,
Hevet oec vertroost; ende na desen
Hevet een gescoirt⁴⁾ kindt genesen,
Ende noch ander miraculen vele.

Sondich.

Lucifer sal ons malen te musen mele,
Als hi verneempt alle de saken,
Dat soudick duchten.

Belet.

Hoe sullen wijt maken,

Dat wy veel zielen mochten crygen?

Sondich.

Dat weet ic wel!

1) Dermen: zie op Playerwater vs. 396; over wouwen voor wouden zie op Gloriant vs. 1069 en verg. vs. 1039.

2) Kint: het was, blijkens het proza, gevallen ‘uut eenre pleyten’ d.i. vaartuig, schip: zie kil., plantijn en van dale in voce, alwaar: plat vaartuig van 30 tot 60 lasten, dat in Vlaanderen tehuis behoort en met vracht op Engeland vaart.

3) Stille d.i. secreet, van waar stilletje. Het proza heeft: ‘in eenen diepen put onder een stille’, ‘ende daer laeght in wel een derden deel van eenen daghe.’

4) Gescoirt: het proza heeft daarover het volgg.: ‘Van eenen gescorden kinde. - Item Symeon die meyster hadde een kynt, ende, doet II jaer out was, waert (het) bekommert van den steen, ende alsoe bleeft wel anderhalf jaer daer na. Ende doent out was vierdalf jaer, dede hi dat kint snijden van den steen. Doent gheheelt was, laegh (het) langhen tijt dattet gheene urine en conde ghemaken: doe gheloveden Symeon ende sijn wijf dat kint op te weghen met tarwe ende met wijne, met goude ende met silvere, mochtet ghesont worden. Corts daerna maecte dat kynt sijn urine ende waert ghesont alsoe dattet daer af gheen ghebreck meer en hadde.’ Verg. de bo, t.a.p. bl. 990 in voce scheuren.

[p. 457]

Belet.

En willes nyet zwyghen!

Waer met, duvel? Wilt mi berechten!

Sondich.

De kerstenen sullen gaen vechten
Teghen die heydene, by den ribben:¹⁾
Daer sullen wy zielen met hoopen hebben,
Om Lucifer daier met te paeyene.
Ach, ach chay!

Belet.

Nu beginic te verfraeyen:²⁾

Maer, duvel, waer saelt ghedyen?

Sondich.

In Pruysschen merke.

Belet.

Ghy doet my verblyen:

Omdat de Zarasynen worden gequelt.

Sondich.

Heer Wouter van Roosbeke es int velt:
Hi salse cloven totten tanden.

Belet.

Maken wy ons deerweert, vianden!
Wy moeten zielen bringen ter hellen,
Souden wy Lucifer te vreden stellen.

Here Wouter van Roosbeke.

Wel an, ghy kersten, wilt clooc gemoedt³⁾ sijn!
Al muegdi met veel slaghen gegroet sijn,

1) Ribben: zie verwijs t.a.pl. bl. 84.

2) Verfraeyen d.i. vroolijk woorden: V. Zie ook oud. in voce fraey en L. Sp. Gloss. in voce vraey. Ghedyen in het volg. vers is zooveel als worden, gebeuren. Merke vs. 596) van merk d.i. mark, grondgebied.

3) Clooc gemoedt: op dezelfde wijze gevormd als ‘goed gezind’. Clooc voor cloec.

[p. 458]

Al muegdy duersteken, duerhouwen sijn,
Al muegdy nat, bezweedt, bebloet sin,
Al mach u tleven hier gheboet¹⁾ sijn,
Al muegdy in veel rouwen sijn,
Laet in Gode al u betrouwen sijn,
Wilt heerlic Cristus lachter wreken.
Ghy sult in glorien by ons Vrouwen sijn,
Wordi verslaghen oft duersteken.
Wilt u biechten tegen u selven spreken,
God sal u vergheven al u mesdaet.
De heydenen comen aenghestreken:
Siet dat ghy groote slaghen slaet,
Ende roept alle: Jhesus, sonder verlaet.²⁾

De Knapen alle.

Jhesus, Jhesus.

I. Heyden.

Mamet, Mamet!

Ghy kerstenen moet hier alle blyven!

I. Kersten.

Helpt ons Christus van Nazareth!

De Knapen alle.

Jhesus, Jhesus!

I. Heyden.

Mamet, Mamet!

Ander Heyden.

Alsoo men tvleesch capt op een bret,^a)
Soe sullen wy u cappen, kettiven.

Knapen alle.

Jhesus, Jhesus!

1) Gheboet van boeten d.i. betalen, dus kwijt raken: V.

2) Verlaet: sonder verlaet d.i. onophoudelijk. Verlaet: derelictio, remissio: kil.

a) Aldus verwijs, verg. bl. 86 t.a.pl.; in het HS. staat pas...... en het laatste woord van het volg. vers kettiven is door eene latere hand veranderd in kettyveyen.

[p. 459]

I. Heyden.

Mamet, Mamet!

Ghy, kerstenen, moet hier alle blyven!

Heer Wouter.

Met woorden en condy ons niet verdriven.
Houdt daer, dats uwe, ghy honden!

Alle Kerstenen.

Jhesus, Jhesus!

Ander Heyden.

Hulp Mamets wonden!

Ghy slaet hier slaghen alsoe milt
Soe een smet doet op sijn aenbilt,
Oft ghelijc een dorsscher met den vlegele
Zijn coren dorscht.

Heer Wouter.

Slaet sonder regule,

Ghy, kerstenen, hebt^a) eens leeus herten
In uwen buyck!

I. Kersten.

Noeyt meerder smerten!

Ic moet hier int sant blyven doot.

De Knapen.

Der heydenen macht is ons te groot,
Zy commen met hoopen aenghewolven.¹⁾

I. Heyden.

Her heer, ghy kerstene snottolven!²⁾
Al waerdi licht als een vuegele,
Ghy en cont niet wech!

a) HS.: hebs.

1) Aenghewolven van aenwelven d.i. in gebogen houding ten aanval aanrijden: zie V.

2) Snottolven van snottolf d.i. vuilik: V. en de jager N. Archief, bl. 248.

[p. 460]

Ander Heyden.

Ghy moet duer den buegele;¹⁾

U macht es tegen ons te clene!

Heer Wouter.

Hulpt ons, Jhesus van Nazarene,
Oft anders zijn wy al verloren.

De Knapen.

Och, edel ridder, meester vercoren,
Ons volc heeft meest den doot ontfangen:
Laet ons best²⁾ vlien!

I. Heyden.

Heer, geeft u ghevangen,

Ghy twee en mueght ons niet ontdanssen!

Ander Heyden.

Ic duersteke u met deser lanssen,
Oft gaet goets moets, by den billen!

Heer Wouter.

Weder wy willen oft niet en willen,
Moeten wy ghevangen sijn in plagen,
Gode ontferms.³⁾

I. Heyden.

Ten baedt gheen claghen:

Ghy moetter om sterven met eenen smaels.⁴⁾
Gaet in prisoen sonder veel verhaels.
Wy willen terstont gaen ordineren,⁵⁾
Hoe dat wy u sullen persequeren,
Weder willen⁶⁾ zieden, berren oft roosten.

1) Buegele: zie harrebomée in voce.

2) Best: zie verwijs in voce.

3) Ontferms voor ontferme het des, onpersoonlijk met den tweeden nvl. der zaak, den derden des persoons: Rijmb. Gloss.

4) Smaels: Zie V.t.a.pl. Eene zelfde verwarring als hier van met eenen male en eens maels, heeft den basterdvorm van als (uit van allen en als of alles) in het leven geroepen; zie Mnl. Wb. bl. 173.

5) Ordineren d.i. beramen: zie op Esmoreit, vs. 89.

6) Willen: ik stel voor te lezen: wielen (waarover zie L. Sp. Gloss.), het gewone woord voor de bekende helsche straf en vaak met zieden en berren vereenigd voorkomende, bv. V.d.L.O.H. vs. 3953:

In dat vier, dat daer es so heet,
Hanghen ketelen wel ghereet,
Daer sonder inde (einde) kaitivighe zielen
In barren, wallen ende wielen;

brandaen (ed. brill) vs. 640, enz. enz.

[p. 461]

Heer Wouter.

O weerde Maria, wilt ons vertroosten
Voer de wreetheit vanden Sarazinen;
Wilt ons met uwer gracien beschynen:
Want wy comen in dit verdriet
Om uwe tkynts wille.

De Knapen.

En helpty ons niet,

Noeyt menschen quamen in meerder nooden.

I. Heyden.

Hoe willen wy deze kerstenen doden,
Die ons heydenen vallen zere peutertier?

Ander Heyden.

Men sal gaen maken een groot vier,
Daer sullen wy nu de justicie doen,
Ende alle daghen sacrificien doen
Onse goden met eenen kersten knecht;
Wy sullense bestellen¹⁾ nae haer recht!
Wat segdijs, gye? Duncket u quaet,
Soect een beeter!

I. Heyden.

Neent, tis goet raedt.

Gaet, maect ghy heet vier bereet;
Men sal hem daer cuekenen²⁾ maken heet:
Deze kerstenen en sullen hier niet stincken!
Maer - wie sael voer sterven?

1) Bestellen d.i. bezorgen, doen krijgen: verg. oud. in voce.

2) Cuekenen van cueken d.i. keuken, evenals beneden vs. 829 en V.d.L.O.H. vs. 4019, 4107: fornaeys.

[p. 462]

Ander Heyden.

Dats goet, mijn duncken,¹⁾

De meestere van hem.

I. Heiden.

Neen, hoort my segghen.

Men sal hier in dese laeye leggen
Alsoe²⁾ veel boonen tsamen ghesloeten,
Een sweertte salder wesen onder al:
Ende die dese zweertte boon^a) hebben sal,
Die salder om sterven: wat segdy er toe?

Ander Heyden.

Ic raede dat ment alsoe doe:
Tes trechtverdicheste, voer waer.

Derde Heyden.

Ghy heren, tvier bert schoen ende claer:
Believet u, ghy muegt gaen coken
Met den kerstenen.

I. Heyden.

Dats wel ghesproken,

Dies ic als nu ghespreke^b) hier:
Haelt here Wouter van Kersbeke hier
Ende synen knape; eenich³⁾ van tween
Sal als heden van den lyve steen;⁴⁾
Al waren sy noch quader ende stoutter,
Sy sullen sterven.

Derde Heyden.

Comt voert, heer Wouter,

Mijn lieden en willen u niet bederven;

1) Duncken: mijn duncken d.i. mijns bedunkens.

2) Alsoe: verg. ons zoo'n beetje, zoo'n handje vol. ‘Ende - zegt het proza - het was daer een ghewoente dat men daer loten plach te gheven met boonen, ende onder die boonen was een swerte boon, ende soo wien die swerte boon viel te deel die moeste verbranden’, enz. enz.

a) HS.: boonen.

b) HS.: als myghe spreke.

3) Eenich, d.i. een, eig. iemand.

4) Steen d.i. staan (verg. van - steen met ons afstaan).

[p. 463]

Ghy en sult van geender voetcouwen sterven!
Ghy of u knape in elcx presencie
Moedt hier in tvier.

Heer Wouter.

Dats een swaer sentencie,

Minschen als beesten te verdoene;
Ghy heren stelt ons doch te rantsoene,
Wy sullen gheven des u behaeght.

Ander Heyden.

Ghy moeter in; tes verloren gheclaeght!
Hier sijn twee boonen inne, hoirt ditte:
Wie van beeden heeft de witte,
En sal heden niet sterven, wilt verstaan;
Maer die de zweerte heeft, moeter in gaen:
Dus wildu om sterven bereeden.

Heer Wouter.

Moeten wy dan sterven een van beeden,
Soe laedt ons dan doen ons oracie.¹⁾
Soe maect ons een cortte collatie:²⁾
Ten baet ghepopelt noch ghelesen.

Heer Wouter.

O God, die ten derden daghe zijt geresen,
Wilt mi beschermen voer desen brant!

De Knape.

Behoedt mijn ziele voir den viant;
Laet dit vier mijn sonden aff wasschen,
Valdt my te stervene.

I. Heyden.

Nu wilt u rasschen!³⁾

Ten mach niet helpen, dat ghy mesbaert!

1) Oracie d.i. gebed: verg. 't Mnl. orisoen: L. Sp. Gloss.

2) Collatie d.i. gebed: V. en oud. t.a.pl. Ghepopelt in het volg. vers van popelen is prevelen: kil. en de bo.

3) Rasschen (hem) d.i. spoeden (zich): V., verg. vs. 753.

[p. 464]

Heer Wouter.

O heylich sacrament vander Nyeuwervaert,
Alsoe waerlijc als u bloet uut brac,
Als Jan Bautoen de hant aen u stac,
Dwelc niet gheloven wilde Macharis;
Alsoe waerlijc alst oec waer is,
Dat u bloet te vijf steden liep af,
Daer hy u vijf steken met der griffien gaf,
Dwelc menich mensche aensach;
Alsoe waerlic als ghy voer desen dach
Den croepel hebt doen gaende maken,
Den blynden aen sijn licht geraken,
Den doven doen horen, den stommen spreken,
Ende hondertich ander ghebreken
Den menschen met gracien hebt afgenomen,
Soe wilt my oec te hulpe comen,
Ende doet aen my miracule scoene.
Mach ick ghecrighen de witte boone
Ende verlost werden van dese tyranden,¹⁾
Soe belovic met gevouden handen
Hier op myn knyen in secreten,
Dat ic nymmermeer vleesch en sal eten
Noch wijn drincken tot der tijt
Dat ic u, sacramente ghebenedijt,
Op de Nyeuwervaert besocht hebbe
Ende mijn offerande gebrocht hebbe.
My u gracie te trooste seyndt,
Werde heilich sacrament,
Hier staende bynnen desen ringe.

Ander Heyden.

Nu. neemt elc een boon geringe.
Sullen wy noch hier langhe staen?

Derde Heyden.

Neempt de bone, daer met gedaen,
Oft wy worpen u int vier te gadere.

De Knape.

Ziedt dair de myne.

1) Tyranden: zie vs. 536.

[p. 465]

Heer Wouter.

O hemelsche vadere,

Heilich sacrament, lof u der seghen!
Ic hebbe de witte boone gecreghen,
Des moet u eewich lof toe vloeyen.

I. Heyden.

Te viere, te viere!

Ander Heyden.

Rasch, wilt u spoeyen!

De derde.

Gaet, steect u duere!¹⁾

I. Heyden.

Maect ons uus quyt!

Ander.

Wat segdijs, tes nu seggens tijdt!
Ghy siet, dat u God niet ghehelpen can
Noch u lyden niet ghestelpen can:
Wyldijs zijns loochenen ende versweren,
Soe behoudy dleven.

Knape.

Twee brysschende beeren!

Veel liever geefic mi in den brant!
Adyeu, schoen soet prieel van Brabant,
Ic sterve hier den gheloove ter eere;
Doch eest beter de knecht dan de here:
Ic bender oec herde wel met te vreden.
Adyeu, kersten landen ende steden,
Rivieren, waranden en castelen;
Goudt, silver, ghesteynte en juweelen
En mach my niet helpen, dats verloren.
Adyeu alle, verguldene sporen,²⁾

1) Steect u duere van hem duere steken d.i. zich verwijderen, weggaan: zie op Playerwater vs. 72, en oud.: Afl. 3, bl. 64.

2) Sporen: nam. riddersporen, die hij nu niet zou kunnen verdienen: zie verwijs t.a.pl.

[p. 466]

Vrienden, maghen, vadere ende moeder,
Adyeu, meester lief, vrient als broeder,
Bidt doch voer mi uut caritaten,
Dat mijnder ermer sielen mach baten;
Want al mach verbranden den lichame,
Es de siele onsen Heere bequame,
Mi en raect, hoe ic bederven sal.
Loff God, dat ic martelaar sterven sal,
Den kerstenen teeren, den heyden te scanden.
Y vuil heiden, lelicke tyranden,
Stomme beesten, stunckende pryen,
Die Jhesum en kendt noch Marien,
Des ghy alle zijt des duvels kynderen,
Ghy en condt mijnder zielen niet ghehinderen,
Al doedy den lichame veel smerten:
Des loopic int vier met goeder herten,
Roopende, niet voir de doot bevreest:
‘Vader, in u handen bevelic mynen geest.’

Derde Heyden.

Aldus sullen varen de kerstenen meest,
Die tegen ons, heidenen, steken.¹⁾

Heer Wouter.

Waerdijs wijs, ghy sout anders spreken,
Erm menschen, hoe muegdy dus doolen?

Ander Heyden.

Laetten al verbranden tot colen:
Morgen zuipti van den selven zoope.

Heer Wouter.

O heilich sacrament, al mijn hoope,
Ghy hebt mi bescerremt^a) desen dach:

1) Steken d.i. stooten: ‘antiquissimam verbi significationem esse trudere deprehendit huydec. ad M. Stoke D. I, bl. 120’ zegt v. hasselt op kil. bl. 634. Verg. D. Doctrin. II, vs. 588 vlgg.:

Nemt enen pot van metale
Ende enen anderen daer bi,
Die van erden gemaect si;
Eest dat si tsamen steken (stooten),
Die erden pot hi sal breken,
Ende die ander blijft geheel.

a) HS.: bescerment.

[p. 467]

O werde sacrament, oft wesen mach,
Biddic, dat ghy mi voirt bewaert,
Opdat ic u soeke ter Nyeuwervaert:
Uwen lof salder verre met spreeden.

I. Heyden.

Nu wilten inden kercker leden;
Hi en sal daer gheen weelde ghebruycken.

Derde Heyden.

Daer inne den hals moetty verstuycken;¹⁾
Ghy sijdt daer uut der perden voeten!

Ander Heyden.

Soe wy alle vrueght aanveerden moeten,
Midts der onsprekelycker victorien,
Gaen wy inden tempel met glorien,
Ons goden met oracien gedincken.

I. Heyden.

Alle daghe sullen wy hen scinken
Eenen kersten int vier ter sacrificien.

Derde Heyden.

Wy sullen noch midts deser condicien
Haer alder liefste knechtkens zijn.

I. Heyden.

Huer dreelincxkens,²⁾

Derde Heyden.

huer badderkens sijn.

Ander Heyden.

Huer uutvercorenste melcslabberkens sijn.

1) Verstuycken d.i. verwrikken, breken hier dus ongeveer. Kil. vertaalt verstruycken met ‘luxare: membrum intorquere et loco suo movere ac solvere:’ zie ook vs. 1246 vlgg. beneden.

2) Dreelincxkens van - ken d.i. troetelkindje. V.; en de bo in voce dreel en dreelen. Badderkens van badderken, waarschijnlijk eene verbastering van het bij kil. en meyer voorkomende babbaerdeken d.i. popje: V. bl. 87.

[p. 468]

I. Heyden.

Wy en sullen niet dan wittemoes scocken.¹⁾

Derde.

Wy sullen eten alde vetste broeken,
Om wel met te mestene^a) ons lancken:
Dus gaen wy onser²⁾ Mamet dancken.

Heer Wouter.

O sacrament ter Nyeuwervaert rustende,
Alsoe waerlijc als ghi God ende mensche sijt,
Behoedt mi erm man qualijc lustende,
Heilich sacrament ghebenedijt.
Al dreygen mi de heiden grooten nijt,
Believet u, tsal haest ghekeert sijn.
Wijn noch vleesch en proevic voir den tijt,
Dat ghy van mi ter Nyeuwervaert selt geert sijn.
Euwich moet uwen loff vermeert zijn.

Belet van Dueghden.

Du duvels jonc, tes al wel gemaict,
Wy sijn ymmers uut der hellen geraect:
Der heiden zielen in ons forneys
Hebben ghemaect onsen peys:
Lucifer glorieert in synen zeetele!

Sondich.

Wy hebben ghevult den meesten keetele
Soe vol zielen, helsche slanghen,
Datter twintich aen dooren hanghen
Ende aen den heyse³⁾ bicans een duyst!

Belet.

O Sondich Becoren, daer hebdijt juyst.
Men^b) en costzer al niet in geleggen.

1) Scocken d.i. schrokken, evenals beneden vs. 1319. Over de r (evenals bij verstruycken en verstuycken) verg. Taal- en Letterbode III, bl. 88 volg.

a) HS.: mestenen.

2) Onser d.i. ons her (heer): V.

3) Heyse d.i. ore van eenre cruiken’: Hor. Belg. VII, bl. 41, maar vooral de bo, I, bl. 299, in voce einze, enze, heinze, eis, heis. Duyst d.i. ‘mille’ t.a.pl. bl. 23.

b) HS.; Neen.

[p. 469]

Sondich.

Du, Belet van Dueghden, gy moet mi seggen,
Waer es meester Macharijs gevaren?

Belet.

Eenighe lieden willen verclaren,¹⁾
Dat hy van dulheden afghebeten heeft
Zijn handen ende die selve geten heeft;
Ander seggen: hi bleef doot onder wege.

Sondich.

Maer waer es de ziele?

Belet.

Dat hebdy te dege!²⁾

Die heeft meest gecregen haer verdiente
Naer huer wercken.

Sondich.

Noeyt beter geschiente!^a)

Soe en es sy niet wel!

Belet.

Dat meen ic oock.

Sondich.

Maer, duvel, hier compt eenen anderen rooc^b)
Van den sacrament.

Belet.

Dat sal ons plaghen.

1) Verclaren: ‘hy waert soe seer verveert ende sijnre sinnen alsoe bijster, dat hy sonder meer talen weder om trac van der Nyeuwervaert buyten sinen sinnen; soe dat die een seide dat hi sijn handen afbeet van verwoetheiden; die ander seide, dat hi in den weghe, doen hi toech tot Ludick doot bleef ende tot Ludick bynnen doot woert ghebracht. Mer hoe dat ware, kent God’: zoo luidt het proza-verhaal: verg. vs. 1166 vlgg.

2) Te dege d.i. juist: verg. ons ‘daar hebje 't juist’; ‘daar zeg je zoo wat.’

a) HS.: geschiete.

b) HS.: raet.

[p. 470]

Sondich.

Tdoet so veel miraculen alle daghen,
Dat den lof gaet al Brabant duere:
Hoerdy wel, necker?

Belet.

Jaic, necker, wel ter cure.

Het doet mi, heische geest, bedrucken.

Sondich.

Her Elout¹⁾ vant^a) eens in drie stucken
Met den costere.

Belet.

Ja, wats daer af?

Sondich.

Des bescempt²⁾ sijnde, hebbende hier vaer af,^b)
Sont hi om heer Willem in den Oudenbosch terstont,
Om dit te siene, diet oec soe vont;^c)
Daernae quaempt aensien met eeren
De prochiaen van Breda en ander heren,
Burgemeester ende Jan Maes den casteleyn;
Dit sacrament siende alle gemeyn
Vonden zijdt reyn, onghequest en geheel,
Soot te voren was.

Belet.

Kee, de duvel hebs deel:

Dit en gaet ymmers wel te wercke.

Sondich.

Oick quam daer eens een vrou in de kercke,
Maer sy en^d) vant daer gheen licht bynnen,
Om offerande te doene.

1) Elout: ‘een priester’, volgens het proza; zij ‘vonden dat heilich sacrament liggen in III parcheelen ghedeilt.’

a) HS.: Fel ontvanc.

2) Bescempt voor bescaemt. ‘Des beschaamd en bevreesd zond hy’, enz. enz.

b) HS.: Dus besmempt, en voer.

c) HS.: vant.

d) In het HS. ontbreekt en.

[p. 471]

Belet.

Ic sal ontsinnen,

Zegt oft daer oeck mirakel aen dede.

Sondich.

Jaet, duvel: liggende in haer ghebede,
Ten lesten haer ooghen opslaende,
Vernam^a)a) sy vier schoen lichten staende,
Voir tsacrament, by den billen.

Belet.

Hulp longeren, ic sal verwoeden willen;¹⁾
Van toerne spouwic vier inde vlamme.

Sondich.

Ende Claes Claes soons wijf van Rotterdamme
Was duer den arbeyt van kinde
Vijftien maende cropel.

Belet.

Hoe voer dat ten^b) einde

Waert sy ten lesten oick wat vromer?²⁾

Sondich.

Jaes: op Sint Jans dach te midtszomer,
Daer de muntmeesters by stonden
Van Sevenberghen, heeft sy gevonden
Troost ende gracie, dat sy niet meer en qual
Van dier siecten.

Belet.

Dat es tquaetste van all.

Sondich.

Hoe soe, duvel?

Belet.

Dat sal ic u segghen,

De vrouwen sullen daer aen legghen

a) HS.: vernan.

a) HS.: te; vs. 878 maenden.

1) Willen: zie hierover Wal. II, bl. 206 vlg., alwaar o.a. het voorbeeld wilde ontsinnen (d.i. zijn verstand verliezen) voor ontsinde, zoodat willen verwoeden precies hetzelfde is als verwoeden.

2) Vromer van vroom d.i. sterk, krachtig: V. De bo vertaalt 't met kloek, sterk, fr. robuste; en met kloekmoedig, courageux: II, bl. 1357.

[p. 472]

Huer herte zoe zeere, byden stortten,¹⁾
Datter huer pine met sal curten.
Vrouwen sijn nyeu:²⁾ als sy yet weeten,
Dat hem dient, sy en sullens niet vergeten;
Als de vrouwen wat weeten van virtute³⁾,
Dat hangt aent clockzeel.

Sondich.

Tcoompt al uute:

Sy lopent ter stondt al omme bellen.

Belet.

Dat sal groot verlies sijn der hellen:
Wetent de vrouwen, tes al verloren cost.

Sondich.

Theeft noch meer in den arbeit verlost;
Ende een cropel kint hier voren;
Een ander dat sijn leden had verloren;⁴⁾
Een dat blyndt was, noyt geen feldere;⁵⁾
Een dat doot viel in eenen keldere;
Een dat int water lach gevallen;
Ende een gescuert⁶⁾ zijnde mid allen
Heeftet vertroost na^a) dou castuyme,
By den maertillen.^b)

1) Stortten van storte d.i. strot, keel: V. bl. 84.

2) Nyeu d.i. vreemd, zonderling: zie oud. Deel IV bl. 596 en Wb. Bred. in voce, alwaar wordt aangehaald Klucht van de Molen bl. 8:

Maer wat binie ien nieu man!

Verg. Hildeg. bl. 54 vs. 59:

Maer hoe dat quam in zijn verdriet,
Dat waer een nyewe dinc te weten;

bl. 59 vs. 60:

Nu moechdi horen nyewe dinghen.

Stond er in plaats van nyeu: nyeus, we zouden aan nieuwsgierig denken (oud. t.a.pl. bl. 597), al bleef het in het verband van den volzin ietwat raadselachtig.

3) Virtute: wat van virtute d.i. iets goeds, iets voordeeligs: zie V. Gloss.

4) Leden-verloren: tot opheldering diene hetgeen het proza heeft: ‘(Item) een kint van Dordrecht hadde sijn lede verloren inden jare alsmen screef XIIII^c op Sinte Andries dach, soe dattet moeste gaen op twee crucken’: enz. enz.

5) Feldere: omdat het blind was geworden ‘vanden pocken’.

6) Gescuert: zie boven op vs. 582. Castuyme in het volg. vers staat voor costuyme.

a) HS.: nan.

b) HS.: maercillen.

[p. 473]

Belet.

Ja, ja, scept ruyme:

Het sal een sack¹⁾ werden.

Sondich.

Ende hoirt ghy, viant,

Heer Wouter is oic ontgaen den brandt,
Ende uut den prisoene oec gecocht.²⁾

Belet.

Heeften de duvel daer uut gebrocht,
Ende den kercker was alsoe sterck?

Sondich.

Tes al te mael tsacraments werck:
Theeft al meer gevangen gehulpen,

Belet.

Het sal hier af commen, helsch vulpen;
Hy en saels nyemant gebrec laten hebben.
Dat en sal hy, al soudt hy noch pec hebben
Zijnen sack voll.

Belet.

Dat moet waer sijn.

Sondich.

Ey, duvel, hi sael vlues daer sijn,
Hy^a) es by heer Heinderick van der Lack³⁾
Binnen Breda.

Belet.

Ramp hebdi, diet sprack:

Ik wildy verswegen hadde de nyemare.

Sondich.

Nu, wat te rade?

1) Sack d.i. zak, hier zooveel als menigte, voorraad (?): verg. Huyd. Proeve I, bl. 446. Ruyme d.i. ons ruimte: vs. 904.

2) Gecocht: hier te lezen, zooals voor de hand schijnt te liggen, gerocht (verl. deelw. van gheraken: zie Rein. Gloss:), verbiedt het proza, alwaar: ‘Ende her Wouter waert gecocht ende quam tot Breda’ enz. enz.

a) HS.: Sy.

3) Lack: in het proza: Leck, zie beneden vs. 1041.

[p. 474]

Belet.

Ic ben in vare,

Blijft dit sacrament staende lange,
Tsal ons al bederven.

Sondich.

Neent, helssche slanghe,

Ghy wetet wel: wat stady ende snatert!
Ter Nyeuwervaert eest al verwatert,
Daer en can nyemant te voet geraken:
Tes daer sorghelijck.

Belet.

Dat sijn goey saken,

Om tvolc te scouwene ende doen die scat¹⁾
Te besoeckene.

Sondich.

Tesser soe nat,

Dat de kercke te sincken begint.

Belet.

Nu gaen wy maken storm en wint,
Dat wy alle den bras²⁾ doen versincken.

Sondich.

Daer mochter noch wel verdrincken,
Laet op gaen den dach.

Belet.

Nu vliegen wi^a) dure,

Wy sijn van quader valsscher natuere.

1) Scat: lees: om 'tvolc te doen scouwen nu die scat; het proza heeft ook iets dergelijks, en o.a. het woord scuwede, weshalve ik er niet stouwen voor durf te zetten, gelijk de heer Verwijs gist. Stouwen gaat bovendien ook niet, omdat 't volk inderdaad wegbleef, als bevreesd voor het water, te meer van wege een ‘ongheval dat daerop gesciet was in corten jaren te voren’.

2) Bras d.i. rommel, tuig; zie oud. in voce.

a) HS.: vliegen dure: verg. vooral vs. 1070, 1321 en 1324 beneden.

[p. 475]

Heer Wouter.

Uit der stat van Breda gescheeden
Heer Heinderic gedanckt hebbende zynder chieren,¹⁾
Zijn wy met eender scuten, onder ons beeden,
Ter Nyeuwervaert comen met blijder manieren;
Als²⁾ was den ijsghanc zeer putertiere,
Heer Schoutet³⁾, hy en heeft ons niet mesdaen:
Des moet theilich sacrament goedertieren
Van allen monden loff ontfaen.

Schoutet.

Nu laedt ons bynnen der kercken gaen
Ende doen ons devocie sonder verdrach.
Ons heeft vernomen de prochiaen,
Ende hy compt heerwert, al dat hi mach.
Dat ons Christus opten Witten Donderdach
Gelaten heeft ende bezedt⁴⁾ in testamente,
Dair ons alder salicheit aen lach,
Loven wy datte als die obediente.

Heer Wouter.

Heer Prochiaen here, by uwen consente
Begheric te siene met minnen groot
De vorme van desen sacramente,
Dat mi verlost heeft van der doot.
In heydenissen gevangen in grooter noot,
Dair mijn cnape ende al mijn volc es bleven,
Hevet aen my gedaen mirakel bloot,
Dwelc ic u sal te kinnen gheven.

Prochiaen.

Willecoom, mijn vrienden verheven,
Hier in desen wilden woesten aert,⁵⁾
Dairt theilich sacrament es bleven,

1) Chieren van chiere d.i. sier.

2) Als d.i. alhoewel, ofschoon, hoezeer: Mnl. Wb. bl. 203 en de daar aangehaalde voorbeelden.

3) Schoutet: nam. hij was schout ‘op die tijt van den Nyewen Bossche.’

4) Bezedt: een gebruikelijk woord bij uiterste wilsbeschikkingen: zie oud. in voce, sub no. 6, en de bo, I, bl. 125, die heeft: ‘vermaken, bespreken, fr. léguer par testament. Hij heeft haar honderd frank jaarlijks bezet. Al zijn goed aan iemand bezetten’.

5) Aert d.i. landstreek: zie Mnl. Wb. bl. 117 en Nnl. Wb. in voce aard, bl. 534.

[p. 476]

Dwelc van mi mynlic es verwaert.¹⁾
Ghy weet wel hoet quam te Nyeuwervaert,
Ende hoe dat in den moer was ghevonden,
Ende wat miraculen dat heeft ghebaert
By Meester Macharis tanderen stonden.

Schout.

Ja wy; lof vloeye hem van allen monden,
Theeft soe menige menschen verloest;
Wat^a) wy, wormen vol stinckender sonden,
Daer duer doen, es al behouden cost.

Prochiaen.

Sieten hier, die alle dinck eerst begost,
Die om ons allen de doot ontfinck;
Zieten hier, die met eenen vierigen lost
Om ons soe menigen voetstap ginck;
Alsoe volmaect als hy aen tcruyse hinck,
Zoe es hy hier, ons mensschen onsienlijc,
Hier teghenwordich es dopperste coninc:
Eweghen lof sy hem geschienlijc!²⁾

Heer Wouter.

Loff, eere ende werde³⁾ ben ic u bienlijc,
Heilich sacrament, minsche ende God,
Wien themelsche heer es dienlijc,
En die over alle dinghen hebt gebodt.
Ghi hebt mi af ghedaen tstervens lod:
Des sal ic seggen tot inden endt,
Hier sijnde als int hemelsche slodt:
Loff, zoet, werdich, heilich sacrament!

Prochiaen.

Loff, alder costelicxste ghifte,
Dat ons Christus heeft gelaten;
Dijn werde en vollooft gheen gescrifte,

1) Verwaert van verwaeren d.i. bewaken, v.w. verwaeren de kraemvrouwe d.i. curare puerperam: kil.; verwaerster (opgevat als of't vrouwaerster ware) d.i. curatrix puerperae, mulier quae puerperam curat: t.a.pl. Verg. warde, waarde (baker) bij de bo.

a) HS.: want.

2) Gheschienlijc d.i. gebeurlijk, van daar gebeurend. Gheschienlijc sijn d.i. te beurt vallen: v., een tweede voorbeeld is mij niet voorgekomen, maar de beteekenis is klaar uit bienlijc, vs. 979, en dienlijc. vs. 981.

3) Werde d.i. verheerlijking: zie op Eerste Bliscap vs. 850, bl. 362.

[p. 477]

Tes oic onmoegelijc erm erden vaten;
Doch ons simpel loff, vol caritaten,
Neempt danckelijc, Heere excellent;
Ic roeupe uut mynnen boven maten:
Loff, zoet, werdich, heilich sacrament!

Schoutet.

Loff, figure van Melchisedech,
Die Abraham scincte broot ende wijn,
Ende van dmanna, dat viel in den wech;
Lof vloeye u, Helyas coecxken fijn,
Aller miraculicxste spyse bekent:
Wy moeten wel seggen in elc termijn¹⁾
Loff, zoet, werdich, heilich sacrament.

Heer Wouter.

Loff, sacrament vol alder virtuten,
Die mi beschermt hebt van den brandt,
Van der doot verlost ende uut der muten²⁾
Ende de witte boone verkeerdet in de handt;
Loff, die mi dus brocht hebt in Brabant,
Ende vanden yse³⁾ ghehouden onghescent:
O prince, boven alle princen plisant!⁴⁾
Loff, zoet, werdich, heilich sacrament!

Prochiaen.

Ghy sult mi segghen al tregement,
Opdat ict mach in memorien houwen,
Dit schoon mirakel.

Heer Wouter.

Ja ic, in trouwen,

Waerachtichlijc alsoot ghesciet es.

Schoutet.

Nu, heer Wouter, die sonder verdriet es,
Dien ic hier bracht heb met mynnen,
Want ic alle dinghen ben te bynnen

1) Termijn d.i. oogenblik: V:

2) Muten van muut d.i. kooi, hier kerker natuurlijk: zie op Buskenblaser, vs. 96. Verkeerdet in het volg. vers van verkeren d.i. veranderen, verwisselen.

3) IJse: de tocht was gevaarlijk genoeg geweest: ‘want men om des ijs wille in langen niet gevaren en hadde’ naar de Nieuwervaert.

4) Plisant: zie op Buskenblaser, vs. 203, hier is het dan zooveel als lief, beminnelijk.

[p. 478]

Van der miracule, die ic heb gehoort,
Willic ten Nyeuwenbosch recht voert:
Neempt simpel jonst voer danck,
Ende daer met: adyeus!

Heer Wouter.

Ja ic, mijn leven lanck:

God moet u sparen in alle dueghden.

Prochiaen.

Nu coomt, seght mi al dijn reden met vruegden:
Ik saelt gaen scriven in den naem des heeren,
Den heiligen sacrament ter eeren,
Dwelc ons, als dalder leste spyse
Alle moet^a) bringhen ten hooghen paradyse.

Sondich Becoren.

Du, ghy schuympepere!¹⁾

Belet van Dueghden.

Du, noertsch drol!

Sondich.

Du, vuyl slepere!

Belet.

Du, leelic swert mol!

Sondich.

Ligdy noch in uwen sol?²⁾

Belet.

Neen ic, raven³⁾ jonck.

a) HS.: alle bringhen.

1) Schuympepere d.i. peperdief: zie V. Gloss. in voce. Diefachtig waren de nikkers evenals de alven stellig: v.d. bergh Mythol. bl. 2 en elders. Over noertsch drol, zie benevens V. Gloss. ook op Nu Noch, vs. 212. Over vuylslepere V. t.a.pl.

2) Sold d.i. vuil, slijk, van waar soluwen, seulewen: kil.: maculare, en diefenbach in voce bisauljan d.i. beflecken; bosworth en grein (Bibliothek der Angelsachsischen Poesie Dl. IV, bl. 465, alwaar o.a. de plaats: fettum svînum, the simle villath licgan on fûlum solum’. Zie ook Nieuwe Bijdragen tot opbouw der Vaderl. Letterk. (1763) bl. 30.

3) Raven: zie v.d. bergh t.a.p. bl. 186 vlg.; V. bl. 88.

[p. 479]

Sondich.

Ic crauwe mynen bol.

Belet.

Waer om, aventronck?¹⁾
Esser wat nyeuws?

Sondich.

Jaet, noeyt gheen quadere,

By den maertillen.

Belet.

Hoe soe, verradere,

Eest van den sacrament?

Sondich.

Jaet, duvel van der hellen,

Ten es anders niet.

Belet.

Saelt ons euwelijc quellen?

Des moet wel de necker wouwen!
Seght op gheringhe.

Sondich.

Wel, en trouwen.

Heer Heinderick van der Lec es gestorven:
Nu hadde dlant van Breda verworven
Grave Engelbrecht van Nassauv, die doot es,
Maer hy heeft eenen soone, die groot, es,
Joncker Jan, Drossate van Brabant;
Ende dese here, ghy, helsche viant,
Die heeft van den sacrament vernomen,
Datter nyemant by en can gecomen
Duer dwater, dat dlandt al bederft,
Des hy den bysscop, in Luydicke geerft,²⁾
Eenen brief zeynt, by den rebben,³⁾
Omdat hyt bynnen Breda moch hebben,
Omt^a) dair te eeren met veel jolijts:
Wat segdy hier aff?

1) Aventronck: zie boven bl. 305, de noot.

2) Geerft d.i. aangrenzend: oud. in voce.

3) Rebben: zie verwijs, bl. 84: bij de balken des kruises.

a) HS.: om.

[p. 480]

Belet.

Och, noeyt meer spijts:

Dit sal ons duvels bringen in grieve!

Sondich.

Ende die bode es wech met den brieve,
Hi en saels hem niet ontseggen vri¹⁾.

Belet.

Hoe soe, duvel?

Sondich.

Daer es de redene by:

Hy heeft zijn zuster, vrouw Marie
Van Loon, te wive.

Belet.

Tvalt ons al contrarie!

Commet tot Breda, eylaes, ic duchte,
Tsal weder midts desen geruchte
Miraculen doen aen allen canten.

Sondich.

Waer blyven wy, arm olyphanten!
Wy en sulles niet konnen beletten
Te eeren.

Belet.

Wy moeten ons te vreden setten:

Belet van Dueghden en heeft hier geen macht.

Sondich.

Tsacrament heeft ons veel te groote cracht:
Tes de man met den cruce al zelve.

Belet.

Nu, vlieghen wy wech met desen gedelve.²⁾
De bysscop heeft den brief ontfangen:
Dat merckic wel.

1) Vri: verg. het Hgd. freilich, dus zooveel als zeker, stellig, toch wel.

2) Gedelve: met desen gedelve is mij, ook na de verklaring van den hr. verwijs, Gloss. in voce, niet klaar. Dat de duivels elkaar nu zouden kunnen opwekken om met het sacrament door te gaan, terwijl ze een oogenblik van te voren zijne geduchte macht erkenden, zou wat heel inconsequent zijn ook van duivels, dunkt me, daarom leze men: uut desen gedelve d.i. uit deze kuil, uit dezen poel: verg. oud. in voce gedelf.

[p. 481]

Sondich.

Nu, sonder verlanghen¹⁾,

Belet van Dueghden, verbiedt den minssche
Caritate te doene.

Belet.

Dat makic te winssche.

Maer ghy, Sondich Becoren, tempteert
Iemant die vele de kercke hanteert,²⁾
Een nonne, een suster oft een baghynne
Met oncuysheden!

Sondich.

Dats mi cleen pyne.

Eest geestelic, werlijc, pape oft coster,
Ic doe hem wel horen paternoster
Averrecht lesen en bringen hem voren
Wille van sonden.

Belet.

En, Sondich Becoren,

Ghy weet wel aen de zielen te gerakene.

Sondich.

Belet ghi al om peys te makene,
Ghi en mueght Lucifer niet bet believen.

Belet.

Ic sal, duvel, maer ghi moet mi gerieven
Met uwen bystandt.

Sondich.

Jaic, getrouwelijck.

Belet.

Nu hebben wy ons dan bouwelijc³⁾
Wy sijn doch die alder versmaedtste:
Bor⁴⁾, hier omme elc doe sijn quaetste!

1) Verlanghen (zonder) d.i. uitstel (zonder): V. Caritate een paar regels verder is liefdadigheid.

2) Hanteert van hanteren d.i. bezoeken: V. Over baghijnen zie denzelfden in Bloeml. Gloss. bl. 8 in voce bagaert.

3) Bouwelijc d.i. boudelijk, flink, ferm. Over hem hebben voor zich gedragen zie oud. in voce (bl. 52); over hebben voor gedrag t.a.p. (bl. 51).

4) Bor d.i. volgens verwijs bl. 89, kater, duivel alzoo, maar ik moet bekennen, dat bor op de plaats uit het Leven van den h. Trudo (zie mone, Uebers., bl. 359) eerder aan een tusschenwerpsel doet denken.

[p. 482]

De bysscop van Luydick.

Mijn vrienden, mijn heeren ende officieren,
Een letter es mi comen, hort mi spreken,
Die ic vriendelijc sal hantieren¹⁾,
Ende in presencien u allen²⁾ opbreken.
Aenden zegele eest wel gebleken,
Dat hy coompt van den grave van Nassauen:
Dus leest, ende wilten ontvouwen, den brief.

I. Heere.

Ic Joncker Jan Grave van Nassouwen,
Van Dietze, van Vianden der stede,
Ende Heere van Breda oyt gehouwen,
Drossaet slants van Brabant mede,
Scrive saluyt dijnre Weerdicheden,
Der heiligher kercken standaert drager,
Vader, vriendt ende lieve zwager.³⁾

Weet dat ter Nyeuwervaert in mijn landt
Rust een heilich sacrament,
Des in Vlaenderen ende in Brabant
Ende veel ander landen wel es bekent;
Tdoet veel miraculen daer ontrent,
Ende oyt gedaen heeft van beginne,
Des^a) hem tvolc draeght groote mynne.

Maer dese plaetse, daert rust opter stadt^b)
Es nu al vanden water verwonnen,
Des de kercke vuylic leyt ende nat,
Zoe datter niet veel lien gecomen en konnen;
U biddende, dat ghi mi de dueght wilt jonnen,
Dat ict mach doen halen in Breda,
Om meer eeren te bewijsene hier nae.

Men en derf dijnder Hoocheit niet veel seggen:
Ghy weedt wel, dat ghier an verdienen muegt;
En wilt mijn begeerte niet ontleggen

1) Hantieren, d.i. behandelen: verg. oud. over de vele beteekenissen van het woord.

2) U allen: vóor van u of uwer allen; op in presencien u allen evenals op in midden (waarover zie Rijmb. Gloss.) gevolgd door eenen vierden naamval is van toepassing, dat meermalen ‘zelfstandige naamwoorden in verbogen vorm, en zelf van een voorzetsel afhankelijk, als voorzetsels worden gebruikt’: verwijs, Mnl. Spraakkunst, bl. 240. Verg. brill § 112 zijner Nederl. Spraakleer over bezijden enz. enz.

3) Zwager: zie vs. 1059.

a) HS.: dat.

b) HS.: daer rust ofter enz.

[p. 483]

Ter eeren van God, diet al verhueght.
Vrient¹⁾ sal vrient vrienscap doen ende duecht,
Sal vrient vrients vrient altijt blyven,
Als vrient ontfanght vrients scryven.

In mijnder stadt van Breda gescreven,
Ghezeghelt van mynen eygen persoen,
Als al uwe, mijn vader verheven,
Zwagher, bysscop, heere van Loon,
Laedt in u ooren clincken mynen toon.

De bysscop.

Noyt brief en was so mynlic noch so scoon:
Hy gaet mi int herte duer dooren,
Alsoe bequame es hi mi om hooren,
Dat ic by geenderhande sprake
En sou konnen geweigeren de sake
Als²⁾ waer zy noch meerder dan zy es.
Aldus, mynen raet, die bi mi es,
En willic niet consentaren vredelic
Zijn lieff begeerte?

II. Heere.

Ja ghi, tes wel redelijck,^a)

Want tes in eeren der heiliger kercken,
Die ghy altoes moet hulpen stercken;
Want als herdde zydi^b) dair toe ghestelt,
Dat ghyse hooglijck repareren zelt,
Ende dat met heilichdommen van relyken
Dair miraculen ende teekenen duer blyken
Als dit, so ghi wel hebt^c) hooren ghewagen,
Dwelc proefde in voirleden dagen
Een advocaet met vive der steken,
Dair men tbloet uut zach breken;
Ghy weet wel, hoe hy voir, Macharys,
Met der proeven.

1) Vrient: de drie volgg. verzen geven geen bezwaar, indien men in vs. 1124 maar bedenkt dat het eerste vrient bijv nwd. en eerste nvl. is en het tweede, ook bijv. nwd., in den derden nvl. staat.

2) Als voor al: zie Mnl. Wb. in voce.

a) HS.: redeelijck.

b) HS.: zy.

c) Hebt ontbreekt in HS.

[p. 484]

Bysscop.

Ic kenne dat waer es,

Voer tijts heb icker of horen vermanen,
Zoe^a) hy int sacrament meswanen,¹⁾
- Tfy moet werden sijnder blyntheit! -
Hy dede een groote onbekentheit
Aen dit sacrament in Goids tempele:
Twas een quaet werck.

I. Heere.

Twas een quaet exempele

Den slechten gegeven om gelooven.

II. Heere.

Hy liedt hem vanden viant verdoven,
Dwelc hy jammerlic becocht heeft,
Zijn leven oick over gebracht²⁾ heeft
Tot eenen quaden^b) einde, dat duchtic.

Bysscop.

Duer sijn misdaet soe versuchtic:
Soude een gheestelijc man soe dolen!

I. Heere.

Heer Bysscop, sy gaen somtijds ter scolen
Dig het verstaan dan diese leeren.

II. Heere.

Dats ymmers waer.

Bysscop.

Nu dats daer, mijn heeren:

God vergheeft al dat sonde es.
Ter liefden mijnen zwagher, die goet van gronde es,

a) V.: leest hoe en sacraments.

1) Meswanen d.i. wantrouwen: oud. in voce. De zin is hier: ‘ik heb er vroeger van hooren spreken, zooals hij in zijn ongeloof aan het sacrament - schande over hem! - een groote onbekentheit d.i. ondankbaarheid pleegde’, enz. enz.: verg. daartegenover V. bl. 89.

2) Over gebracht d.i. doorgebracht van overbrenghen sijn leven d.i. degere aetatem, transigere vitam: kil.

b) HS.; quade.

[p. 485]

Ende teeren den sacramente boven al,
Dwelc men, als God ende mensche, loven sal
Inder ewicheit, sonder vergane,
Inder ghenoechelijcker inghelen sanc;
Duer de dueght, die icker aen bevoele,
Ghevic uut mynen bisscoplijcken stoele
Grave Jan van Nassouw volmaect consent,
Te doen halene dat heilich sacrament,
Daer toe ordinerende mans van bedie,
Van Breda Deeken^a), heer Heinderic de Bie,
Ende heer Jan Boot: ic geve hem geheel
Commissie¹⁾ des wercx.

II. Heere.

Nu God hebs deel,

In wiens eere dat begunnen es.
Ic wilt den boode, die hier bynnen es,
Gaen openbaren metter^b) spoet,
Op dat hy vertrecke.

Bysscop.

Mijn heeren, soe doet.

Doet hem cort expedicie,²⁾ onghespaert,
Op date^c) dit sacrament ter Nyewervaert
Gebracht mach worden bynnen Breda:
Twaer scade ende sonde, soe ic versta,
Lietment daer, ghy weet wel hoe.
Tvolc heeft er groote devocie toe,
Om te besoecken, maer sy en connen,
Want vanden water soe es verwonnen,
Datmer niet by en can gecommen,
Ten es in sorgen³⁾ van veel onvromme,
In vresen des lijfs vol periculen;
Ende by desen ende meer ander articulen⁴⁾

a) Coerdeken heeft het proza.

1) Commissie d.i. opdracht, mandaat.

b) HS.: meter.

2) Expedicie: exp. doen d.i. expedieeren d.i. explicare negotium sive mandatum aliquod: kil., of, zooals meijer heeft: afhandelen, afdoen, afvaardigen, afzenden, uitzenden. Cort d.i. spoedig, dadelijk.

c) HS.: dat hy.

3) Sorgen van sorge d.i. vrees. Onvromme is het tegendeel van vrome of vrame d.i. voordeel.

4) Articulen van articule d.i. hier punt V.

[p. 486]

De liefde smelten soude ende vergaen
Van den sacrament.

I. Heere.

Dats wel verstaen,

Gemynder Vader, zeer goedertierich!

Bysscop.

Opdat tvolc mach blyven even vierich,
Soe eest beter in Breda der stadt
Om te eerene.

II. Heere.

Redene bewijst dat:

Tvolc mach daer comen onghevreest¹⁾
Van haren live.

Bysscop.

Dats de reden meest,

Dat²⁾ Grave Jan om begeert certeyn.
Aldus, mijn heeren, mijn prelaten gemeyn,
Gaen wy te mynen paleyse booven,
Ende Gode van als dancken ende loven!

Sondich.

Du, Belet van Dueghden.

Belet.

Ja, wat esser gaens?

Sondich.

Coomt hier binnen, sonder veel vermaens
Ghy sulter hebben groot misbaer aff,
Tes van den sacramente.

Belet.

Eest weder daer aff?

My dunckt, ghy en sult anders genen sangc singen!

1) Onghevreest d.i. zonder vrees. Kil. stelt het gelijk met onbevreesd.

2) Dat: voor wat, relatief.

[p. 487]

Sondich.

Soe^a) wy ye des droeffheits ganc gingen,
Wy sullen nu al veel zwaerder gaen!

Belet.

Hoe, hevet dan miracule gedaen?
Soe sal mijn bolleken spelen int gramme!

Sondich.

Jaet, Neel Heinrics soen van Rotterdamme
Was twee jaer quellende grootlijc,
Des seide deen meester¹⁾ blootelijc:
Hy had sijn lever verteert, die kettijf;
Dander seide, hy had eenen boom int lijff;
De derde, hy had een apostome,²⁾ besiet,
Des hy alle meesterien liet,
Waer by dat hijt^b) al gaf verloren.³⁾
Ten lesten brach hem een vrouwe voren
Van den sacramente, ende, doen hyt aenbadt,
Wordt hy ghesond.

Belet.

Rampt heb haer tongblat,

Dat sy niet en connen ghehelen.

Sondich.

Neens, duvel, neens.

Belet.

Ic moet bequelen,⁴⁾

In mynen steert hebbicker omme^c) crevele.

a) HS.: hoe.

1) Meester: nam. heelmeester.

2) Apostome d.i. gezwel: V. Het is hier bijna letterlijk het proza-verhaal, HS. bl. 10.

b) HS.: het.

3) Verloren: geven verloren d.i. opgeven, verloren achten: zie oud. in voce geven, sub 4. Mijne lezing hijt zal wel geen rechtvaardiging behoeven.

4) Bequelen d.i. wegkwijnen: kil. Crevele in 't volg. vers is jeukte: idem, en de bo, I, bl. 573 in voce krevelen.

c) HS.: onder.

[p. 488]

Sondich.

Ende noch een ander vrouwe had een evele,
Dat sy XVII weken op crucken ginck.

Belet.

Ja, wats daer af?

Sondich.

Al te wonderlijc!

Ten lesten heeft haer oic een vrouwe verclaert
Van den sacramente ter Nyeuwervaert,
Dat sijdt te soecken beloven soude,
Ende haer crucken offeren daer boven soude,
Ende eenen zelveren penninck daer mede
Zy soude ghenesen, alsoe sy dede.
Dit leedt dee ons dese vrouwe ghebruken,
Al sou sy verwoeden.

Belet.

Den hals moet sy verstuken!

Sondich.

Voeten ende handen!

Belet.

Armen ende beenen.

Sondich.

Ende al huer leeden groot met den cleenen.
Zullen ons dese wijfs altijt quellen?

Belet.

Kee, ja zy, duvel uut der hellen!
Waren zy niet oerspronck, by den zweeten,
Van den scip, gedreven van den Acht Keeten,¹⁾
Dwelc by storm ende by winde
Hadde moeten verdrincken ten inde,
Want sy en sagen niet medallen.
Ten lesten zijn dese wijfs ghevallen

1) Keeten: het proza heeft: ‘doen quam een scip gedreven van De Acht Keeten ende die scipman die weer begaf ende riep: hets al verloren’, enz. Verg. verwijs bl. 89 vlg. t.a.pl.

[p. 489]

Op haer knien en aenbaden tsacrament:
Terstondt es groot onweeder geënt:
Ende nae claerheit verlangende
Toonde hem een lampe berrende hangende,
Behoudender reysen.¹⁾

Sondich.

Mijn synnen beroeren²⁾

Duer den grooten clap van den wyven.

Belet.

Oec hadde moeten verdruncken blyven
Cornelys Boudensoone op twater,
En had tsacrament gedaen, helsch catere,
Dwelc hem vertrooste, oo wach, oo wach!

Sondich.

Tdoet soe veel miraculen alden dach,
Wy wordden noch al ons lijf duersmeten!³⁾

Belet.

Lucifer sal ons scueren ende eeten.

Sondich.

Te muesenmele worden wy gemaelt.⁴⁾

Belet.

Maer, duvel, tsacrament es gehaelt
Van der Nyeuwervaert, ende gebracht
Bynnen Breda.

1) Reysen: behoudender reysen (?). Het proza heeft ‘behoudens lijfs’, dat hier wellicht behoort te worden gelezen.

2) Beroeren d.i. in beweging komen, evenals Hildeg. bl. 45, vs. 61 vlgg.:

In den dach der yammerhede
Soe hout mi, Heer, in dinen vrede
Voerden wreden vyant fel,
Als hemel ende aerde beroeren sel;

intransitive, als hier, komt het evenwel slechts zelden voor.

3) Duersmeten van duersmiten d.i. doorendoor afranselen: V.

4) Gemaelt voor gemalen, zie vs. 584, waarschijnlijk dus zwak gevormd naar analogie van het imperfectum maalde voor moel, en het imperfectum en participium van malen in den zin zoowel van schilderen (maalde, gemaald) als van lastig vallen (maalde, gemaald): brill t.a.pl. bl. 316 (3e ed.).

[p. 490]

Sondich.

Hulp modicacx¹⁾ cracht!

Daer saelt miraculen doen van heren!

Belet.

Daer tegen en helpt gheen gheweren:^a)
Sout niet, duvel, twaer onmogelijk.
Tvolc hevet inne gehaelt soe huegelijc:
Heer Heinderic de Bie ende heer Jan Boot,
Borghermeesteren, scepenen, cleeyn ende groot,
Schutten²⁾ ende ghemeynde ambachten,
Diet bynnen Breda eerlijck brachten
Met crucen, met vanen, met veel toertsen
Uut den scepe halende.

Sondich.

Och, noeyt meer foortsen³⁾

Voer ons duvels teghenspoedelijc!

Belet.

Ja, Grave Jan, selve oetmoedelijc
Ende sijn vrouwe ende al de hare
Ghingen oic, met blyden gebare,
Metten sacramente, by den lancken.⁴⁾

Sondich.

Laedt ons nu vlien!

Belet.

Laedt ons nu jancken!

1) Modicacx: wellicht een basterdvloek: verg. V. Gloss. - Of de lezing van heren (voor eren) in het volg. vers in den haak is, betwijfel ik zeer, weet echter geen betere.

a) HS.: gheweer.

2) Schutten van schutte d.i. schutter; gemeynd d.i. algemeen, gezamenlijk: V. Eerlijc in het volg. vers is zooveel als eervol: L. Sp. Gloss. en kil. die o.a. wijst op eerlicke brieven, ‘literae honorariae, sacrae; quibus honores alicui deferuntur’. Trouwens nog spreken wij van eene eerlijke (d.i. fatsoenlijke: v. dale) begrafenis.

3) Foortsen van foortse d.i. kracht, geweld: L. Sp. Gloss.: verg. verkrachten d.i. geweld aandoen: het Fr. force en forcer (zoowel van kracht als van geweld); het Mnl. ghewout enz. enz.

4) Lancken van lancke d.i. zijde: V. bl. 84.

[p. 491]

Sondich.

Laedt ons nu burrelen!¹⁾

Belet.

Laedt ons nu crijsschen

Sondich.

Laedt ons nu als serpenten brijsschen!
Tes, daert blyven sal voertaen.

Belet.

Dats u scult, duvel!

Sondich.

Ten es nochtan,

Ghy, Belet van Dueghden, haddet belet:
Tes u werck.

Belet.

Hadse ghy aff ghesedt,²⁾

Sondich Becoren, stunckende claddaert!³⁾
Tes u scult.

Sondich.

Y, lui vaddaert,

Dair liegdy an, by den bloede!

Belet.

Houdt daer, dats uwe.⁴⁾

Sondich.

Och, ick verwoede:

Duvel jonck, dat suldy betalen!

Belet.

Ic sal u tlicht uuten oogen halen.

1) Burrelen: staat voor brullen: kil.

2) Aff ghesedt van afzetten, d.i. hier overwinnen, v.d. verhinderen, beletten: zie oud. t.a.p. in voce, sub no. 5.

3) Claddaert d.i. smeerlap; vaddaert (vs. 1297) d.i. lafaard: V. Over bottecroes, vs. 1321, t.a.pl.

4) Dats uwe d.i. dat is voor jou, en meteen geeft hij hem een mep: verg. vs. 1311.

[p. 492]

Sondich.

Soe sal ic u de oren aff trecken.

Belet.

Hoe cryseltandic!

Sondich.

Soe moetic scuymbecken

Van quaetheden, om dat dit sacrament
Dus verheven es.

Belet.

Och, helsch serpent,

Al mogen wy deen op dander vertoornen,
Ten es ons scult niet.

Sondich.

Laet dalen u hoornen:

Wat willen wy deen den ander smiten?

Belet.

Men en can ons niet meer ghewyten:
Wy hebben ons best ghedaen alle bee.

Sondich.

Ghy hebt mijn ribben gesmeten ontwee.

Belet.

Soe doen de mijn oic, des moet ic hulen.^a)

Sondich.

Laedt ons deen dander labbermulen,¹⁾
Ende daer met vergeven^b) alle ons slagen:
Wy moetender meer verdragen
Van Lucifer in den helsschen roock.

a) HS.: vlien.

1) Labbermulen d.i. kussen: V.

b) HS.: vergevenen.

[p. 493]

Belet.

Ic bid u verghyffenisse.

Sondich.

Ende ic u oick.

Belet.

Tfy, ghy riect na dlook, vuyl duvele.

Sondich.

Ghy hebt oec gescoct stunckende zuvele:
Vuyl cock, vuyl spyse.

Belet.

Vuyl sop, vuyl moes.

Sondich.

Nu vervliegen wy, ghy bottecroes.
Laedt ons tvolc tempteren met senden.

Belet.

Wy hebben hier gedaen, by den wonden,
Borre, laedt ons van hier vervliegen,
Wy sullen noch menigen mensch bedriegen.

Amen. Explicit.

smeken fecit.

[p. 494]

De naprologhe

Notabile, vercorene, eerwerdighe,

Goetgrondige, hooge vermaert,

Wyse, voiersienige, rechtverdige,

Die hem hier uut mynnen openbaert,

Tuwer alder liefden eest verclaert,

Hoe thelich sacrament van der Nyeuwervaert

Hier te Breda is ghebrocht int stede:

Wy bevelent dijnder wetentheden.

Grave Jan van Nassouw zaliger gedachten,

Ende joncfrouwe Marie lofsam,

Met sulcker jonst hier inne wrachten,

Dat hier bynnen Breda quam.

Wyen dit oyt in zijnder herten nam,
Doof, blynt, stom, croepel ende lam,

Hevet mydts zijnder gracien genesen,

Des moet euwich ghebenedijt wesen.

Ten dede noyt soe veel miraculen

Ter Nyeuwervaert, nu al vergaen,

Ten heefter in deser tabernaculen,

In onser stadt van Breda meer gedaen.

Hier om ghy, die hier sitten oft staen,
Op dat ghy salicheit mueght ontfaen,

Tsacrament tuwer zielen bate,

Doet desen sacramente dijn caritate.

Loovet ende eert als God ende mensche,

Aenroepet devotelijc, alst u noot es:

Het vertroost den bedructen te wenssche,

By sijnder hooger cracht, die groot es.

Ghy weet wel, wat dat dyt broot es:
Gods lichaem, vleesch ende bloet root es,

Daer om wat ghyer om doet warachtich,

Dat doedy selve Christum almachtich.

[p. 495]

 

Doet uwe devocie den sacramente,

 

Ghy, guldebruers, oft wie ghy sijt,

35

Compt in dese gulden als obedienten,

 

Ter eeren den sacrament gebenedijt,

 

Soe wordy deelachtich talder tijt

 

Den scoonen dienst, tuwer zielen proffijt,

 

Dat men tgeheel jaer duer doet,

40

Om de brueders ende de zusters goet.

Ghy merct, hoe ment besteedt in der kercken,

Dat men den sacramente gheeft ter eeren,

In de capelle tot veel werken,
U allen ter liefden, vrouwen ende heren;

Ons bewijs wilt in dancken bekeren.

Op dat des salichheit sou vermeeren,

Hebben wy van den sacrament gespeelt,

Daer met dat men u Gode beveelt.

amen.