De Middelnederlandsche dramatische poëzie

[p. 1]

Een abel¹⁾ spel van Esmoreit, sconincs sone van Cecilien,
Ende ene sotternie daer na volghende.

God, die vander maghet was gheboren,
Om dat hi niet en woude laten verloren²⁾
Dat hi met sinen handen hadde ghemaect,
Soe woude hi al moeder naect³⁾
Die doet sterven in rechter trouwen⁴⁾.
Nu biddic u, heren ende vrouwen,

1) Abel: KILIAEN habilis; DE VRIES, Mnl. Wb. in voce: 1^o geschikt; 2^o handig; 3^o schoon, hupsch, bevallig. Dus primitief abel spel hetzelfde als schoon spel, hier als aan sotternie tegengesteld beteekent het zooveel als ernstig tooneelspel.

2) Laten verloren d.i. in het verderf laten.

3) Moeder naect: kil. nudus prorsus, ut ex matris utero editus, geheel naakt. Dit blijkt o.a. uit Vanden Vos Reinaerde (ed. jonckbloet) vs. 1244 vlg.:

Selve die pape ne wilde niet sparen (dralen)
Quam uten bedde moedernaect,

en vs. 1256 vlg.: Die pape stont....

Al naect;

Vondel, Ovid. Herschepp. III vs. 220:

Zoo moedernaeckt en bloot als zij geschapen zijn.

Van gelijke beteekenis is moedereen en moerlyk allien: hooft Warenar (ed. de vries) IV 3:

‘Ick raek in huis, we waeren al moerlyk allien,
't Meisjen was moy, ik had 'et altyt wel mogen zien;

of, zooals breederoo 't heeft Griane IV 4: moerlijcke-liennigh: ‘Ick sel segghen, dat ick dit kindt al moerlijcke-liennigh uijt de Voolwijck gehaelt heb).’ Wij hebben nog moederziel alleen en moederzalig alleen, zie Vondel (ed. van lennep) XI bl. 383. Of ziel een spottend bijvoegsel is van lateren tijd, zooals de vries t.a.pl. bl. 199 opmerkt, beslis ik niet.

4) In rechter trouwen d.i. in waarheid. Ook bi rechter trouwe(n) en en trouwen. Rein. vs. 1724:

Bi rechter trouwe(n),

Je hads vergheten, lieve neve.

Renout van Montalbaen (ed. hoffmann v. fallersleben Horae Belgicae Pars V) vs. 1371:

Renout antworde saen (spoedig daarop):
‘en trouwen, ic sal die vaert (tocht) bestaen (wagen),
alwaendicker bliven doot.’

[p. 2]

 

Dat ghi wilt swighen ende hoeren.

 

Het was¹⁾ een coninc hier te voeren,

 

In Cecilien was hi gheseten, -

10

Verstaet²⁾, so moghdi wonder weten, -

 

Ende ghecreech³⁾ een kint bi sijn wijf.

 

Maer bi hem hielt hi enen keitijf⁴⁾,

 

Sijns broeder sone⁵⁾, hiet⁶⁾ Robbrecht,

 

Die dat conincrike na recht

15

Alte male⁷⁾ soude hebben verworven,

 

Hadde die coninc sonder oer ghestorven.

 

Maer nu wert daer een cnecht⁸⁾ gheboren,

 

Dies Robbrecht hadde groten toren⁹⁾

1) Het was d.i. er was; in 't Hoogd. es gab.

2) Verstaet is eene samentrekking van verstaat het d.i. merkt het op.
Wonder weten d.i. eene wonderlijke zaak (res mira kil.) kennen, hooren; Jezus zegt tot Petrus in Vanden Levene ons Heren (ed. vermeulen) vs. 1389:

Noch minen wille ne wetstu (kent gij) niet,

en vs. 610:

Wisti (kendet gij) die boesheit die hi dinct.

Ons vers beteekent: ‘merkt op, dan kunt gij iets hooren, waarvan gij zult staan te kijken.’

3) Ghecreech van ghecrighen, hetzelfde als crighen, krijgen. Zooals bij vele andere werkwoorden heeft hier ghe geene de minste beteekenis meer.

4) Keitijf d.i. booswicht ('t Fransche chétif, 't Lat. captivus): zie littré Dictionnaire de la langue française in voce.

5) Hiet d.i. hij heette. Gewone wijze van zeggen: Rein. vs. 98:

Doe Isengrijn dit hadde ghesproken,
Stont op een hondekijn, hiet Cortois;

vg. vs. 287; 602 waar de tegenw. tijd: heet Lamfroit; 785; 2268 enz. enz. Zie huydecoper Proeve van Taal- en Dichtkunde (ed. van lelyveld) Boek II vs. 626.

6) Broeder sone. Zie over deze en dergelijke schrijfwijze huydecoper op Stoke I blz. 158 vlgg.

7) Alte male d.i. geheel en al. Roman der Lorreinen (ed. jonckbloet onder den titel van Karel de Groote en zijne XII Pairs in de werken van de Vereeniging I vs. 545:

Otte seide. . . .

Ende heeft ontboden ute thant
Met hem altemale sijn lant.

Zie Mnl. Wb. in voce.

8) Cnecht d.i. kind van het mann. geslacht. Kil. vertaalt knecht, knechtken met mas, masculus.

9) Toren d.i. verdriet. Verg. het Glossarium op Der Leken Spieghel (ed. de vries). stoke V vs. 1030:

De (die) sulken vreent (vriend) hadden verloren
Mochtens (konden daarover) te rechte hebben toren.

[p. 3]

 

Ende int herte groten nijt.

20

Nu seldi hier sien in corter tijt,

 

Wat dat den jonghelinc ghesciet,

 

Ende hoe dat hem Robbrecht bracht in swer verdriet,

 

Ende enen Sarrasijn¹⁾ heft vercocht,

 

Ende in groten elende brocht²⁾,

25

Ende oec die moeder, diene droech,

 

Dat si daer na noit en loech³⁾

 

In twintich jaren daer si lach,

 

Ende noit sonne noch mane en⁴⁾ sach:

 

Dat beriet⁵⁾ her Robbrecht al.

30

Nu swijt, ende merct hoet begennen sal.

Robbrecht.

Ay mi! ay mi der leider⁶⁾ gheboert!
Die hier nu es comen voert⁷⁾
Van Esmoreit den neve mijn:
Ic waende wel coninc hebben ghesijn⁸⁾,

1) Sarrasijn d.i. Sarraceen.

2) Brocht d.i. gebrocht. In Groningen wordt ge nog geregeld geëclipseerd.

3) Loech d.i. lachte. In de Middeleeuwen gewoon, later allengs in gebruik geraakt. De Statenvertaling heeft nog loeg b.v. Gen. XVII vs. 17, maar de sterke vorm wordt door den zwakken verdrongen zoodat het verleden deelwoord gelacht, belacht en uitgelacht meer en meer voorkomt.

4) Noit-en d.i. ne-jamais.

5) Beriet van beraden d.i. bezorgen, berokkenen. Zoo b.v. iemand beraden we (wee, leed); leet; noot; rouwe; scaden. Oorspronkelijk heeft het te kennen gegeven: den raad tot iets geven, hetzij aan zichzelven of aan anderen v.d. bewerken ten goede en ten kwade. Zie hoffmann Hor. Belg. III bl. 127; V bl. 115; Gloss. Rein. in voce; Floris ende Blancefloer (ed. hoffmann Hor. Belg. III) vs. 757:

Dit heeft beraden die lede nyt;
Hi si vermaledijt (vervloekt) diet (die het) beriet.

6) Leider d.i. hatelijk, verwenscht. Lede segghen is hatelijkheden debiteeren, Als bijv. naamw. nog in: ‘met leede oogen.’ Leed staat in 't Mnl. tegenover lief in leed hebben, b.v. maerlant Rijmbijbel (ed. david) vs. 8075:

Jc wane duse (dat gij haar d.i. mijne dochter) hads leet,
Dies ghavicse dinen vrient ghereet.

Leder hebben is nog meer haten: t.a.pl. vs. 27134; leet werden en leder werden beteekenen gehaat en gehater worden. Verg. clignett Bijdragen tot de oude Nederlandsche Letterkunde bl. 198 vlgg.

7) Comen voert d.i. gebeurd eig. te voorschijn gekomen.

8) Ghesijn d.i. geweest, verl. deelw. van sijn, in den regel vervoegd met hebben als hulpwerkwoord: L. Sp. Gloss. in voce.

[p. 4]

Als mijn oem hadde ghelaten dlijf¹⁾!
Nu heeft hi al bi sijn wijf
Een kint ghecreghen, die oude viliaert²⁾.
O Cecilien, edel bogaert³⁾,
Edel foreest⁴⁾, edel rijc,
Ic moet bliven ewelijc,
Edel foreest, van di bastaert⁵⁾:
Dies⁶⁾ mijn herte alsoe beswaert
Dat mi inbringhen⁷⁾ sal de doet.
Maer bi den here die mi gheboet⁸⁾,

1) Dlijf d.i. het leven zooals in het Nnl. lijfsbehoud. In die beteekenis ook in uitdrukkingen als de vlgg.: te live bliven, in het leven blijven; te live houden, in het leven houden; vanden live bliven, om 't leven komen; van den live scheiden of varen, sterven; van den live sijn, L. Sp. I 47 vs. 35 is gestorven zijn. Het beteekent ook wat tegenwoordig lijf alleen is nam. lichaam, blijkbaar uit eene plaats als deze: Beatrijs (ed. jonckbloet) vs. 441 vlgg.:

Wat salic doen, elendech wijf?
Jc moet beide siele ende lijf
Bevlecken met sondeghen daden.

Verder is afflijvich zooveel als dood.

2) Viliaert d.i. vieillard, grijskop.

3) Bogaert d.i. niet boomgaard maar lusthof. Verg. de beschrijving van zulk een bogaert in Floris vs. 2531 vlgg. Wie er in was, vs. 2583:

Hi soude wanen sijn int paradijs.

4) Foreest heeft veel uitgebreider beteekenis dan 't Fransche forêt, dat wel hetzelfde woord zal wezen, al beweert huyd. Stoke I bl. 221 het tegendeel. Niet alleen bosch geeft het te kennen - en dit toont huyd. evident aan - maar ‘de naam van foreest strekte zich ook uit over Wateren en Rivieren’, zie blz. 219 t.a.pl.

5) Bastaert d.i. - zooals verwijs Bloemlezing IV bl. 97 het verklaart - verstoken. Van bastaarden toch geldt, dat (Der Minnen Loep (ed. leenderts) vs. 408):

Ten erve en hebben sij ghenen recht.

Een bastaard is dus een onecht kind; ook: quâ bastaard van het erfdeel verstoken; eindelijk verstoken in het algemeen. Weiland haalt in voce bastaard aan: bastaard maken voor onterven, en bastaardmaking voor onterving.

6) Lees hier: Dies es m.h.a.b.

7) Inbringhen: kil. inferre, introducere; van der schueren Teuthonista (ed. clignett) stelt 't op ééne lijn met indraghen, invoeren, inleyden hier is het veroorzaken.
Dat is eene samentrekking van dat het.

8) Maer bi den here die mi gheboet d.i. bij God, der mir ze lebene gebôt, die mij in het leven heeft geroepen. Verg. de aanteekening van jonckbloet op vs. 6913 van Walewein (II, bl. 292/3). Gheboet behoort als onvolm. tijd, niet als verl. deelw., te worden opgevat.

[p. 5]

Ic sal daer omme pinen¹⁾ nacht ende dach,
Hoe ic dat wecht verderven²⁾ mach;
Ic saelt versmoren oft verdrincken:
Daer salic nacht ende dach om dincken,
Al soudic daer omme liden pijn³⁾.
Ic sal noch selve de coninc sijn
Van Cecilien, den hoghen lande.
Ic sal oec pinen om haer scande,
Der coninghinne⁴⁾, mijns oems wijf,
Dat hi nemmermeer sijn lijf
Met haer en sal delen⁵⁾ die wigant⁶⁾.
Aldus soe sal mi bliven dlant,
Machic⁷⁾ volbringhen dese dinc.

Meester.

Waer sidi, hoghe gheboren coninc
Van Damast, gheweldich⁸⁾ heer?

1) Pinen d.i. moeite doen, primitief: arbeiden, werken. Die Hemelychede der Hemelyckeid (ed. clarisse) vs. 993:

Pinen na maeltiden verswaert

d.i. plenus venter non studet libenter.
In Renout heeten de arbeiders, het werkvolk, die piners. B.v. vs. 1791:

Die piners (temmermannen ende mesnaren: vs. 1696) hadden groten toren
Dat hen Renout so dede tevoren
Dat hi dat werc allene dede.

Hem (zich) pinen is zich inspannen. Pinen hoe verschilt in beteekenis niet van pinen dat (vs. 54), verg. de aanteekening van clarisse bl. 312 vlgg.

2) Verderven d.i. ten verderve brengen.

3) Pijn d.i. pijn, smart. Zie boven vs. 45. Primitief: arbeid, moeite, inspanning, verg. Rijmb. Gloss. in voce.

4) Om haer scande der coninghinne, zeer gewone constructie in het Mnl., zie beneden op vs. 972.

5) Deze beide regels geven te kennen, dat hij nooit meer gemeenschap met haar zal hebben, de koene strijder.

6) Wigant d.i. strijder, krijgsheld; waarnaast wijch d.i. strijd. Hoffmann Hor. Belg. V 43 teekent aan: ‘Auffallend ist, dasz es (nam. wigant) sich nur bei den Aventüren-Dichtern findet; bei Melis Stoke kommt es gar nicht vor, bei Helu nur einmal (vs. 5926) und bei Maerlant habe ich es bisher noch nicht gefunden.’

7) Machic d.i. kan ik, hetgeen mogen in 't Mnl. geregeld beteekent.

8) Gheweldich d.i. machtig. Ghewelt wordt meestal gebruikt in den zin van kracht, vermogen, macht, waaraan het denkbeeld van hevigheid en misbruik van macht nog niet verbonden is. L. Sp. Gloss. Hetzelfde geldt van ghewout. Gheweldich van d.i. machtig over b.v. L. Sp. II 40 vs. 11:

Ende Octavianus Augustus
Was deerste keiser, wi vindent dus
Gheweldich van al aertrike.

[p. 6]

Mijn herte es mi van rouwen¹⁾ seer
Van saken, die ic hebbe ghesien.

De coninc.

Platus meester, wat sal gescien,
Daer ghi aldus om tachter²⁾ sijt?

Meester.

Her coninc, te nacht te metten tijt³⁾
Was ic daer buten opdat velt,
Daer sachic die locht alsoe ghestelt
Ende die planeten ant fiermament,
Dat in kerstenrijc een kint
Gheboren es van hogher weerde
Dat u sal doeden metten sweerde,
Her coninc here, ende nemen dlijf,
Ende u dochter sal sijn sijn wijf,
Ende kerstenheit⁴⁾ sal si ontfaen.

De coninc.

Meester, nu doet mi verstaen,

1) Rouwe d.i. smart. Rouwe hebben met den 2^en nval of met van is bedroefd zijn over.

2) Tachter sijn d.i. in verslagenheid zijn, in neerslachtigheid verkeeren. In het Mnl. Wb. wordt aangehaald de plaats uit v. vloten's Verzameling van Nederlandsche Prozastukken bl. 78: Also dat dat heel conincrijc daer zeer om tafter (d.i. te after; after nu is achter) was ende in zwaren verdriet.

3) Metten tijt d.i. de tijd der horae matutinae, van den vroegdienst in de R.C. Kerk. Te nacht te metten tijt is dus tegen den ochtend.

4) Kerstenheit ontfaen d.i. het kristendom ontvangen, gedoopt worden. Het is hetzelfde als kerstendom ontfaen, waar als actief tegenover staat: kersten of kerstijn doen d.i. tot kristen maken, doopen. L. Sp. II 39 vs. 235:

Ende wi alle zijn sine lede (nam. van Kristus)
Die ontfaen hebben kerstenhede;

I 39 vs. 160:

Oude ende jonghe, meerre ende minder
Die dat kerstendom ontfaen;

Rijmb. vs. 2144 vlg.:

Dede hise kerstin alle III.

[p. 7]

Wanneer soe¹⁾ was dat kint gheboren?

Meester.

Te nacht, her coninc, als ghi mocht horen,
Soe wort gheboren dat jonghelinc²⁾.
Sijn vader es een hoghe³⁾ coninc
Van Cecilien in kersten lant.

De coninc.

Meester, nu soe doet mi bekant⁴⁾,
Selen dese saken moeten sijn?

Meester.

Jaes, her coninc, bi Apolijn⁵⁾,
Ofte en doe cracht van groter hoeden⁶⁾.

1) Wanneer soe. So voorafgegaan of gevolgd door eenig vnw. of bijw. geeft hetzelfde te kennen als het Lat. - cumque, ons alzoo, iets algemeens dus. So wie, so wat, so wele, so wanneer of wie so, wat so, welc so, hoe so, wanen so enz. enz. Zie huyd. Stoke I bl. 44 en clarisse Hem. d. Hem. bl. 178. de vries L. Sp. Gloss. in voce. L. Sp. I 6 vs. 24:

Ende so wanneer die ziele sneeft
So is die ynghel verzeert.

Het So in vs. 77 is het zoog. expletivum, dat duizendmaal voorkomt: Mettien so sprak Ysaac; met minen stave so hebbie enz. enz. Als prof. david Rijmb. vs. 519 ook met het expletieve so verklaren wil (zie gloss. in voce so) vergist hij zich stellig: 't is daar als, wanneer:

Up wat daghe so dure of ets

d.i. ten dage, als (of indien) gij daarvan eet.

2) Jonghelinc d.i. jong mensch van beiderlei kunne. Ferguut (ed. visscher) vs. 798. Ouderlingh wordt door kil. verklaard als senior, ouder.

3) Hoghe d.i. hoghe geboren (vs. 58).

4) Bekant doen d.i. kond doen, bekend maken met. Huyd. Stoke II bl. 327.

5) Jaes d.i. ja zij nam. de zaken. Zoo ook neens van neen si, jay voor ja hi. Huyd. op Stoke II bl. 519.
Apolijn d.i. Apollo. Men placht in de middeleeuwen te vloeken bij wat los en vast was, bij ‘Santen’ van alle natiën en tongen en talen.

6) Ofte en d.i. indien niet. Ofte, of en ochte, ocht voor indien is zeer gewoon. Zie clarisse, Hem. d. Hem. bl. 327. Zoo b.v. Ferg. vs. 2292:

Heer Ridder, hier es gerechte int lant
Oft' ic u iet hebbe mesdaen.

Doen beteekent hier 'tzelfde als doen in de welbekende zegswijze: ‘dat moet het 'em doen’, d.i. te weeg brengen, veroorzaken, uitwerken. Ook in 't Mnl. als zoodanig gebruikelijk, b.v. M. Lp. I vs. 1278:

En dede hope, therte brake,

waarbij te verstaan het, dus: indien het enz. Huyd. Stoke II bl. 503.
Cracht van groter hoeden d.i. invloed of macht van groote behoedzaamheid. Rijmb. Gloss. Er staat dus: dat alleen eene groote mate van behoedzaamheid de voorspelling van lucht, planeten en firmament ten goede kan keeren.

[p. 8]

Maer wildi werken na den vroeden¹⁾,
Ic sal u enen raet visieren²⁾
Hoe ende in wat manieren³⁾
Dat ghi selt bliven in uwen staet,
Want enen goeden scarpen raet
Waer hier goet toe gheoerdeneert⁴⁾.

De coninc.

Ay, nu soe benic ghescofeert⁵⁾!
Van der saken, die ghi mi telt⁶⁾
Es mijn herte alsoe ontstelt,
Dat ic mi niet gheraden⁷⁾ en can.
Maer ghi sijt soe wisen⁸⁾ man,
Platus meester, lieve vrient,
Ende hebdi mi langhe met trouwen ghedient
Ende meneghen wisen raet ghegheven,
Dat ic in eren altoes ben bleven:
Nu biddic u, meester ghetrouwe ende goet,
Dat ghi al metter spoet⁹⁾

1) Werken na den vroeden d.i. verstandig te werk gaan, eig.: te werk gaan overeenkomstig hetgeen vroed is, zooals in Hem. d. Hem. vs. 1999 na de wet werken beteekent de wet opvolgen.

2) Visieren d.i. uitdenken, het Fransche viser. Het woord komt ook onder den verbasterden vorm van verzieren voor, maar heeft toch met verzieren (orner) alleen den klank gemeen.

3) Hoe ende in wat manieren, dergelijke tautolegomena zijn in het Mnl. zeer gewoon. Voorbeelden er van geven noordewier Nederd. Regtsoudheden bl. 4 en jonckbloet Rein. bl. xxiv.

4) Gheoerdeneert. Oerdineren of ordoneren is in orde brengen, beschikken: verg. M. Lp., Gloss. en de daar aangetogen plaatsen. Enen raet (dat even als in raet vinden enz. zooveel wil zeggen als een plan) ordineren is dus een plan beramen. Scarp (waartegenover bij stoke 1 vs. 1141 vlgg. zochte d.i. zacht) beteekent doortastend, afdoend: verg. t.a.pl. X vs. 789 en 793.

5) Ghescofeert. Scoferen of scofferen d.i. verslaan b.v. den vijand; hem (zich) scofferen is beschaamd worden. Het deelw. wil zeggen: verslagen, onthutst. L. Sp. Gloss.

6) Telt van tellen (soms talen) d.i. vertellen, v.w. tale d.i. verhaal.

7) Gheraden d.i. raden, raad geven. Het vers beteekent: dat ik geen raad weet.

8) Wisen d.i. wijs een.

9) Al metter spoet. In dergelijke uitdrukkingen dient al ‘tot versterking der beteekenis van andere woorden, als 't ware om uit te drukken, dat zij in hunne volle kracht worden bedoeld,’ b.v. al sonder beiden; al sonder sparen; al noch heden enz. Mnl. Wb. bl. 177. Verg. vs. 108 alte hant.

[p. 9]

Wilt hulpen¹⁾ vinden enen raet,
Soe dat ic blive in minen staet
Ende vanden jonghelinc onghequelt²⁾,
Daer ghi mi dus vele af³⁾ telt,
Dat ic sijns mach wesen vri⁴⁾.

Meester.

Her coninc here⁵⁾, soe hoert na mi:
Edel baroen, edel wigant,
Ghi selt mi gheven alte hant⁶⁾
Enen scat met mi te voeren,
Ende ic sal in corten uren
Daer waert riden onghespaert⁷⁾.

1) Hulpen d.i. helpen.

2) Onghequelt d.i. ongedeerd: Kil. non molestatus.

3) Dus d.i. zoo. B.v. dusghedaen in het Mnl. voor zoodanig; Rijmb. vs. 6083: dus sere voor zoo zeer; vs. 18516 dus groot voor zoo groot; vs. 32101 dus edel voor zoo edel.
Af d.i. ons van; af staat tot van in het Mnl. als mede en toe tot met en tot; b.v. hier ave (af); daer af; waer af; niegerincs ave.

4) Vri wesen, met van en met den 2^en nval geconstrueerd, is, zooals hoffmann vertaalt, sicher sein vor, gerust wezen. Hem. d. Hem. bl. 274. Kil. heeft tutus, securus.

5) Her coninc here. Verg. vs. 71, enz. ‘Her voor mansnamen - zegt david Rijmb. Gloss. - beantwoordt aan het huidige Heer, gelijk Ver aan het huidige Vrouw.’ Here Her Coninc; Here Her Keyser; Here Her Grave; Vrouwe Ver Conincginne; Ver Eva; Ver Venus, enz. Heere Her komt overeen met het Fransche Monseigneur Messire; Vrouwe Ver met het Hoogd. Fraue Frô. Zie huyd. op Stoke II bl. 147. Deutsche Classiker des Mittelalters I Gloss. op Frô.

6) Alte hant d.i. terstond. L. Sp. Gloss.

7) Onghespaert d.i. onverwijld. Verg. vs. 132.
Sparen is dralen. De ‘heilige engel’ spreekt tot Karel in Carel ende Elegast (ed. jonckbloet) vs. 33:

Wapent u, sit op u paert
Haestelike, niet en spaert;

toef niet, en hij bij zich zelven (vs. 113):

Ende ic nu moet stelen varen (gaan)
Sonder enich langher sparen.

Stoke III vs. 1032:

Als de Gravinne dat verstaet,
Wort si gram, en dede ghebieden,
Met haesten groot, al haer lieden,
Dat si trecken te scepe waert.
En - si dedent onghespaert.

Zelfs Rijmb. vs. 21768 zou ik aan sparen (épargner) niet durven denken, zooals david Gloss. in voce doet.

[p. 10]

Den jonghelinc van hogher aert
Sal ic ghecrighen met miere const.
Ic bidde Mamette om sine onst¹⁾,
Dat icken ghewinnen moet²⁾ met eren,
Want nemmermeer en menic³⁾ te keren,
Ic salne⁴⁾ u bringhen in uwer ghewout.
Daer omme seldi mi selver ende gout,
Her coninc, gheven in miere ghewelt.
Ic salne stelen of copen om ghelt.
Ofte ghecrighen met enegher⁵⁾ list:
Aldus hebbic den raet gheghist⁶⁾,
Dan sal hi u vri eighen⁷⁾ sijn,
Hi sal werden een goet payijn⁸⁾,
Na onser wet selen wine leren:
Aldus soe seldi bliven in eren.

1) Mamette d.i. Mohammed.
Onst d.i. gunst. Ook jonst was gebruikelijk, evenals nevens onnen de vorm. jonnen.

2) Moet d.i. moge. Moeten beteekent in 't Mnl. bij wenschen en verwenschingen geregeld mogen, b.v. God moet u gheven dit of dat; God moet di horen; God moete wreken enz. enz., verg. vs. 216.

3) Menic van menen d.i. van plan zijn. Tegenwoordig nog als zoodanig in gebruik, b.v. ‘ik meende zus of zoo laat thuis te zijn.’

4) Ic salne... d.i. of ik zal hem.

5) Enegher d.i. eenigerlei.

6) Gheghist d.i. uitgedacht. Conjicere, cogitare, opinari zegt kil. Iets ghissen zal dus wezen iets als zijne meening aanmerken, ergens voor zijn. Ghissen op iets is ergens op bedacht zijn, b.v. M. Lp. II vs. 37:

Ghi vrouwen, eernstelick daer op ghist:
Heeft hi mit wille eens ghemist,
Hi speelt dat spil wel anderwerff.

7) U vri eighen d.i. lijfeigene waarover gij de vrije beschikking hebt. Bloeml. Gloss. in voce. Eighen nam. of eighijn is hetzelfde als eighijnman. L. Sp. I 48 vs. 77:

Coninc noch lant en hebben si (nam. de Joden)
Mar si sitten onvri
Ende eyghen onder alle heren.

Vrij beteekent onbezwaard, hetgeen blijkt uit dit bijv. naamw. vrij eigen, dat zooveel wil zeggen als durchslacht eigen en lood (d.i. alod-) eigen d.i. volslagen eigen, louter eigen. Noordewier Regtsoudh. bl. 208/9.

8) Payijn d.i. paien, heiden.

[p. 11]

Hi sal wenen¹⁾ dat ghi sijn vader sijt.
Nu lichtelijc²⁾, hets meer dan tijt,
Ic wil gaen varen³⁾ metter spoet.

De coninc.

Platus meester, desen raet es goet.
Gaet henen ende haest u metter vaert⁴⁾,
Ic wille dat ghi niet en spaert.
Nemt scats ghenoech in uwer ghewelt
Metter ghisschen⁵⁾ onghetelt,
Ende brinct mi den jonghelinc,
Dies biddic u boven alle dinc,
Ende en spaert daer ane ghenen cost,
Want ik hebbe soe groten lost
Dat ic den jonghelinc soude bescouwen.

Meester.

Her coninc here, in rechter trouwen,
Ic sal daer omme pinen dach ende nacht.

1) Wenen d.i. wanen.

2) Lichtelijc d.i. vlug of - zooals hoffmann vertaalt - fluks. Lichtheid in de Hem. d. Hem. vs. 887 kan niet anders dan vlugheid beteekenen, verg. clarisse bl. 361, en kil. heeft licht, velox.

3) Varen: is in het Mnl. veel algemeener dan ons varen, het wordt van ‘allerlei reizen, 'tzij te scheep of te wagen, te voet of te paard’ gebruikt. Hier is het rijden, dat ook wel op waghenen varen heet.

4) Metter vaert d.i. terstond. Tervaert, varinghe, varinc beteekenen volkomen hetzelfde, zoo ook ter jaghet b.v. Ferg. vs. 1530.

5) Metter ghisschen. Een waar kruis voor den uitlegger! Hoffmann beroept zich op het Mhgd. goufe d.i. holte der hand (verg. Mhgd. Wbuch van benecke in voce) en het Nd. göpse van dezelfde beteekenis (Göps, beide Hände voll heeft frehse in het Wb. zu Fritz Reuter's sämmtlichen Werken) en verklaart het: ‘so viel man in die Höhlung der beiden zusammengehaltenen Hände aufnehmen kann’; verwijs schrijft Bloeml. Gloss. in voce: Ghische d.i. gift met een vraagteeken; kiliaen beweert dat de uitdrukking met der ghisschen gheven wil zeggen: dare ut fors fert numeri aut mensurae nulla habitâ ratione: nullo discrimine, delectu aut numero: prolixe et affatim dare, dus zal met der ghisschen ons bij de gis zijn. Ik houd er voor, dat de laatste het heeft geraden, vooral als ik let op het voorgaande ghenoech: precies kon de koning niet zeggen, hoeveel Platus moest meênemen, hij drukte hem daarom alleen op het hart, dat hij ‘genoech’, al naar hij zelf giste dat hij noodig had, moest meêpakken; hij behoefde 't ook niet tot op een paar centen na te tellen, ‘onghetelt.’ Een en ander bewijst, dunkt mij, dat kiliaen het aan het het rechte eind heeft.

[p. 12]

Robbrecht.

En trouwen, ic hebbe soe lange ghewacht
Dat ic ghecreghen hebbe mijn begheert.
Dese jonghelinc die es soe weert¹⁾
Met minen oem den ouden grisen
Ende metter moeder, dien²⁾ soe prisen,
Dat si nie scoender kint en saghen:
Dese blisscap salic hen verjaghen,
Want het gheeft mynder herten pijn.
Vermalendijdt³⁾ moestu sijn
Ende die u oec ter werelt bracht,
Want ic nie sent⁴⁾ dach noch nacht
Blisscap int herte en conde ghewinnen.
Al souden si beide daer omme ontsinnen⁵⁾,
Dijn lijf dat heeftu nu verloren:
Ic sal di in enen put versmoren
Ofte sterven doen een ergher doet.

Meester.

O vrient, dat ware jammer groet:
Heet dunct mi sijn soe scone kint.
Ghi sijt emmer te male⁶⁾ ontsint,

1) Weert met d.i. dierbaar bij. ‘Adjectiva en verba de achting of waarde uitdrukkende waarin iemand bij een ander staat, werden oudtijds dikmaals met het voorzetsel met verbonden’: Rijmb. Gloss. Zoo b.v. vercoren met, uitverkoren bij; ommaer met, onaangenaam aan, enz. Zie Vanden Levene O.H. vs. 4715, waar vermeulen (Gloss. in voce wert) ten onrechte meende, dat met verkeerd was blijven staan: het staat er uitstekend.

2) Dien d.i. die en, die hem.

3) Vermalendijdt d.i. vervloekt van vermalendien of vermaledien.

4) Sent d.i. sedert dien tijd, daarna.

5) Ontsinnen d.i. krankzinnig worden. Die Rose (ed. verwijs) vs. 2549:

Gevalt dat gise nine siet,
So cust die porte, en lates niet,
Daer dat helichdoem woent binnen,
Daer gi omme waent ontsinnen.

Zie hier beneden vs. 160: ontsint d.i. stapelgek.

6) Emme. d.i. stellig, gewis. Rijmb. vs. 10287:

Want David hem (Uria) lettren ghaf,
Ende screef Joabbe daer af,
Dat hine sette in den zwaersten stoot,
Daer hi emmer dan blive doot,

d.i. waar hij bepaald den dood zoude vinden.
Te male d.i. te gelijk, in eens, ook geheel en al, zooals M. Lp. III vs. 403:

So langhe dat si te male verdwaelde.

Ons vers beteekent: gij zijt bepaald stapelgek.

[p. 13]

Dat ghi wilt doden dese jonge gheboert¹⁾.
Maer ghi sijt daer op ghestoert²⁾,
Dat hoeric wel ane uw ghelaet³⁾.
Ic bidde u, vertrect⁴⁾ mi uwen staet:
Waer omme sidi daer op soe gram⁵⁾?

Robbrecht.

Vrient, doen hi ter werelt quam
Ende van sijnder moeder wert gheboren,
Quam mi in minen slape te voren⁶⁾,
Dat hi mi nemen soude mijn leven:
Dies benic in sorghen⁷⁾ bleven,

1) Gheboert d.i. kind. Ons geboorte luidde Mnl. ook wel ghebornesse. Verg. kil. ed. hasselt bl. 157.

2) Ghestoert d.i. vertoornd, verstoord. L. Sp. Gloss.

3) Ghelaet d.i. misbaar, lawaai, eig. uiterlijk voorkomen. Rein. vs. 1210:

Hi makede een gheroep so groot,
Met enen jammerliken ghelate,
Dat (d.i. dat het) Reinaert horde upter strate, enz.

d.i. met een jammerlijk misbaar. De meester geeft alzoo niet te kennen, dat hij hem heeft verstaan, maar dat hij het aan hem heeft gemerkt, want uit L. Sp. II 28 vs. 85 blijkt ten duidelijkste, dat gelaat niet in zich bevat woord:

Die leeuwen vielen op haer knien,
Ende namen oorlof mettien,
Niet met woorden, mer mit ghelaten.

De vries L. Sp. Gloss. in voce vertaalt met ghelate (of en) dan ook: met uiterlijke teekenen, door houding en manieren uitgedrukt: verg. alhier vs. 945.

4) Vertrect d.i. verhaal van vertrekken. Zie vs. 237; 498 enz. enz.

5) Gram d.i. boos.

6) Te voren d.i. te voorschijn; zoo is te voren bringhen hetzelfde als voortbringhen; te voren legghen als voortlegghen d.i. voorstellen, onder het oog brengen. Voortcomen of te voren comen is als het passief van voortbringhen (te voorschijn brengen, verhalen, vermelden) aan te merken, en beteekent dus verhaald worden, geopenbaard worden, verschijnen. Rijmb. vs. 14747:

Baruc sijn clerc die screef die woort,
So dat (dat het) quam ten (den?) coninc voort;
Ende als hi die woort heeft verstaen, enz. enz.;

blommaert Oudvlaemsche Gedichten I bl. 27 vs. 2306:

Andromaca was seker das (des, daarvan)
Want (want 't) hare te voren comen was,

immers vs. 2317 lezen wij dat zij zelve zegt:

De Gode dedent mi verstaen

en vs. 2321:

Die Gode hebbent mi vertoent.

7) In sorghen d.i. in angst en vreeze, evenals sorghen vreezen beteekent. Van daar bij brederoo nog sorgvoud en sorgvuldig voor hachelijk, en sorgen voor vreezen, op verscheidene plaatsen.

[p. 14]

Dat ic noit sent en conste gheduren¹⁾,
Ende ic hebbe ghewacht²⁾ van uren turen
Ende hebben ghestolen der moeder sijn.
Ic meine dat ic nu sinen fijn³⁾
Doen sal, eer hi mi ontgaet.

Meester.

Vrient, ic sal u beteren raet
Gheven, wildi na mi hoeren.
Segt mi: wanen⁴⁾ es hi gheboren?
Dies⁵⁾ biddic u doer Apolijn.
Hi mochte van selker gheboerten⁶⁾ sijn,
Ic salne copen alte hande
Ende voerene met mi uten lande
In heydenesse, des sijt wijs⁷⁾,

1) Gheduren d.i. duur hebben. Het is ongeveer ons geen rust of duur hebben.

2) Ghewacht van wachten d.i. op zijn qui vive wezen. Wachten beteekent waken, acht geven: vandaar zoowel bewaken en wachten op als bespieden en loeren op. Het is zoowel trans. als intrans., en wordt in het laatste geval geconstruëerd met een voorzetsel of met den 2^en nval.

3) Fijn d.i. einde. Fijn doen beteekent hetzelfde als finieren, een einde maken aan, hetgeen passive wordt uitgedrukt door fijn nemen, eindigen. Doen met een zelfst. nwoord als omschrijving van de onbep. wijs komt evenals in het Grieksch veelvuldig voor in het Mnl. zooals tegenwoordig maken. Ghebare doen; doen ghewach; sinen onscult doen; haesticheit doen; ontfermicheit doen voor ghebaren (Mnl.); gewagen; zich verontschuldigen; zich haasten en zich ontfermen. Verg. clarisse Hem. d. Hem. bl. 241 vlg.
Sinen fijn doen is dus zooveel als hem dooden, wat ook wel heet sinen ende doen.

4) Wanen d.i. van waar, hier uit wie.

5) Dies hangt af van bidden.
Doer d.i. bij in den zin van om - wil.

6) Hi mochte van selker gheboerten sijn d.i. s'il était d'une certaine naissance volgens serrure, m.i. minder juist. Vergeleken met de plaats uit Car. ende El. vs. 346:

Hi mach sulc sijn, ic sal ghewinnen
Sijn ors ende dat hi hevet an:

meen ik dat de vertaling moet luiden: van welke afkomst hij zou mogen zijn, ik enz. Maar hoe het is te rijmen met vs. 194 vlgg., waaruit blijkt, dat Platus het kind alleen hierom voorgeeft te willen koopen, omdat het van hooge geboorte is, vat ik niet; of schuilt hier eene fout?

7) Heydenesse d.i. het heidensche land.
Des sijt wijs d.i. weet dit, eene zeer gewone stoplap van hetzelfde gehalte als dat wet wale; dat segghic u; des sijt vroet enz. De schrijver van Renout is daar bijzonder sterk in.

[p. 15]

In ene stat, het Balderijs¹⁾,
Die doer²⁾ Torkien es gheleghen.

Robbrecht.

Vrient, wildi den jonghen deghen³⁾
Copen, ic sal u segghen dan
Wiene droech ende wiene wan
Sal ic u segghen alte gader:
Die coninc van Cecilien es sijn vader,
Een wigant hoghe gheboren,
Ende sijn moeder, als ghi moghet hoeren,
Es conincs dochter van Hongherien.

Meester.

Vrient, es hi van dier partien⁴⁾,
Soe es die jonghelinc mijn gherief⁵⁾:
Ic salne copen, eest u lief.
Nu sprect op, hoe⁶⁾ gheefdine mi?

Robbrecht.

Vrient, dies moghdi wesen vri⁷⁾:
Om dusent pont van goude ghetelt⁸⁾.

1) Balderijs d.i. Bassora, z.o. van Bagdad. (?)

2) Doer d.i. au-delà de, zooals serrure vertaalt: verg. vs. 215.

3) Deghen is niet zooals hoffmann in het Gloss. heeft Knabe maar held, Ferg. vs. 222 wordt Percheval b.v. zoo genoemd. In het Nibelungenlied is ‘Gîselher ein waetlicher Degen,’ vs. 11.

4) Paertien d.i. geslacht. ‘Gelijk partye in de beteekenis van deel, aandeel aan het Fr. partie beantwoordt, zoo komt het elders met parti overeen, en beteekent dus de partij, het gezamenlijke aantal der tot iemand behoorende personen’. Zoo beteekent het geslacht; huisgezin; aanhang; bende; volk, enz. Verg. L. Sp. Gloss. en Rijmb. Gloss.

5) Gherief d.i. voordeel, hier: een kolfje naar mijn hand. De schoone Sandrijn zegt tot haar minnaar, dat zij geen man ter wereld kent (Lanseloet vs. 99):

Die ic so verre betrouwen soude,
Ghinc ic met hem spelen in den woude,
Hi soude doen met mi sijn gherief.

6) Hoe? d.i. op welke wijze? hier tegen welken prijs?

7) Dies moghdi wesen vri d.i. dies moghdi wesen vroet vs. 207. Verg. hoffmann Gloss. op vri.

8) Om - ghetelt d.i. voor de som van - contant geld.

[p. 16]

Meester.

Houdt¹⁾, vrient, daer es gelt,
Ende gheeft mi den jonghelinc.
Maer berecht mi ene dinc:
Hoe es sijn name? doet mi bekant.

Robbrecht.

Esmoreyt het die jonghe wigant,
Alsoe es die name sijn.

Meester.

Soe sal hi ewelijc payijn,
Bliven, dies moghdi wesen vroet,
Mamet die mi bewaren moet,
Ende ic vare wech met minen gast.

Robbrecht.

En trouwen, nu es mijn herte ontlast
Van dies²⁾ ic stont in groter sorghen,
Want ewelijc blijft hi verborghen
In heydenesse, dies benic wijs,
Want die stede van Balderijs
Leghet doer Torkien in verren lande.
God die moet hem geven scande!
Hoe sere hadde hi mi ontstelt!
Nu willic gaen ende doen dit gelt
Heimelijc in miere ghewout³⁾,
Want het es al edel gout.
Al en bleve mi nemmermeer
Dlantschap⁴⁾, nochtan waric een heer
Met desen gelde dat ic hebbe ontfaen.
Ic hebt na minen wille wel ghedaen,
Want oec sal mi nu bliven dlant.

1) Houdt d.i. volkomen hetzelfde als het Fr. tenez, voilà.

2) Dies d.i. datgene waarvoor. De afhankelijke zin dies ic stont in groter sorghen (vreeze) wordt geheel beheerscht door van.

3) Nu willic gaen ende doen dit gelt heimelijc in miere ghewout d.i. nu zal ik dit geld naar een verborgen plaatsje brengen waar niemand er bij kan.

4) Dlantschap d.i. het rijk.

[p. 17]

Meester.

Waer sidi, hoghe gheborne wigant,
Van Damast gheweldich coninc?
Nu comt ende siet den jonghelinc
Die gheboren es van edelen bloede.

De coninc.

Nu en was mi nie soe wel te moede¹⁾,
Alst es van desen hoghen prosent²⁾.
Ic salne ophouden³⁾ voor mijn kint;
Mine dochter salicken bevelen.

Meester.

Wattan⁴⁾, her coninc, ghi selt helen
Voer uwe dochter al gader,
Wie sijn moeder es ende sijn vader:
Dat en seldi haer vertrecken niet,
Want u mochte daer af verdriet
Comen hier namaels over lanc⁵⁾,
Want vrouwen sijn van herten wanc⁶⁾.

1) Aldus in het Handschrift. De vries leest hier, zooals er ook ongetwijfeld moet staan:

Nie en was mi soe w.t.m.

2) Prosent d.i. present, geschenk.

3) Ophouden d.i. opvoeden, opkweeken. Maerlant Wapene Martijn (ed. verwijs) vs. 970:

Ghedanct si soes (zij d.i. Maria, des) dusentfout
Dat soene uphilt met soghe,
Die ons benam dat helsce cout!

Zie M. Lp. I vs. 1933, waar wordt verhaald, dat Hecuba haar kind aan een ‘wisen knecht’ gaf, om het uit te besteden bij iemand

Diet ophielde tot sinen jaren.

In dezelfde beteekenis komen onderhouden en houden voor. Verg. clarisse Hem. d. Hem. bl. 226/7 en 280.

4) Wattan d.i. welnu, dat kan gaan, nam. dat gij den jongeling aanneemt als uw zoon. Zie de jager Archief voor N. Taalkunde II bl. 148, waar onze plaats wordt verklaard.

5) Over lanc beteekent hier na langen tijd, verg. Floris vs. 2723:

Daer na sprac hi over lanc,

en Rein. Gloss. Het beteekent evenzeer reeds lang te voren, zooals b.v. Wal. vs. 8246:

Haddi moghen versterven
Hi ware over lanc versleghen.

Deze schijnbaar tegenstrijdige beteekenis wordt in het Gloss. op L. Sp. duidelijk verklaard: in uitdrukkingen als over lanc, over vele jaren, die zoowel van het verledene als van het toekomende worden gebruikt, ‘geldt de gewone beteekenis van super: de afstand van tijd, waarover men, voorwaarts of achterwaarts, heenblikt’: verg. vs. 344 alhier.

6) Wanc d.i. wankelmoedig, immers ‘varium et mutabile semper femina’?

[p. 18]

Seidi hare sijn hoghe gheslachte,
Ende dan Venus in haer wrachte,
Ende worde minnende den jongen man¹⁾,
Soe mochte si hem segghen dan
Hoe dat hi ware comen hier;
Want, her coninc, der minnen vier
Mochte in uwer dochter openbaren²⁾,
Als hi ware comen te sinen jaren³⁾.
Daer omme en segt haer ghene dinc
Dan dat hi es een vondelinc:
Te min so salder haer gheligghen an⁴⁾.

De coninc.

Platus, Platus, bi Tervogant⁵⁾,
Het dunct mi goet dat ghi mi segt.
Laet ons dit ewelijc ghedect
Sijn⁶⁾, dese sake, voer die dochter mijn,

1) Ende worde minnende den jongen man: dit slaat op uwe dochter, niet, gelijk men volgens ons spraakgebruik zou vermoeden, op Venus zelve. ‘Het is een doorgaande regel bij de beste schrijvers, dat het persoonlijke pronomen in den eersten naamval, wanneer het òf zelf òf het naamwoord welks plaats het vervangt, in casu obliquo is voorafgegaan, wordt weggelaten’: Brief aan Dr. W.J.A. Jonckbloet door D^r. m. de vries, Leiden 1845 bl. 17 vlgg. Bij de daar aangehaalde min of meer gecompliceerde plaatsen zie men de volgende uit Ferg. vs. 223:

Doe reden si vort ende sagen (d.i. zagen hem) staen
Te voet, ende hadde (nam. hij) den hert ontdaen;

vs. 426:

Het was hem utermaten leit (leed)
Ende riep (nam. hij);

Lorr. vs. 1849:

Yoen den coninc, diese sach,
Sloech op therte een swaer slach
Ende viel (niet de slach maar Yoen) neder in onmacht;

verg. beneden vs. 976, waar ghi van wege het voorafgaande uwes selfs is weggelaten; Lippijn vs. 53, 85, enz. enz.

2) Openbaren d.i. openbaar worden. Het komt ook voor als transitief openbaar maken b.v. in 's Graven waerheit openbaren, en als reflexief, met 't vnw. hem of haer, in de beteekenis van zich vertoonen, b.v. Rijmb. vs. 24235:

Openbare di daer voor die liede,

manifesta te mundo.

3) Te sinen jaren d.i. op leeftijd, zooals wij zouden zeggen.

4) Gheliggen an d.i. aan gelegen liggen, zie L. Sp. Gloss.

5) Tervogant: zie hoffmann Hor. Belg. VI bl. 217.

6) Laet ons dit ewelijc ghedect sijn d.i. laat ons dit eeuwig verborgen houden. Ghedect is best te vergelijken met ons gesloten, serrure vertaalt dan ook: Cachons éternellement ce mystère à ma fille.

[p. 19]

So machics in vreden sijn¹⁾.

Waer sidi, dochter Damiet?
Comt tot mi onghelet²⁾,
Ic moet u spreken, bi Mahoen!

Damiet.

Vader, dat willic gherne doen.
Nu segt mi, wats uw ghebot?

De coninc.

Damiet, bi minen god,
Anesiet hier desen roeden mont³⁾,
Desen jonghelinc, dit es een vont⁴⁾,
Mamet heeften mi verleent.
Ic hoerden daer hi hadde gheweent,
Daer ic in die boegaert wandelen ginc,
Daer vandic desen jonghelinc
Onder enen cederenboem.
Damiet, nu nemes goem⁵⁾

1) Machics in vreden sijn d.i. kan ik dienaangaande gerust wezen. Vrede is ook rust en vandaar gerustheid. Zoo laten everzwijn en stier en ezel den leeuw op zijn ouden dag geen rust, weemoedig klaagt hij (Aesopet XVI vs. 15):

Nu doen si mi onwerdichede

Ende daer toe mede clenen vrede;

en als potter M. Lp. II vs. 2521 verhaalt, dat Susanna zich luttel verontrustte over de dreigementen van die ‘twee valsche papen’ (vs. 2495), doet hij het in deze bewoordingen:

Hoir (huns) dreyghens set si hoir (zich) te vreden

d.i. zij stelt zich gerust ten opzichte van enz. enz. De laatste plaats expliceert tevens den tweeden nval in machics d.i. mach ic des.

2) Onghelet d.i. onverwijld, dadelijk.

3) Roeden mont. Verg. vs. 474 en ons ‘lief smoeltje,’ ‘lief bakkesje,’ ofschoon deze en dergelijke zegswijzen thans alleen op vrouwen worden toegepast: zie verder hoffmann Hor. Belg. V bl. 42.

4) Vont d.i. vonst, hier voor vondeling.

5) Nemes goem d.i. geef des acht, zorg voor hem. Goom nemen met den tweeden nval is acht geven, zorg dragen, zie huydec. Proeve II blz. 205 noot c. In 't voorbijgaan merk ik op, dat de daar aangehaalde etymologie van bruidegom van ten kate (Aenleiding II bl. 608) geen steek houdt; bruidegom is niet verzorger van de bruid, custos van de bruid, maar guma (Goth. man) van de bruid (diefenbach Vergleich. Wörterb. der Goth. Sprache II bl. 417), man bruid dus eigenlijk; goom nu in goom nemen heeft met guma wel gemeenen oorsprong maar is een andere vorm, beide zijn kennelijk verwant met 't Goth. gaumjan d.i. zien, waarnemen (dief. t.a.pl. bl. 387). Gomen is opmerken, opletten; begomen desgelijks.

[p. 20]

Ende houtten op als uwen broeder:
Ghi moet sijn suster ende moeder,
Esmoreyt heyt dese jonghen man.

Damiet.

Vader here¹⁾, bi Tervogant,
Noit en sachic scoender kint.
Heeften ons Mamet ghesent²⁾,
Dies willic hem dancken ende Apolijn:
Ic wil gerne suster ende moeder sijn.
O uutvercoren jonghe figuere³⁾,
Du best die scoenste creatuere
Die ic met oghen nie ghesach.
Met rechten ic Mamet dancken mach
Dat ic sal hebben enen broeder:
Ic wil gerne sijn suster ende moeder.
o Esmoreyt, wel scoene jonghelinc,
Hoe sere verwondert mi dese dinc
Dat ghi waert vonden sonder hoede,
Want ghi dunct mi van edelen bloede
Bi⁴⁾ de ghewaden die ghi hebt an.
Nu comt met mi, wel⁵⁾ scoene man,
Ic sal u als minen broeder doen⁶⁾.

1) Vader here, evenals in het Fransch monsieur mon père. In 't Mnl. was here de gewone aanroep, zelfs een dief werd aangesproken met here dief, b.v. Ferg. vs. 1671, 1675, 1758 alwaar ‘heerdief! vule pautenier!’

2) Ghesent. Zenden werd oudtijds zwak vervoegd, zooals trouwens uit gezant ten overvloede kan blijken.

3) Figuere d.i. gestalte. M. Lp. I vs. 2246:

Om te sien die schone figuren
Die dair ghinghen optie veste.

4) Bi d.i. wegens, naar, ratione habita. Deze beteekenis van bi komt duidelijk uit in bi dien (ook wel bedie of bedi) d.i. wegens dat, daarom. Verg. vs. 297 waer bi.

5) Wel als ‘bijw. voor bijv. naamw. geplaatst heeft nagenoeg de kracht van het huidige zeer’. David Rijmb. Gloss.

6) Doen d.i. behandelen. ‘Weinig werkwoorden zijn er - zegt clarisse Hem. d. Hem. bl. 241 - die, zoo algemeen van eigenlijke en eerste beteekenis zijnde, op zooveel bijzondere werkzaamheden overgebragt en daarvoor gebruikt worden.’ Iemand doen mogen we niet meer zeggen, wij hebben nog: de kamer doen; de glazen doen; den gang, de stoep, de plaat, de straat doen, enz. enz.

[p. 21]

De kerstenconinc.

Waer sidi, Robberecht, neve coen¹⁾?
Comt tot mi, ic moet u spreken.
Mi dunct dat mi mijn herte sal breken
Van groten rouwe die mi gaet an²⁾.

Robbrecht.

Ay oem, hoghe gheboren man,
Waer bi sidi al dus ontstelt?

De kerstenconinc.

Van rouwen benic alsoe ghequelt,
Ic duchte dat mi mijn herte sal scoeren³⁾:
Mijn scoene kint hebbic verloren,
Esmoreyt den sone mijn!
Ay, ic en mochte niet droever sijn!
Al haddic verloren in dier ghelijc⁴⁾
Mijn goet ende oec mijn conincrijc,
Daer omme en woudic droeven twint⁵⁾,
Haddic behouden mijn scoene kint.
Ay mi! ay mi! den bitteren rouwe,
Die ic nu lide ende oec mijn vrouwe!
Ic duchte, het sal mi costen dlijf
Ochte mijn vrouwe dat edel wijf,
Si heeften rouwe int herte soe groet.
Mi dunct, ic ware mi liever doet
Dan ic soude liden dit torment⁶⁾

Robbrecht.

Ay! edel oem, wide bekint,

1) Neve coen. Thans wordt nog lief postpositive gebruikt: neef lief; vader lief.

2) Gaet an d.i. overkomt. Aengaen met den derden nv. beteekent o.a. ook gaan tot, naderen, aanklampen, aan boord komen, van daar, bij uitbreiding van allerlei aandoeningen en ervaringen gezegd, ook aantasten, aangrijpen, aandoen. Mnl. Wb. Bliscap. toren, onmacht enz. gaat iemand aan.

3) Scoeren d.i. scheuren.

4) In dier ghelijc d.i. op gelijke wijze. Ghelyc of gelike is een znw. dat beeld, evenbeeld, gelijkenis, gedaante te kennen geeft.

5) Twint d.i. eene kleinigheid, oorspronkelijk een oogwenk, verg. de jager Latere verscheidenheden bl. 148 vlgg. De vertaling moet wezen: dat zou me geen zier kunnen schelen.

6) Torment d.i. foltering.

[p. 22]

Nu en wilt u aldus niet mesbaren¹⁾,
Ic weet wel hoe daer es ghevaren²⁾.
Al drijft³⁾ mijn moeye den rouwe soe groet,
Sine heeft daer af ghene noet⁴⁾:
Dat weet ic te voren wel.
Haer herte dat es tuwaert fel⁵⁾,
Om dat ghi out sijt van daghen.
Ic hebt haer dic wel hoeren claghen⁶⁾,
Dat si van mi niet en wijst⁷⁾.
Ic duchte, si u noch met hare list,
Her coninc oem, sal nemen dleven.
Si sal u seker noch vergheven:
Dat weet ic te voren wale.
Ic hebbe soe menechwerf haer tale

1) Mesbaren d.i. misbaar maken, Rein. vs. 3204:

met haren welpkinen (jongen)

Die sere wenen ende mesbaren.

Hem (zich) mesbaren beteekent noodwendig hetzelfde, indien althans de vorm kan worden gerechtvaardigd; ik vond een tweede voorbeeld alleen als variant van Rijmb. vs. 30024, waar in plaats van

ende sere mesbaren begonden,

ook wordt gelezen:

ende hem mesbaren begonden.

Ik zou voorstellen u hier te schrappen en aan den afschrijver cadeau te doen.

2) Ic weet wel hoe daer es ghevaren d.i. je sais bien ce qui en est. Men vergelijke hierbij de uitdrukkingen: hoe daar gedanst, gezongen, gesprongen is en dergelijke. Het vers beteekent dus: ik weet wel hoe daar te werk is gegaan, hoe het daar gesteld is geweest.

3) Drijft. Drijven werd in het Mnl. vaak zóó gebruikt, dat ‘het - om de woorden van jonckbloet te gebruiken (Rein. Gloss.) - met een subst. verbonden meestal te zamen door één werkwoord te vertalen’ is, b.v. claghe driven d.i. klagen; bliscap d.; baraet (bedrog) d.; mesbare d.; onghevoech (ongepaste dingen) d.; hongher d.; sijn ghenoecht d. (sijn genoegen eten) M. Lp. I vs. 691; sijn wille d.; gescrey d.; gheween ende hantgeslach driven, enz. enz.

4) Noet d.i. behoefte. De dichter wil zeggen, dat haar verdriet voorgewend is, hare tranen krokodillentranen zijn.

5) Fel d.i. boos, boosaardig, arglistig; ook nijdig, wreed. Felheit is wreedheid, moedwil; fel (znw.) hetzelfde b.v. in sonder fel.
Tuwaert. Te - waert is in het Mnl. in de beteekenis van het Eng. towards zeer gewoon; trouwens wij hebben nog te mijwaarts enz.

6) Claeghen d.i. betreuren. Het komt voor met den tweeden of den vierden nval van de zaak waarover en den derden van den persoon aan wien, of met eenig voorzetsel als b.v. claghen omme.

7) Dat si van mi niet en wijst d.i. zonder te weten dat ik er getuige van was.

[p. 23]

Ghehoert in heimeliker stont¹⁾;
Nochtan en ghewoeghs²⁾ nie mijn mont
Meer dan nu te deser ure.
Ic weet wel, si heeft die creatuere
Selve ter doet brocht,
Want si u noit wel en mocht
Om dat ghi hebt enen grauwen baert.
Si es op ene ander vaert³⁾,
Si mint seker enen jonghen man.

De kerstenconinc.

Bi den vader die mi ghewan,
Robbrecht neve, wistic dat,
Haer en soude ghehulpen bede no scat,
Ic en⁴⁾ soudse doeden, dat felle wijf.

Robbrecht.

Oem, daer settic vore⁵⁾ mijn lijf,
Dat ic u segghe en eest niet waer.
Ic hebt gheweten over menech jaer,
Dat si u niet en es van herten vrient.

De kerstenconinc.

O wi! ende waer hebbic dies verdient⁶⁾?
Met rechte ic dat wel claghen mach.
Mi dochte dat ic enen ingel sach
Als ic anesach haer edel lijf,
Ende es soe wreet dat felle wijf?

1) In heimeliker stont d.i. heimelijk.

2) Ghewoeghs d.i. gewaagde des. Zie verwijs Bloeml. IV (Korte Mnl. Spraakkunst) bl. 221.

3) Si es op ene ander vaert d.i. zij gaat een anderen weg op.

4) Ic en enz. d.i. of ik enz.

5) Daer settic vore mijn lijf d.i. ma tête répond de enz. enz. Verg. vs. 991:

daer willic onder setten mijn lijf;

Lippijn vs. 102:

ic wilder oversetten mijn lijf;

waarvoor elders te pande setten of te borghe setten, b.v. Winter ende Somer, vs. 362:

ic sette te borghe al mijn lant
ende mijn lijf ende al mijn goet;

vore setten sijn lijf is in beteekenis aan onder- en oversetten gelijk, en geeft alzoo te kennen: er voor instaan met.

6) Verdient. Verdienen met den tweeden nval is zeer gewoon, zie Rijmb. Gloss.

[p. 24]

Seker, neve, dat wondert¹⁾ mi.
Nu gaet henen ende haeltse mi,
Ic moetse emmer²⁾ spreken hoeren.

Robbrecht.

Waer sidi, vrouwe hoghe gheboren?
Comt toten coninc minen oem!
Och edel vrouwe, nemt sijns goem,
Want hi staet al buten kere³⁾.

De vrouwe.

Ay her coninc, edel here,
Wie sal ons nu hulpen claghen
Den bitteren rouwe die wi draghen,
Dat wi hebben verloren ons kint!

De kerstenconinc.

Swijt, van gode soe moetti sijn ghescint⁴⁾,
Felle pute⁵⁾, quade vrouwe,
Al den druc ende den rouwe
Dat hebdi mi alte male ghedaen;
Dat sal u te quade vergaen⁶⁾,
Want ict al gader hebbe vernomen

1) Wondert. Het wondert wordt gebruikt met den tweeden nval der zaak en den derden des persoons als impersonale, of als intransitief met de zaak waarover in den eersten nval, b.v. mij wondert deze of die zaak.

2) Emmer d.i. in elk geval.

3) Buten kere d.i. buiten zich zelven, door hartstocht bedwelmd. Wap. Mart. Gloss.

4) Ghescint d.i. verdoemd. Scenden, vroeger als afgeleid woord zwak vervoegd evenals zenden, had in het verl. dw. gescent, gescint en gescant, ons geschonden.

5) Pute d.i. hoer.

6) Te quade vergaen d.i. opbreken. Vergaen d.i. gebeuren, uitvallen, ons gaan. Beatr. vs. 81:

Nu hort, hoeter (hoe het haar) na verghinc.

De beteekenis wordt hoofdzakelijk bepaald door de wijze van vergaen, b.v. ten besten vergaen; qualike v.; ten quaetsten v.; M. Lp. vs. 819:

Watmen mit ghecken wil bestaen (ondernemen)
Moet ymmer gheckelic vergaen;

vergaen te goede; wel v.; ongheplaecht v., enz. enz.

[p. 25]

Hoe die saken toe sijn comen¹⁾:
Ghi hebdt die moert²⁾ allene ghewracht,
Mijn scoene kint hebdi versmacht³⁾:
Dat sal u seker costen dlijf.
Ghi sijt wel dat quaetste wijf
Die nie⁴⁾ ter werelt lijf ontfinc.

De vrouwe.

Och edel here, edel coninc,
Hoe soudic dat vinden⁵⁾ in mijn herte
Dat ic hem doen soude eneghe smerte,
Die ic te⁶⁾ mijnder herten droech?

De kerstenconinc.

Swijt, quade vrouwe, hets ghenoech
Ghesproken⁷⁾, ic en wils nemmeer hoeren.
Ic sal u in enen put versmoren.
Robbrecht, leitse mi ghevaen⁸⁾!

1) Toe comen d.i. toegegaan van toecomen d.i. zugehen, geschehen, zooals hoffmann vertaalt.

2) Moert d.i. schanddaad. Bij stoke VIII vs. 954 is sprake van verraad, zooals uit het voorgaande duidelijk blijkt: dat verraad heet mort; in Die Dietsche Doctrinale (ed. jonckbloet) wordt het woord mort in gelijken zin gebezigd vs. 3096:

Aldus can tghelt, wet (weet) wel dat,
Den melden (milde) gheven grote ere,
Ende den vrecken grote onnere,
Ende den verradere alsoe voert
Toebringhen meneghe mort.

Hem. d. Hem. vs. 1751 wordt gierigheid genoemd: mordadicheit.
Gewracht d.i. gepleegd van het w.w. werken en niet, zooals de uitgever van Ferg., de heer visscher, waande, van wroeghen.

3) Versmacht van versmachten d.i. ombrengen. In den Roman der Lorreinen breekt ‘een groet oude duvel’ een ridder den nek (vs. 992 vlgg.)

Ende lieten liggen doet.

Wat later wordt dat feit aldus verteld:

Dien die duvel inder nacht
Dus jammerlike hadde versmacht.

Verg. versmoren vs. 156, 380, 941 ook in den zin van ombrengen.

4) Nie d.i. ooit, het Fransche jamais.

5) Vinden d.i. uitdenken. Zoo b.v. raet vinden; vinden ende dichten, enz.

6) Te d.i. bij, hier bij in den zin van ons onder.

7) Hets ghenoech ghesproken d.i. er is enz. Verg. de jager Taalk. Magazijn II bl. 68 vlgg., en de daar aangehaalde plaats van huydecoper.

8) Leitse ghevaen d.i. voer haar gevangen weg.

[p. 26]

De vrouwe.

God die hem ane ene cruce liet slaen,
Die soe moet mi nu verdinghen¹⁾
Ende te mijnder onscout²⁾ bringhen,
Want ic hier af niet en weet.

Robbrecht.

Seker, vrouwe, hets mi leet.

De vrouwe.

Ay god, ontfermt³⁾ u dit swaer torment
Daer ic in ben, want ic hebbe mijn kint
Verloren, ende men tijcht mi ane die daet.
Ay, gheweldich god, daer al an staet⁴⁾,
Ghi waert sonder verdiente⁵⁾ ende sonder scout
Vaste ghenaghelt ane ene hout,
Oetmoedech⁶⁾ god, met naghelen dri,

1) Verdinghen d.i. eig. vrijpleiten, hier verlossen. Wat hoffmann schrijft ‘verdinghen für verdedinghen, in Schutz nehmen, vertheidigen’ is minder juist. ‘Verdingen is afkomstig van dingen - schrijft de vries Taalk. Mag. van de jager, IV bl. 56 - d.i. spreken. Gelijke kracht heeft ver in verbidden d.i. door bidden overhalen en in het oude verspreken d.i. bepraten eig. door spreken overhalen.’ Verbidden hebben wij nog; verspreeken gebruikt hooft: ‘hadd' hem de stadsgebouwmeester niet versprooken’, hetgeen verwijs Ned. Klassieken II bl. 100 no. 11 terecht met door woorden teruggehouden vertolkt. Verg. oudemans Wb. op de gedichten van Bredero bl. 450. Kil. heeft nog versmeken d.i. door smeken overhalen, door hem als eblandiri, exorare, precibus flectere verklaard.

2) Onscout d.i. onschuld.

3) Ontfermt u dit torment. Ontfermen heeft in den regel den tweeden nval der zaak waarover, zoowel indien het reflexief als indien het intransitief wordt gebruikt. Het komt ook als impersonale voor met tweeden nval der zaak en derden des persoons, b.v.: het ontfermt mij des.
Met den vierden nval, zooals hier, schijnt het minder dikwijls te worden aangetroffen.

4) Daer al an staet: zie Mnl. Wb. bl. 50 al. 5.

5) Verdiente is hetgeen men heeft verdiend v.d. elken sine verdiente gheven d.i. aan ieder geven hetgeen hem toe komt. Het wordt in gunstigen en in ongunstigen zin gebruikt, dus als verdienste en als schuld. Roman van Heinric en Margriete van Limborch (ed. l.ph.c.v.d. bergh) vs. 2158:

Daer ic nu sere ben versmaedt,
Sonder verdiente;

L. Sp. I 4 vs. 55 is sonder hare verdiente van iets goeds gezegd. Zie het Gloss. L. Sp.

6) Oetmoedech d.i. genadig. Ootmoet is in het Mnl. 1^o. ‘genade, het gevoel van den vergevensgezinden rechter’ en bij uitbreiding goedheid, de vries L. Sp. Gloss. in voce; huyd. Stoke III bl. 206. jan van heelu draagt zijn werk gen. Slag van Woeringen (ed. willems in de Collection de Chroniques belges inédites) op ‘der edelre vrouwen Margrieten’ en verzoekt haar vs. 15:

Dat sijt met ootmoede wille ontfaen;

L. Sp. III 27 vs. 50:

God die sal dan sinen ootmoet
Tons waert (tot ons) keren enz.;

doer oetmoet bidden; op oetmoet bidden; iemands oetmoet soeken: deze en dergelijke spreekwijzen stellen gezegde beteekenis in het helderst licht; 2^o. Ootmoed zooals het thans wordt gebruikt, d.i. de deugd die V.d.L.O.H. vs. 1926 ‘vrouwe alre docht’ wordt genaamd, m.a.w. onderworpenheid, nederigheid, hulde. Rijmb. vs. 2434 worden omoede ende ooc suverhede samen verbonden; vs. 22194 wordt het een bewijs van Jezus' omoed genoemd, dat hij zich van Johannes heeft laten doopen; vs. 24007 vlg. leert Jezus zijne discipelen omoedechede pleghen; vs. 24883 zegt hij dat het hemelrike niet anders te beërven is dan met omoeden (Hist. Schol. heeft nisi per humilitatem) enz. enz. Hulde beteekent het b.v. Lorr. II vs. 1541.

[p. 27]

Ontfermhertich¹⁾ god, nu biddic di,
Dat die waerheit noch werde vernomen
Ende ic te mijnder onscout moet comen:
Dies biddic u, hemelsche coninghinne.
Ay, salic nu in minen sinne
Bliven²⁾, dat sal wonder sijn.
Ay god, wie heeft sijn venijn
Aldus swaerlike³⁾ op mi ghescoten?
Ay god, uut u soe comt ghevloten⁴⁾
Alle recht ende alle waerheit:
Nu hulpt mi noch te minen besceit⁵⁾

1) Ontfermhertich d.i. barmhartig.

2) In minen sinne bliven d.i. bij mijn verstand blijven, verg. vs. 154.

3) Swaerlike d.i. hatelijk, boosaardig, méchamment volgens serrure. Swaer sijn ende haten is een van die tautologische uitdrukkingen, waarvan het eene lid het andere verklaart, zie Lorr. I vs. 873.

4) Ghevloten van vlieten d.i. vloeien.

5) Besceit d.i. uitwijzing, beslissing, vonnis. Wap. Mart. vs. 729:

Dit orloghe hevet ghevelt,
Alsmen hare den twist vertelt,
Vrouwe Redene bi bescede;

L. Sp. IV 10 vs. 5:

Want die vader gaf hem gheheel (Kristus nam.)
Macht te doene dat oordeel
Na sinen wisen bescheide,
Alse Cristus selve seide:
Omne judicium dedit filio,
Dit Latijn luidt also.

Verg. 't Hgd. Bescheid in grimm's Wbch.

[p. 28]

Dat ic onsculdich moet vonden¹⁾ sijn.

De jonghelinc.

O Tervogant ende Apolijn,
Hoe mach mijn suster, dat edel wijf,
Ghehebben alsoe reine lijf,
Dat si ghenen man en mint
Noch in heydenesse ne genen en kint
Die si woude hebben tot enen man?
Bi minen god Tervogan,
Si heeft emmer een edel natuere,
Ofte si mint ene creatuere
Heimelike, daer ic niet af en weet.
Want si en es emmer niet bereet²⁾
Tot eneghe man die nu leeft.
Ic waent, haer Mamet al ingheeft,
Dat si heeft soe edele³⁾ aert.
Dit es mijnder liever suster bogaert:
Hier plecht⁴⁾ haer wandelinghe te sijn.
Bi minen god Apolijn,
Ic wilder mi oec in vermeiden⁵⁾ gaen,

1) Vonden evenals bescheit ook als rechtsterm in gebruik. Kil. heeft vinden ende wijsen het oordeel d.i. invenire, exacte cognoscere et dicere sententiam. Verg. noordewier t.a.pl. bl. 408. Vonden voor gevonden is ons bevonden.

2) Bereet d.i. bereid, gereed, beschikbaar. Verwijs Bloeml. Gloss. De vertaling van vs. 416 en 417 luidt bij serrure: ‘car elle ne sent de penchant pour aucun homme.’

3) Edele (verg. vs. 413) d.i. hemelsch. Van wijn Letter- en Geschiedk. Aantt. op de Rymkronyk van Jan van Heelu (ed. jonckbloet en kroon) bl. 69. ‘Edelre. Dit was de titel dien men ten dezen tijde aan de grootste vorsten gaf’, dus de hoogste titel.

4) Plecht d.i. pleegt van pleghen (of plien), plach, plaghen, gheploghen (of gheploen). De verkorte vorm plecht is analoog met et (voor eet); sprect (voor spreect); brect (voor breect), en in de gebied. wijs, zooals bekend is, zeer gewoon.

5) Vermeiden (hem) d.i. (zich) verlustigen, (zich) vermeien. Het simplex meien (hem) werd in gelijken zin gebezigd; meyevaren en varen meyen beteekent zich gaan verlustigen. Verg. de jager Verscheidenheden bl. 238.

[p. 29]

Want die vaec comt mi aen¹⁾:
Ic wil hier slapen ende nemen rast²⁾.

De jonghe vrouwe Damiet.

Ay mi, ay mi, hoe groten last
Dragic al stille int herte binnen!
Ic ben bevaen³⁾ met sterker minnen,
Die ic heimelijc in mijn herte draghe.
O Apolijn, ic u dat claghe
Dat mijn herte enen man soe mint,
Nochtan dat sijs niet en kint
Sijn gheboerte noch sijn gheslacht.
Maer het doet der minnen cracht,
Si heeft mi vast in haren bant.
Ay, doene⁴⁾ mijn vader vant
Ende bracht mi den jonghelinc
Ende gaffen mi als vondelinc,
Dat ic soude sijn suster ende moeder:
Hi waent dat hi es mijn broeder,
Maer hi en bestaet mi twint.
Nochtan hebbickenne ghemint
Boven alle creatueren,
Want hi es edel van natueren
Ende oec van enen hoghen moede⁵⁾;
Hi es coenlijc⁶⁾ van edelen bloede,
Al was hi te vondelinghe gheleit;
Mijn herte mi van binnen seit
Dat hi es hoghe gheboren.
O Esmoreit uutvercoren,
Edel ende vroem⁷⁾, scone wigant,

1) Comt mi aen d.i. overvalt me. Aencomen met eene zaak als onderwerp en met den derden nval des persoons geeft te kennen overkomen, somtijds in goede, doch meest in ongunstige opvatting. Mnl. Wb.

2) Rast d.i. rust.

3) Bevaen d.i. bevangen van bevaen, dat in het Mnl. in gunstigen en in ongunstigen zin werd gebezigd, en dan met het voorz. met of in. Bevaen met hongre b.v. en in nide bevaen.

4) Doene d.i. doe en, toen hem. In vs. 438 lees ik met de vries voor ende gaffen: hi gaffen.

5) Hoghen moede d.i. homoet, fierheid in goeden zin. M. Lp. Gloss.

6) Coenlijc lees kenlijc, zie L. Sp. Gloss, in voce.

7) Vroem d.i. dapper. M. Lp. IV vs. 1475:

Hi was starc ende vroom ter hant.

Vromel en vromech geven hetzelfde te kennen. Vromecheit is dapperheid, vromelike bijw. dapperlijk.

[p. 30]

Doen u mijn lieve vader vant,
Dies es leden bi ghetale¹⁾
Achtien jaer, dat weet ic wale,
Hebdi gheweest mijn minnekijn²⁾.
O uutvercoren deghen fijn³⁾,
Ewelijc blivic in dit verdriet,
Want ic en wils u ghewaghen⁴⁾ niet:
Dadict, mijn vader name mi dlijf.

De jonghelinc.

O uutvercoren edel wijf,
Ende benic dan een vondelinc?
Ic waende mijn here de coninc,
Edel wijf, hadde ghesijn mijn vader
Ende ghi mijn suster, dat wendic al gader,
Ende beide⁵⁾ gheweest van enen bloede.
Ay! mi es nu alsoe wee⁶⁾ te moede!

1) Dies. Deze tweede nval hangt af van leden d.i. geleden en beteekent van dien tijd af: kausler Denkmäler enz. III bl. 210 vs. 196.
Bi ghetale d.i. der Zahl nach, volgens hoffmann Hor. Belg. III bl. 128 en V bl. 112, dus ongeveer ons ten getale van. Floris vs. 615:

Van silvere hondert bi ghetale.

2) Minnekijn d.i. liefje. Clignett en steenwinkel hebben er bl. 114 vlgg. van hun Aantt. op maerl. Spieghel Historiael een en ander over gegeven. ‘Minne wordt bij onze oude schrijvers genomen, om iemand, wien men liefde en genegenheid toedraagt, mede aan te spreken. Zoowel door eene vrouw tegen eenen man als door eenen man tegen eene vrouw.’ Minnekijn daarentegen - zegt huyd. Stoke II bl. 473 - is het meestal als Zij tot Hem sprak.

3) Fijn d.i. uitstekend. ‘Tot grondbeteekenis had het woord die van voldoende aan de eischen zijner natuur, dus in zijne soort voortreffelijk.’ De vries L. Sp. Gloss. Vandaar dat in de middeleeuwen toen het geloof, ook het ongerijmdste, nog als algemeen gangbare munt in omloop was, fijn int ghelove zonder eenige hatelijke bijbeteekenis werd gebruikt, en eenvoudig oprecht, getrouw in den geloove, wilde zeggen.

4) Ghewaghen wordt met den tweeden nval geconstrueerd: des ghewaghen.

5) Ende beide nam. ende wi beide.

6) Wee d.i. droevig, waartegenover staat wel, zooals in de uitdrukking wel of wee hebben, Rijmb. vs. 27974:

Nochtan, hadden si wel of wee,
Moesten si wiken in die stat.

De constructie het wordt mij wee was de gewone: Rein. vs. 3218:

Ten eersten wart haer so wee,
Dat enz. enz.

[p. 31]

Bi minen gode Tervogan,
Ic ben wel die druefste man
Die nie ter werelt lijf ontfinc¹⁾.
Ay mi, benic dan een vondelinc,
Op erde nie droever man en waert.
Ic waende sijn van hogher aert,
Maer mi dunct ic ben een vont.
Nu biddic u, edel roede mont,
Dat ghi mi al gader²⁾ segt
Van inde toerde³⁾ ende al ontdect,
Hoe dat mi uw vader vant.

De jonghe joncfrou Damiet.

O Esmoreit, wel scoene wigant,
Nu benic wel alsoe droeve als ghi.
Ic en wijst niet dat ghi mi waert so bi⁴⁾,
Doen ic sprac die droeve tale.
O edel wigant, nu nemet wale:
Het quam mi uut groter minnen vloet.

De jonghelinc.

O edel wijf, nu maect mi vroet⁵⁾,

1) Lijf ontfinc d.i. geboren werd van lijf (leven) ontfaen.

2) Al gader d.i. geheel en al, ten volle, Floris vs. 2318:

Ic sal der waerheit lien al gader,

d.i. ten volle bekennen; ook: al te zamen, Rijmb. vs. 2779:

Sine broedre haettene alle ghader;

ook volstrekt, stellig zooals boven vs. 464.

3) Van inde toerde d.i. van het begin tot het einde. Oort beteekent primitief uiterste, rand, grens. Op eene bepaalde zaak toegepast kan het dus zoowel begin als einde te kennen geven, al naarmate men de zaak van dezen of van genen kant beschouwt. Van inde toorde of torde is derhalve eigenlijk van het eene einde tot het andere. Over het woord heeft de vries N. Werken van de Maatschappij v.N. Letterk. VI bl. 161 vlgg. breedvoerig gehandeld.
Al d.i. geheel. Zie Mnl. Wb.

4) Bi d.i. nabij. L. Sp. II 5 vs. 123:

Ooc liep die niemare
Onder die Joden hier ende dare,
Dattie tijt bi ware, enz.

5) Maect mi vroet d.i. zeg mij. Vroet maken verschilt van ons wijs maken hierin, dat het in gunstigen en in ongunstigen zin wordt gebruikt. In ongunstigen: Lippijn vs. 124:

En trouwen, soe en benic al niet blint
Al soudijs mi gherne maken vroet;

hier beneden vs. 976:

Ende maket minen vader vroet,
Dat (d.i. dat het) mijn moeder hadde ghedaen?

in gunstigen: Carel vs. 459:

Indien dat ghi mi maket vroet,
Wat nootsaken dat u doet
Dat ghi hier comt te nacht,

waar het, zooals ook vs. 478 en in de variant van vs. 496, certiorem facere beteekent.

[p. 32]

Hoe die saken comen sijn.
Ic plach te segghen ‘suster mijn’,
Maer dat moetic nu verkeren¹⁾.
Enen anderen sanc moetic nu leren,
Edel wijf, ende spreken u an
Ghelijc enen vremden man.
Nochtan soe moetic ewelijc bliven
U vrient ende ghetrouwe²⁾ boven allen wiven,
Die op der erden sijn gheboren.
Och edel wijf, nu laet mi hoeren
Ende segt mi waer ic vonden waert.

De jonghe joncfrou Damiet.

Och edel jonghelinc van hogher aert,
Na dien dat³⁾ ghi hebt ghehoert
Soe willict u vertrecken voert,
Waer dat u mijn vader vant:
In sinen boegaert, scoene wigant,

1) Verkeren d.i. veranderen. Verkeren werd zoowel transitief als intransitief gebruikt. Maerlant zegt van het lot dat het ‘verkeert telker uren.’ Wap. Mart. I vs. 143. Zie clarisse Hem. d. Hem. bl. 201.

2) U vrient ende ghetrouwe. Vrient en ghetrouwe zijn beide bnwoorden; het eerste beteekent genegen, zie b.v. maerlant Spiegel Historiael (edd. de vries en verwijs) P. I B. II 49 vs. 69 vlgg.:

Byas riet al openbare,
Dat niemen anderen so vrient ware,
Hine (of hij) mochtene haten, alsi woude,
Lichte wat daventure doen soude;

ghetrouwe, namelijk u, dus u boven allen wiven getrouw.

3) Na dien dat d.i. nadat. De zin zal dus wezen: nu gij eenmaal wat hebt gehoord, omdat gij hebt geluisterd. Nadat en omdat geven zeer verwante begrippen te kennen, al moge postea niet altijd propterea wezen. Zoo is b.v. Beatr. vs. 893 na dat ongetwijfeld hetzelfde als omdat, gelijk jonckbloet in 't Gloss. het verklaart:

Houtse wel, ic saelt u lonen,
Dat ghijs u niet en selt becronen (beklagen),
Na dat si u sijn ghelaten.

[p. 33]

Daer hi hem verwandelen¹⁾ ginc.

De jonghelinc.

Och edel wijf, berecht mi ene dinc:
En hoerdi²⁾ daer na noit ghewaghen
Vrouwe oft joncfrou in³⁾ horen claghen,
Dat iement een kint hadde verloren?

De jonghe joncfrou Damiet.

O edel jonghelinc uutvercoren,
Daer af en hebbic niet ghehoert.

De jonghelinc.

Ay! soe ben ic van cleinder⁴⁾ gheboert,
Dat duchtic, ofte uut verren lande.
Mamet laete mi noch die scande
Verwinnen⁵⁾, dat ic weten moet

1) Hem verwandelen of verwandelen d.i. een wandeling doen. Verg. de vs. 423 aangehaalde plaats van de jager, alwaar o.a. wordt gezegd, dat voor verwandelen (hem) ook wandelen (hem) voorkomt in de bijbelvertaling van 1477. De bewering van hoffmann, als zoude ons woord in beteekenis met het Hgd. verwandeln (veranderen) gelijk staan in Gloriant vs. 211, wordt door de jager ten onrechte m.i. verworpen. Zie vooral jonckbloet's Specimen exhibens Ludovici de Velthem Speculi Historialis L. III. 1850 bl. 117.

2) Hoerdi d.i. hoordet gij.

3) In staat wel is waar niet in den text van het Handschrift, maar, als we bedenken, dat - gelijk de vries opmerkte - 1^o in sinen claghen, in haren claghen een term is, die veelvuldig voorkomt, en 2^o het metrum de invoeging van in vereischt, zal tegen de opneming van dit woordeke wel geen bezwaar bestaan. De zin komt dus hierop neer: ‘hebt gij nooit eene vrouw of jonkvrouw in hare (horen is haren, verg. L. Sp. Gloss.) klachten hooren spreken van’ enz.

4) Cleinder d.i. geringe. Clarisse Hem. d. Hem. bl. 307 heeft deze opmerking: ‘Van daar vs. 1673 (om sine cleenheit enz.) kleinheid voor geringheid, bepaaldelijk jongheid van jaren, geringe afkomst of kleine bezitting.’

5) Verwinnen d.i. te boven komen. Rein. vs. 1478:

Ic hebbe hem (den koning) toren ooc ghedaen
Ende mesprijs der coninghinne,
Dat si spade sullen verwinnen
Also vele ere (ironisch voor schande) van mi.

Zoo ook rouwe d.i. verdriet verwinnen; seer (d.i. leed) v.; armoede v.; sijn sneven v. d.i. suam miseriam superare, zooals hoffmann Hor. Belg. IV bl. 63 vertaalt, of liever - en wellicht juister - zijn val (immers Elegast, van wien sprake is, was in ongenade gevallen?) te boven komen; die spise verwint de maag bij eene goede digestie, of bij een voldoenden warmtegraad, zooals in de Hem. d. Hem. wordt beweerd.

[p. 34]

Wie mi desen lachter¹⁾ doet
Dat ic te vondelinghe was bracht.
Nu en willic nemmer van enen nacht
Ten anderen²⁾ verbeiden, ic en hebbe vernomen,
Van wat gheslachte dat ic ben comen
Ende wie dat mijn vader si.

De jonghe joncfrou Damiet.

O Esmoreit, nu blijft bi mi!
Ic bits u in³⁾ die ere van allen vrouwen.
Storve mijn vader, ic soude u trouwen,
Edel wigant, tot enen man⁴⁾,
Esmoreit, so moghdi dan
Sijn van Damast gheweldich here.

De jonghelinc.

O edel vrouwe, die onnere⁵⁾
En sal u nemmermeer gescien;
Dien lachter moet verre van u vlien
Dat ghi sout nemen enen vondelinc.
Uw vader es een hoghe coninc
Ende daer toe⁶⁾ sidi soe scoene:
Ghi moecht met rechten draghen croene
Voer⁷⁾ elken man die nu leeft.

1) Lachter d.i. schande, misdaad. Zoo b.v. lachter spreken en seghen (convitia dicere) d.i. kwaad spreken van; leven inden lachter d.i. schandelijk leven; lachter ende onwaerdicheide doen of lachter ende schande doen, waarvan clignett te recht opmerkt, dat hier lachter en schande worden samengevoegd, zooals dit met vele woorden van gelijke beteekenis in het Mnl. zeer algemeen is: Bijdr. bl. 88 vlg.; een paar voorbeelden geeft hij bl. 136 vlg.

2) Van enen nacht ten anderen d.i. naar de vertaling van serrure: Cette nuit et celle de demain ne se seront pas écoulées, avant que enz. enz. Er staat letterlijk: nu wil ik in geen geval langer toeven dan den tijd van den eenen nacht tot den anderen d.i. geen dag laten voorbijgaan.

3) In d.i. bij: par l'honneur heeft serrure.

4) Trouwen tot enen man d.i. huwen.

5) Onnere d.i. schande.

6) Daer toe d.i. daarenboven.

7) Voer d.i. boven. B.v. Ferg. vs. 5099: Vore alle vrouwen minnen; Rijmb. vs. 2348 iets eten voor alle saken d.i. bij voorkeur van; t.a.pl. vs. 4547:

Minnet dese woort, al u lijf
Voor kindre ende voor wijf,

maar de Lat. tekst heeft: ‘fiant ergo verba haec vobis amabiliora quam filii vel uxores.’ Over te voren (d.i. te boven) gaen; te voren hebben d.i. voorhebben enz. zie verwijs Bloeml. Gloss. bl. 148.

[p. 35]

Mijn herte van groten scaemde¹⁾ beeft
Dat ic al dus hebbe ghevaren²⁾.

De jonghe joncfrou Damiet.

O Esmoreit, laet u mesbaren³⁾!
Dies biddic u, edel wigant.
Al waest dat u mijn vader vant,
Dan⁴⁾ werd u nemmermeer verweten.
Met groten vrouden onghemeten⁵⁾
Selen wi leven, ic ende ghi.

De jonghelinc.

O edel wijf, dies moetic mi
Ewelijc van u beloven⁶⁾.

1) Scaemde (niet scande, zooals hoffmann heeft) d.i. schaamte.

2) Ghevaren d.i. gegaan; al dus ghevaren beteekent zoo ver gegaan.

3) Mesbaren d.i. misbaar: Rijmb. Gloss.

4) Dan d.i. dat en. En behoort bij nemmermeer (ne-jamais).

5) Vrouden d.i. vreugde. Vroude is het stamwoordje van ons vroolijk.
Onghemeten d.i. onmetelijk dus wat niet kan worden gemeten. Eigenlijk beteekent onghemeten hetzelfde als niet gemeten, gelijk ongemect of ongemicket d.i. onbegrijpelijk (van mecken of micken trans. d.i. begrijpen) datgene wat niet begrepen is, maar van niet-zijn is de beteekenis overgeslagen tot niet-kunnen. Verg. ongetellet d.i. ontelbaar; onverbroken d.i. duurzaam; onghetroost d.i. ontroostbaar; onghetempert d.i. wild, woest en dergelijke, indien er meer zijn.

6) Beloven (hem) d.i. zich verheugen over, tevreden zijn met, loven, prijzen. Lancelot (ed. jonckbloet) II vs. 9924:

..... ende doet verstaen
Dat ic mi van hare sere belove
Van der feesten, die si in haren hove
Mi dede als ic daer was;

Lorr. II vs. 2734:

Ende des sal hem in allen hoven
Met rechte hopic mijn here beloven.

Walew. vs. 734:

Walewein mochts hem wel beloven;

Limb. IV vs. 604:

Dat mine vriende, die miins scande
Ghehaat hebben, selen hem
Beloven dat ic ghebetert ben, enz.;

I vs. 1533:

Ic sal mi oec proeven soe wale,
Dat alle die mi bestaen te male
Oem, vader ende oec ghi
U alle selt beloven van mi
Ende prisen selt ende sere loven;

verg. verder de in het Gloss. Limb. in voce aangehaalde plaatsen. Hem beloven eeniger zaak van iemand is dus iemand loven wegens iets, en vandaar de afgeleide beteekenis: dankbaar zijn wegens - aan.

[p. 36]

Maer nemmermee en willic hoven¹⁾
Met eneghen wive die nu leeft
Ofte die de werelt binnen heeft,
Ic en sal tierst, bi Tervogan,
Den vader kinnen, die mi wan,
Ende oec die moeder, die mi droech.
O roede mont, ic hebbe ghenoech
Hier ghelet²⁾, ic wille gaen varen.

De jonghe joncfrou Damiet.

O wi! nu machic wel mesbaren:
Ic blive allene in dit verdriet.
Vele spreken en doech³⁾ emmer niet,
Dat soe⁴⁾ hebbic ondervonden;
Vele spreken heeft in meneghen stonden
Dicwile beraden⁵⁾ toren;
Bi vele spreken es die menege⁶⁾ verloren.

1) Hoven d.i. feestvieren, vroolijk zijn, zich vermaken, hier meer bepaald behagen scheppen, zooals het Gloss. M. Lp. en Doctr. hebben en m.i. te recht; ook hoveren heeft dezelfde beteekenis, verg. huyd. Proeve III bl. 128 r. en s. Dat evenwel leendertz de explicatie van hoffmann Hor. Belg. V bl. 36 ‘nach Hofart lustig leben’ verwerpt met eene verwijzing naar hof d.i. feest, kan ik niet begrijpen. Evenals van huis afkomt het ww. huizen (d.i. in huis zijn, huishouden), zoo van hof het ww. hoven d.i. hof houden met, gelijk ook van het Mhgd. hof een ww. hoven (hof halten) is afgeleid, zie benecke (neue ausgabe) bl. 700; adelung in voce ‘hofen’ zegt dat eene ‘veraltete Bedeutung’ is: Hof halten, residiren. De overgang van hof houden tot feest vieren is zeer geleidelijk, immers heeft kil. ook voor huysen de beteekenis van epulari en wijst hij op het woord paeschhuysen d.i. epulari festis paschalibus; en gebruiken wij huis houden niet op analoge wijze in: ‘Wat hebben ze daar huisgehouden!’? Zie over het tegenwoordig gebruik van hoven in Drenthe Mr. pan in de jager's Archief bl. 272.

2) Ghelet d.i. mij opgehouden van letten, vandaar de zegswijze: zonder letten d.i. onverwijld.

3) Doech d.i. deugt van het ww. doghen d.i. deugen. De 3e persoon enkelv. teg. tijd luidt in het Mnl. dooch of doech; de onvolm. tijd dochte.

4) Soe is het expletieve zoo, zie op vs. 75.

5) Beraden d.i. berokkenen, zie op vs. 29.

6) Die menegen d.i. menigeen. De menighe of die menighe, waarvan de derde en vierde nval den menighen is, beteekent niet zooals blommaert in 't Gloss. op den Theophilus heeft de menigte, maar 't Hgd. mancher, en wordt met het ww. in het enkelv. geconstruëerd. Zie L. Sp. Gloss. in voce.

[p. 37]

Haddic ghesweghen al stillekijn¹⁾,
Soe haddic in vrouden moghen sijn
Bi Esmoreit al mijn leven,
Dien ic met spreken hebbe verdreven.
Met rechte machic roepen: ‘olas²⁾,
O wi³⁾; dat ic niet stom en was,
Doen ic sprac dit droeve woert.’

De jonghelinc.

O edel wijf, nu willic voert.
Mamet beware u reine lijf!
Nu biddic u, wel edel wijf,
Groet mi⁴⁾ den coninc minen here,
Want ic en sal keren nemmermere,
Ic en hebbe vonden mijn gheslacht
Ende oec den ghenen, die mi bracht
Daer ic te vondelinghe was gheleit.

De jonghe joncfrou Damiet.

O scoene jonghelinc Esmoreit,
Nu biddic u doer oetmoet⁵⁾,

1) Stillekijn ons stilletjes.

2) Olas d.i. helaas. Aesopet fab. LIX vs. 8 staat allaes; Beatr. vs. 500 lacen; Carel vs. 810 laci: het zijn altemaal variaties van het Fransche hélas, waarover grimm Gramm. III bl. 297.

3) O wi: zie grimm t.a.pl. bl. 292 vlgg. Met o wi werd veel verbonden o wach: zie huyd. Proeve II bl. 407.

4) Mi is hier de zoog. dativus ethicus.

5) Doer oetmoed. Doer is hier, zooals zeer dikwijls in het Mnl. wegens, ter wille van, ten gevalle van. ‘Een wijf nemen dor haer scone’ heeft stoke I vs. 885; velthem Spieghel Histor. VIII 35: iets doen door (d.i. ten gevalle van) iemand; Ferg. vs. 67:

Hi voer neven der coninginne
Die enen mantel van hermine
Hadde omme hare dor dat sonnescijn;

meer voorbeelden geeft huyd. Stoke II bl. 548, en hoffmann Gloss. Floris, zie voorts boven vs. 179.
Doer oetmoet is dus zooveel als om oetmoet wille, eene spreekwijze in den trant van die der Kristenen om Jezus wille, en beteekent hetzelfde als om (uwer) goedheid wille d.i. omdat gij zoo goed zijt. Dat door ootmoed inderdaad met dor goede (goedheid) overeenkomt, kan de omstandigheid bewijzen, dat beide uitdrukkingen als varianten van elkaâr voorkomen: zie huyd. Stoke III bl. 206 (vs. 345) en verg. mijne aanteekening op vs. 393 van dit stuk.
Voor bidden door zeide men ook bidden up of op.

[p. 38]

Als ghi van uwer saken sijt vroet¹⁾,
Dat ghi dan wederkeert tot mi.

De jonghelinc.

O scoene joncfrouwe van herten vri²⁾,
Dan salic laten nemmermeer,
Ic en sal met enen corten keer³⁾,
Edel wijf, tot u comen,
Als ic die waerheit hebbe vernomen,
Bi minen god Tervogant.

De jonghe joncfrou Damiet.

O Esmoreit, nemet desen bant:
Hier in soe waerdi ghewonden,
Esmoreit, doen ghi waert vonden:
Edel jonghelinc, dies gheloeft⁴⁾.
Ghi selten winden omtrent⁵⁾ u hoeft
Ende voerten⁶⁾ alsoe openbaer
Op avontuere⁷⁾, of iement waer
Die u kinnen mochte daer an,
Ende peinst⁸⁾ om mi, wel scoene man,
Want ic blive in groter sorghen⁹⁾.

1) Vroet van d.i. bekend met, zie Rijmb. Gloss.

2) Vri. hoffmann teekent hierbij aan (men vergelijke tevens v. wijn op Heelu bl. 158 vlgg.): ‘durch den Stand der Freien und die Freiheit überhaupt erhielt das Wort auch die Bedeutung: tapfer, kühn, vortrefflich, und entspricht in der Anrede ganz unserem edel.’ Van herten vri is derhalve: edelaardig, minzaam of iets dergelijks. Het verschilt weinig van van herten coen vs. 620, en edel (ridder) vri vs. 928, en vri edel (wijf) vs. 454 van Winter ende Somer: even als de dieven hebben ook de gelieven hun eigen taaltje.

3) Met enen corten keer d.i. eig. met eene korte wending, vandaar: spoedig, gauw. Verwijs Bloeml. Gloss. haalt aan vs. 282 van Vriendentrouw (Dl. III bl. 9 vlgg.) waar de uitdrukking volkomen hetzelfde beteekent.

4) Gheloeft. Gheloven wordt veelal geconstrueerd met den tweeden nval.

5) Omtrent d.i. om. Omtrent de stad d.i. rondom de stad in het Mnl.; omtrent hem d.i. rondom zich, om zich heen enz. Verg. clign. Bijdr. bl. 65.

6) Voerten d.i. voert(draagt) hem.

7) Op avontuere of d.i. of er ook soms, eig. voor het geval dat.

8) Peinst d.i. denk van peinsen (penser).

9) Sorghen d.i. vreeze van sorghe, zie op vs. 170.

[p. 39]

De jonghelinc.

Mijn god, dien niet en es verborghen,
Die moet nu mijn troester sijn!
O Mamet ende Appolijn,
Mahoen ende Tervogan,
Dese scoene wapen¹⁾ die hier staen an,
Mochten si toe behoren mi,
Soe waer ic int herte wel vri²⁾,
Dat ic ware van edelen bloede.
Mi es emmer³⁾ alsoe te moede,
Om dat ic lach daer in ghewonden
Doen ic te vondelinghe was vonden:
Ic bender seker af gheboren;
Mijn herte⁴⁾ seghet mi te voren⁵⁾,

1) Wapen voor wapene, hier in de beteekenis van armoieries, geslachtswapen.
Die hier staen an d.i. die hierop staan gewerkt; aen geeft hier aanhechting of verbinding te kennen (verg. Mnl. Wb. bl. 53 onderaan), immers de moeder verklaart vs. 657: ‘Want ic maecte metterhant selve dien band,’ zij had er dus zijn vaders wapen op geborduurd, vs. 778:

Ic setter uws vader wapen an.

2) Vri d.i. verheugd, hoffmann heeft froh, erfreut: verg. vs. 105, 198, 576 en het daar aangeteekende. ‘Vri - voegt hij er bij - ‘muss gar vielerlei Bedeutungen gehabt haben, die sich oft nur aus dem Zusammenhange errathen lässen,’ maar die niettemin altemaal uit eene en dezelfde grondbeteekenis kunnen worden afgeleid, vooral als men bedenkt, welk aanzien in de Middeleeuwen de stand der vrijen heeft genoten.
Zoo is de overgang van vrij tot vroolijk, blijde, zeer zeker geleidelijk: zeggen wij niet nog: ‘Vrijheid blijheid’?

3) Emmer: zie op vs. 160.
Te moede. Moed (gemoed) werd in het Mnl. niet alleen van de gemoedsgesteldheid gebruikt, maar ook van zaken van verstand en geweten, zoodat het meening, gedachte enz. te kennen geeft. Aesopet XXXIV vs. 9:

Soe dat hi dochte in sijnen moet;

Stoke VII vs. 1208:

Souder Gode nes gheen goet,
Noch best, noch beter. Dats mijn moet.

Te moede zijn kan dus even goed gevoelen als denken, meenen, vermoeden te kennen geven, en daarom, gelijk serrure doet, uitnemend worden vertaald door présumer.

4) Herte. Het hart is in het Mnl. ook de zetel der wijsheid, Rijmb. vs. 11155:

Ic gheve di therte so vroet,
Dat, voor di, noit menschen moet (gemoed)
Dies ghelike wart ghesien.

5) Te voren segghen d.i. voorzeggen. Te voren toch is niet alleen te voorschijn (zie op vs. 168 boven), maar ook vooraf, van te voren. Zie Rein. en Beatr. Gloss.

[p. 40]

Want ic daer in ghewonden lach.
Ic nemmermeer vroude ghewinnen en mach,
Ic en hebbe vonden mijn gheslachte
Ende die mi oec te vondelinghe brachte,
Ic souts hem danken¹⁾, bi Apolijn;
Ay, mochtic noch vader ende moeder mijn
Scouwen²⁾, soe waer mi therte verclaert;
Ende waren si dan van hogher aert³⁾,
Soe waer ic te male van sorgen vri.

Sine moeder.

O edel jonghelinc, nu comt tot mi
Ende sprect jeghen mi een woert,
Want ic hebbe u van verre ghehoert
Jammerlijc claghen u verdriet.

De jonghelinc.

O scoene vrouwe, wats u ghesciet,
Dat ghi al dus lict⁴⁾ in dit prisoen?

Sine moeder.

O edel jonghelinc van herten coen,
Aldus moetic ligghen ghevaen,
Nochtan en hebbic niet mesdaen,
Want mi verraderen⁵⁾ al doet.
O scoene kint, nu maect mi vroet
Hoe sidi comen in dit lant
Ende wie gaf u dien bant?
Berecht mi dat, wel scoene jonchere.

1) Danken met den tweeden nval der zaak en den derden des persoons.

2) Scouwen d.i. zien.
Verclaert. Verclaren is klaar maken (clarificare) en klaar worden, hier het eerste meer bepaald met klaar in de beteekenis van helder. De jonghelinc wil zeggen dat, als hij zijne ouders terug zal zien, alle duisternis uit zijn gemoed zal zijn geweken.

3) Aert. Verg. vs. 112, 472, alwaar dezelfde uitdrukking. Zij beteekent hetzelfde als van edelen bloede vs. 288 d.i. van edele afkomst. Zie M. Lp. Gloss.

4) Lict: aldus in het Handschrift voor leghet of leecht of leit.

5) Verraderen. Lees: verraderie, eene emendatie, welke ik zie, dat ook verwijs hier heeft gemaakt: Bloeml. III bl. 176. In het Handschrift staat echter duidelijk verraderen.

[p. 41]

De jonghelinc.

Bi Mamet minen here,
Vrouwe, dan¹⁾ sal ic u weigheren niet.
Wi moghen mallec anderen ons verdriet
Claghen, want ghi sijt ghevaen,
Ende groet verdriet es mi ghedaen,
Want ic te vondelinghe was gheleit,
Ende desen bant in gherechter waerheit
Daer soe lachic in ghewonden²⁾,
Lieve vrouwe, doen ic was vonden,
Ende voeren al dus openbaer
Op avontuere, oft iement waer
Die mi kinnen mochte daer an.

Sine moeder.

Nu segt mi, wel scoene man,
Wetti iet waer ghi vonden waert?

De jonghelinc.

O lieve vrouwe, in enen bogaert
Te Damast in ware dinc³⁾,
Daer soe vant mi die coninc,
Die mi op ghehouden heeft.

Sine moeder.

Ay god die alle doeghden gheeft,
Die moet sijn ghebenedijt!
Van herten benic nu verblijdt,
Dat ic gheleeft⁴⁾ hebbe den dach,
Dat ic mijn kint anescouwen mach.
Mijn herte mochte wel van vrouden breken:
Ic sie mijn kint ende ic hoert spreken,
Daer ic om lide dit swaer tormint.
Sijt wille come, wel lieve kint,
Esmoreit, ic ben u moeder
Ende ghi mijn kint, dies sijt vroeder⁵⁾,

1) Dan d.i. dat en.

2) Dergelijke constructie is in onze spreektaal nog zeer gewoon, b.v. ‘dat boek, daar begrijp ik niets van.’

3) In ware dinc d.i. in waarheid.

4) Gheleeft d.i. beleefd. Voor gheleven heeft kil. pervivere, vita frui.

5) Dies sijt vroeder. De comparatief vroeder komt zoo meer voor, b.v.
Limb. VII vs. 1864:

‘Here, nu siits (zijt des) vroeder);’

Wal. vs. 10943:

Ende (ic) make en vroeder;

vs. 10003:

Hi waende sijns sins werden onvroeder;

het woord condre (van cont) staat ook vaak voor den positief, b.v. Wal. vs. 9596:

In ware van ghere dinc houdre (eerder) condre
Dan van hem tween, wetic wel;

vs. 11057:

Ic wilt ju allen maken condre;

verg. de uitgave van jonckbloet II bl. 324.

[p. 42]

Want ic maecte metter hant,
Esmoreit, selve dien bant:
Daer in soe haddic u ghewonden,
Esmoreit, doen ghi waert vonden
Ende ghi mi ghenomen waert.

De jonghelinc.

O lieve moeder, segt mi ter vaert,
Hoe heet die vader die mi wan?

Sine moeder.

Dats¹⁾ van Cecilien die hoghe man,
Es u vader, scoene jonghelinc,
Ende van Hongherien die coninc
Es die lieve vader mijn:
Ghi en mocht niet hogher gheboren (sijn)
Int kerstenrijc verre noch bi.

De jonghelinc.

O lieve moeder, nu segt mi,
Waer omme lighdi al dus ghevaen?

Sine moeder.

O lieve kint, dat heeft ghedaen
Een verrader valsch ende quaet,

1) Verwijs leest hier Dates, zie Bloeml. III bl. 177. Ik vind geen vrijheid deze aanlokkelijke conjectuur over te nemen, immers eene zonderlinge constructie als hier wordt op verscheidene plaatsen in de Abele Spelen aangetroffen, verg. Glor. vs. 66, 278, 444 (alwaar vs. 445 hoffmann heeft als haer vader, doch in het Handschrift staat duidelijk es h.v.), enz. enz.

[p. 43]

Die uwen vader gaf den raet¹⁾
Dat ic u selven hadde versmoert.

De jonghelinc.

O wi der jammerliker moert!
Die dat mijn vader den coninc riet,
Bracht mi oec in dit verdriet,
Dat ic te vondelinghe was gheleit.
Ay, ende of ic die waerheit
Wijste, wie dat hadde ghedaen,
Die doot soude hi daer omme ontfaen,
Bi minen god Apolijn.
Ay lieve moeder mijn,
Nu en willic langher beiden niet,
Ic wil u corten dit verdriet.
Aen minen vader den hoghen baroen,
Dat hi u bringhe uut desen prisoen
Dat sal mine ierste bede sijn.
Danc hebbe Mamet ende Apolijn,
Ende die sceppere die mi gewrachte²⁾,
Dat ic hebbe vonden mijn gheslachte
Ende oec die moeder die mi droech.
Mijn herte met rechte in vrouden loech,
Doen ic anesach die moeder mijn.

Sine moeder.

Oetmoedech³⁾ god, nu moetti sijn

1) Raet d.i. o.a. meening, gevoelen, denkbeeld evenals raden vs. 677 beteekent als zijn opinie te kennen geven. Zie Floris vs. 1172, waar hij tot zijne geliefde zegt:

Beide met scriven ende in latijn
Dedic di verstaen den wille mijn
Ende minen raet;

vs. 380:

Secht, ende wi selen kiesen
Den liefsten raet, die wi moghen vinden;

vs. 3490:

Alle diere bi waren jonghe ende oude
Wijsden hem martelien ghenoech,
Welcsins dat haer raet ghedroech;

verg. Rein. Gloss.

2) Ghewrachte d.i. maakte, schiep van ghewerken. Voor werk had het Mnl. ghewerc. Ghewerken is een van die w.w., welke vroeger van ge voorzien, thans zonder wijziging in hunne beteekenis ondergaan te hebben, daarvan zijn verstoken: Brill Ned. spraakleer § 95, 1, 1.

3) Oetmoedech d.i. genadig: zie op vs. 393.

[p. 44]

Gheloeft, ghedanct in allen stonden:
Mijn lieve kint hebbic nu vonden,
Die mi nu verloesten sal,
Want die vroude es sonder ghetal¹⁾,
Die nu mijn herte van binnen drijft²⁾.

Robbrecht.

O wi, enen dief, die men ontlijft³⁾,
En mochte niet soe droeve ghesijn⁴⁾
Als ic nu ben int herte mijn,
Want ic duchte grote scanden⁵⁾.
Haddickene doot met minen handen,
Doen ickenne vercocht, soe waer hi doot.
Ay! ic hebbe den anxt soe groet,
Dat mi daer af sal comen toren,
Want comet⁶⁾ uut, ic ben verloren,
Dat icken vercochte den Sarrasijn.

De kerstenconinc.

Gaet henen, Robberecht neve mijn⁷⁾,
Tot mijnder vrouwen, die coninghinnen,
Die ic ewelijc met herten moet minnen
Ende oec bliven onderdaen⁸⁾,
Want icxse ghehouden hebbe ghevaen
Sonder verdiente ende buten scout:
Dat rout mijnder herten menichfout,
Dat ic haer hebbe gheweest⁹⁾ soe wreet.

1) Sonder ghetal d.i. in tallooze menigte, of ook, van niet telbare zaken gesproken (als wijsheid, jammer, leed, hier ter plaatse vroude), oneindig groot, eindeloos.

2) Drijft: zie op vs. 317.

3) Ontlijft van ontlijven d.i. ombrengen. Ontlijfd staat tot ontzield als lijf (leven) tot ziel.

4) Ghesijn d.i. zijn: Kil. in voce.

5) Scanden d.i. onheil. Scande beteekende volgens van wijn op Heelu vs. CCXXXII in het Mnl. zooveel als neêrlaag in den oorlog, immers de schande ᾽κατ᾽ ἐξοχὴν, en werd bij uitbreiding van elk ander onheil gezegd. Vandaar schenden ook voor ongelukkig maken: zie Rijmb. Gloss.

6) Comet d.i. komt het. De constructie is hier eenigszins vreemd, omdat de woorden dat icken enz., afhangende van comet uut, hiervan door ic ben verloren gescheiden zijn.

7) Neve mijn: zie op vs. 292.

8) Onderdaen d.i. onderdanig, onderworpen.

9) Hebbe gheweest evenals hebbe ghesijn.

[p. 45]

Gaet henen ende haeltse mi ghereet¹⁾,
Ende laetse haer scoene kint anscouwen.

Robbrecht.

Her coninc here, in rechter trouwen,
Dat willic al te²⁾ gherne doen.

Comt edel vrouwe uut desen prisoen
Daer ghi dus langhe in hebt ghelegen.
Ghi selt anesien den jonghen deghen,
Esmoreit den jonghelinc.
Mijn herte van binnen vroude ontfinc,
Doen ic anesach den scoenen wigant.

De kerstenconinc.

O edele vrouwe, gheeft mi u hant
Ende wilt mi dese mesdaet vergheven,
Want ewelijc al mijn leven
Soe willic u dienere sijn,
Want die scouden³⁾ die sijn mijn:
Dat hebbic nu wel vernomen,
Want Esmoreit ons kint es comen,
Een scoen vol wassen jonghelinc.
Ic bidde u om gode die ontfinc
Die doot van minnen, vergevet mi.

De vrouwe.

O edel here van herten vri,
Ic wils u al te gherne vergheven,
Want alle minen druc es achterbleven⁴⁾
Ende al mijn toren ende al mijn leit.
Waer es mijn lieve kint Esmoreit?
Roepten mi voert⁵⁾ ende laetten mi sien.

1) Ghereet d.i. dadelijk.

2) Al te d.i. zeer, ‘eene krachtiger uitdrukking dan herde of sere, doch zonder eenig bijdenkbeeld van overmaat of teveel, welk begrip thans aan te en al te eigen is,’ zegt de vries Mul. Wb. bl. 211 en voegt er bij, dat het bijwoord te ter versterking van bijv. nwden en bijw. oudtijds zeer gewoon was, zoodat al te als eene nog krachtiger versterking moet worden opgevat.

3) Scouden d.i. schulden, vergrijpen.

4) Achterbleven d.i. opgehouden te bestaan, verdwenen van achterblijven d.i. non venire, abesse, non comparere, zooals kil. heeft: verg. vs. 754.

5) Voortroepen d.i. te voorschijn roepen, voor den dag roepen: Kil. heeft proclamare, citare, vocare.

[p. 46]

Robbrecht.

Och edel vrouwe, dat sal u gescien.
Waer sidi, Esmoreyt, neve mijn?

De jonghelinc.

Ic ben hier, bi Apolijn,
O Mamet ende Mahoen,
Lieve vader, hoghe baroen,
Die moet u gheven goeden dach¹⁾
Ende oec mijnder moeder die ic noit en²⁾ sach
Meer dan nu te deser tijt.
Ic ben al mijnder droefheid quijt³⁾
Die ic in mijn herte ontfinc.
Doen ic vernam dat ic een vondelinc
Was, doen waert ic die droefste man
Die nie ter werelt lijf ghewan⁴⁾,
Maer het es mi al ten besten vergaen.

De kerstenconinc, sijn vader.

O Esmoreit, doet mi nu verstaen
Ende segt mi, waer hebdi ghewoent?

De jonghelinc.

Met enen coninc die es ghecroent
Te Damast, her vader mijn.
Hi es een edel Sarrasijn,
Die vant mi in sinen bogaert,
Ende hi heeft een dochter van hoger aert
Die mi soe blidelijc ontfinc:
Doen mi haer vader die coninc
Vant, doen wert si mijn moeder
Ende hielt mi op als haren broeder,
Daer icxse ewelijc om minnen moet:

1) Goeden dach gheven is in wenschen zeer gewoon. Goeden dach komt met goet gheval d.i. voorspoed vrij wel overeen.

2) Noit en d.i. ne jamais.

3) Quijt d.i. bevrijd van. In ons kwijtschelden, oudtijds: quite scelden d.i. vrij spreken komt de beteekenis goed uit, het Mnl. had nog quite worden; quite zijn; quite maken; quite laten en quiten. Quijt werd geconstrueerd met den tweeden nval.

4) Ghewan van ghewinnen d.i. winnen, verkrijgen, hetzelfde als ontfaen, zie vs. 469.

[p. 47]

Die heeft mi al ghemaect vroet,
Hoe dat mi haer vader vant
Ende dat ic lach in desen bant,
Doen haer vader mi haer brachte.

De vrouwe.

Dits die bant die ic selve wrachte,
Esmoreit, wel scoene man.
Ic setter uws vader wapen an¹⁾,
Men macht noch sien in drie paertien²⁾,
Ende oec die wapen van Hongherien,
Om dat ghi daer uut sijt gheboren³⁾;
Soe haddic u soe uut vercoren,
Dat icken maecte tuwer eren,
Dat⁴⁾ mi ter droefheit moeste verkeren,
Esmoreit, doen ic u verloes⁵⁾.
Ic bidde gode, die sijn cruce coes,
Dat hijt hem te recht wille vergheven,
Die mi anedede dat bitter leven
Daer ic soe langhe in hebbe ghesijn.

De jonghelinc.

O lieve moeder, bi Apolijn,
En was nie ondaet noch moert⁶⁾
Si en moeten comen voert⁷⁾,
Ende indinde werden si gheloent.

Robbrecht.

Bi den here die was ghecroent
Met eenre croenen van dorijn⁸⁾,

1) Setten an is het actief van hetgeen vs. 596 wordt gezegd: staen an.

2) Paertien d.i. deelen, hier, van een geslachtswapen gezegd, kwartieren van paertie, zie boven op vs. 194.

3) Verg. vs. 190 vlgg. en vs. 664 vlgg. over de famille.

4) Dat staat voor iets wat.

5) Verloes d.i. verloor.

6) Ondaet noch moert. In ondaet en ondadich heeft on niet de ontkennende kracht, maar geeft - om de woorden van brill te spreken - ‘te kennen, dat het door het stamwoord aangeduide ding of voorwerp van zijne natuur ontaard of in het algemeen ongeschikt en onbehagelijk is, evenals in ondier, onmensch, onkruid, ontijd, onweder.’

7) Comen voert d.i. aan het licht komen.

8) Van dorijn of dorenijn, gelijk de oude lezing luidt d.i. doornen. Yn (iin) is de oude uitgang der stoffelijke bijv. nmw. als silverijn (van zilver); ivorijn (van ivoor); sidijn (van zijde); wullijn (van wol); guldijn (van goud); ijserijn (van ijzer), die geregeld werden verbogen als elk ander adjectief. Eerst sedert een vijftig jaren zijn zij onverbuigbaar om reden dat allengs de uitspraak de helder klinkende vocaal van ijn, hetgeen bij zooveel achtervoegsels en uitgangen is geschied en trouwens nog dagelijks geschiedt, tot eene toonlooze e heeft verzwakt. Verg. daarover te winkel Taalgids I bl. 49 vlgg.

[p. 48]

Esmoreit neve mijn,
Wistict wie dat hadde ghedaen,
Die doot soude hi daer omme ontfaen,
Ofte hi ontsoncke mi in die eerde¹⁾;
Ic soudene seker met minen sweerde
Doeden ofte nemen dlijf²⁾.
Ay mi, oft³⁾ ic den keytijf
Wiste die u den lachter dede,
Hi en soude mi niet in kerstenhede
Ontsitten⁴⁾, hi ware seker doot.

De vrouwe.

Nu willen wi leven⁵⁾ in vrouden groet

1) Ofte hi ontsoncke mi in die eerde d.i. volgens serrure's vertaling: à moins que la terre ne vînt à l' engloutir.

2) Doeden ofte nemen dlijf, tautologisch als sterven ende leven niet: roepen lude ende niet stille; lude zingen ende ho; vroet ende wijs sijn; al heymelike niet openbare enz. enz.

3) Oft d.i. indien.

4) Ontsitten d.i. ontkomen. Evenals de afgeleide ww. ontrinnen ontloopen; ontsterven afsterven; ontgaan vrijkomen; ontvaren of ontliden ontgaan; ontflien ontvlieden: ontclemmen ontklimmen; ontlopen ontsnappen; ontriden ontvluchten; ontscieten ontkomen; ontvechten ontworstelen; ontkeren ontkomen beteekenen, dus zooveel te kennen geven als zich buiten iemands bereik stellen op de wijze door het stamwoord van de afleiding aangegeven: zoo zal ontsitten eigenlijk moeten beduiden zich door zitten vrijwaren tegen (gelijk ontsculen of ontbliven: zich vrijwaren door zich schuil te houden of door te blijven), en in uitgebreideren zin ontkomen, ontgaan. Ontsitten lezen we Limb. II vs. 956:

Maer si behoeven te hebben el
Dan taelmanne, selen si mi ontsitten;

IX vs. 340:

Mi heeft wonder hoe ons sal
Die stad ontsitten an onsen danc.

5) Leven. Hoffmann is geneigd tot verandering van zijne lezing loven in leven (zie Vanden Winter ende vanden Somer vs. 391, alwaar in vroude leven), en inderdaad, dat heeft geen bezwaar wat aangaat den tekst van het Handschrift, want daaruit kan men het eene even goed lezen als het andere. Hetzelfde geldt van vs. 891. Ook is mij geen enkel voorbeeld bekend van een dergelijke intransitieve beteekenis van loven als waartoe we hier de toevlucht zouden moeten nemen.

[p. 49]

Ende alle droefheit willen wi vergheten,
Want met vrouden onghemeten
Soe es mijn herte nu bevaen.

De coninc.

Esmoreit sone, nu laet ons gaen
Ende laet ons met vrouden sijn.
Maer Mamet ende Apolijn,
Die soe moetti nu vertien¹⁾,
Ende gheloven ane Marien
Ende ane god den oversten vader
Die ons ghemaect heeft alle gader,
Ende al dat in die werelt leeft
Met sijnre const²⁾ ghemaect heeft;
Die sonne ende mane, dach ende nacht
Heeft hi ghemaect met siere cracht
Ende oec hemel ende ertrijc
Ende loef ende gras in dier ghelijc:
Daer soe moetti gheloven an.

De jonghelinc.

Vader here, soe biddic hem dan
Den oversten god van den troene³⁾
Dat hi Damiet die scoene
Beware boven al dat leeft,

1) Vertien d.i. laten varen, afzweren dus hier, gelijk maerl. Sp. H. P. I B. I 49 vs. 7:

Ende hevet (Assenech nam.) der afgoden verteghen,

d.i. abrenuntiavit eis; gewoonlijk wordt het met den tweeden nvl geconstrueerd, en, zooals hier in het Handschrift wordt gelezen, ook wel reflexief gebruikt: Stoke III vs. 43:

. . . . . . . ende vertien
Hem van Lodewijcs voghedien.

2) Const d.i. kennis, wijsheid. Het ‘arbor scientiae boni et mali’ Gen. II vs. 17 wordt in het Leven van Jezus (ed. meijer) vertaald door ‘dat hout der consten goets ende quaets.’ Zie M. Lp. Gloss.

3) Troene van troon of throon d.i. hemel; Ferg. vs. 1163:

Met hem ghinc ene joncfrou scone
Hen (d.i. het en) was so scone onder den trone;

verg. de noot van clign. en steenw. op den Sp. H. p. 31 van de Aanteekeningen.

[p. 50]

Want si mi op ghehouden heeft:
Daer omme eest recht dat icse minne
Van Damast die jonghe coninghinne,
Damiet dat edel wijf.
Ay god, bewaert haer reine lijf,
Want si es nojael¹⁾ ende goet,
Met rechten dat icse minnen moet
Boven alle die leven op eertrijc.
En dadicx niet, soe haddic onghelijc,
Want si es mi van herten vrient.

Robbrecht.

Esmoreit neve, dats goet verdient²⁾.
Nu willen wi alle droefheit vergheten.
Met bliden moede willen wi gaen eten,
Want die tafel es bereit.

De jonghe joncfrou Damiet.

Ay, ende waer mach Esmoreit
Merren³⁾, dat hi niet en comt?
Ic duchte dat hi es verdoemt⁴⁾
Ochte ghestorven quader doot⁵⁾,
Ofte hi es in vrouden groet,
Dat hi mi dus heeft vergheten.
Ic sal nochtan die waerheit weten,
Hoe die saken met hem staen,
Al soudic daer om die werelt doer gaen.
Waer sidi, Platus, meester vroet?

1) Nojael: een woord dat meermalen in onze tooneelstukken voorkomt en te kennen geeft edel.

2) Dats goet verdient: serrure heeft Cela n'est que trop juste.

3) Merren d.i. toeven (v.d. zonder merren d.i. onverwijld), ook duren.

4) Verdoemt d.i. verloren, perdu zooals serrure zegt. De overgang van veroordeeld tot verloren is verklaarbaar, als wij denken aan de ‘eeuwige verdoemenis’ van de kerktaal.

5) Ghestorven quader doet. Dat doet vroeger ook vrouwelijk was, bewijzen o.a. de uitdrukkingen totter dood toe en ter dood veroordeelen; quaed is smadelijk; de tweede nvl is de zoog. modale genitief, waarvan brill in zijne Nederl. Spraakleer § 124 B. II A 5 in verband met § 106 I 1 handelt; zie Lanc. III vs. 12126:

Sterven motie quader doet
Sprac Maurus, oftic u af sal gaen.

[p. 51]

De Meester.

Edel vrouwe, ghetrouwe ende goet;
Tot uwen dienste ben ic bereit.

De jonghe joncfrou Damiet.

Meester, nu willic Esmoreit
Gaen soeken van lande te lande,
Al soudic daer omme liden scande
Ende hongher ende dorst ende jeghenspoet¹⁾.
Het es ene dinc dat wesen moet:
Gherechte²⁾ minne dwinct mi daer tu.
Lieve meester, nu biddic u,
Dat ghijs mi niet af en gaet³⁾,
Ghi en⁴⁾ blijft bi mi ende gheeft mi raet

1) Jeghenspoet d.i. tegenspoed. Beide woordjes tegen en jeghen zijn in beteekenis gelijk: wat de verwantschap aangaat, is tegen eene samenstelling van te en jeghen, v.d. dat ‘de Ouden geen onderscheid maakten tusschen jegen en tegen en daarom ook somtijds tjegen schreven:’ Huyd. Stoke II bl. 255. Verg. grimm Gramm. I bl 501.

2) Gherechte d.i. echte. Gherecht d.i. primitief recht, waar beteekent vervolgens zoowel rechtvaardig als deugdzaam, juist zooals ook ons gerechtigheid van beide deugden wordt gebezigd, en verder rechtmatig, wettig, waarachtig, echt en onvervalscht. Zie L. Sp. Gloss.

3) Dat ghijs mi niet af en gaet d.i. dat gij mij niet begeeft. ‘Afgaen met een persoon als onderwerp en een ander persoon in den derden naamval is iemand verlaten, begeven, vooral tegen recht en plicht, en dus afvallen, ontrouw worden, verzaken, verloochenen.’ Zie Mnl. Wb. bl. 136. De vries voegt er bij: ‘Opmerking verdient nog, dat somtijds aan afgaen in deze beteekenis de pronominale genitief s (des) wordt toegevoegd, doch zonder verandering in den zin:’ Zoo b.v. in het Wapenlied van jan van brabant:

Ic ben die hertoghe van Brabant.
Bi den Ever benic genant (nam. Everzwijn).
Vrient ende mage gaens mi ave
Sonder (except) van Baren die edel grave:

uit deze plaats blijkt overtuigend, dat het bijgevoegde s tot den zin niets afdoet en zuiver expletief staat, zooals ook op onze plaats.

4) En. Over het gebruik van en in de beteekenis van ons of, neware, maar ('t Latijnsche quin, quominus): zie brill Holl. Spraakleer (1846) bl. 751; verg. bormans Sinte Christina, bl. 329, op vs. 1219 vlgg.:

Als were een ander wereld nochtan
Died weder seide, ende die u van
Hem woud keren, ghien constes ghelaten
Ghien moesten minnen sere utermaten,

waar het Latijn heeft: averti non posses, quin eum diligeres, door bormans geparaphraseerd met gij en zoudt het niet kunnen laten, of (we zouden ook maar kunnen zeggen) gij moet hem minnen; velthem Sp. H. III (ed. jonckbloet Spec.) vs. 5:

En gene pine en es so swaer.
Alse tansiene openbaer
Die doet vor ogen, ende dan wel weet
Dat hi dier niet ontgeet
Hine moet bliven opter stat,

waar ik ongaarne hire zooals is voorgesteld door jonckbloet t.a.pl. bl. 68 zou willen lezen, maar bormans verklaring, dat hire het quominus der Latijnen is, beaam; maerl. Sp. H. P. I B. vii 77 vs. 90:

Dese nacht en liet mi geroen
In (ic en) moeste doen so sware zonde.

‘Met de negatie ne of en uit de taal te verbannen, heeft men te gelijk het verlies van deze wending voor eeuwig onherstelbaer gemaekt.’

[p. 52]

Hoe dat wine vinden moghen.

De meester.

Vrouwe, nu sijt in goeden hoghen¹⁾,
Na dien dat ghijs begheert
Ende ghi den jonghelinc hebdt soe weert²⁾,
Soe willen wi soeken den hoeghen man.

De jonghe joncfrou Damiet.

Platus meester, ga wi dan
Ghelijc of wi waren pilgherijm³⁾.

Ay, en sal hier iement sijn
Die ons beiden iet sal gheven:
Twe pilgherijms die sijn verdreven
Ende van den roevers af gheset?

De jonghelinc.

Ay, daer hoeric Damiet
Spreken. Hoerdicse niet?
O weerde maghet sente Marie,
Ende hoe ghelijc soe sprect si hare⁴⁾,
Damiet der scoender care⁵⁾,

1) Hoghen van hoghe d.i. blijdschap. In hoghe sijn d.i. verheugd zijn.

2) Weert d.i. lief, dierbaar. Weert hebben; mare of onmare hebben (hoog of gering schatten); leed hebben (haten) worden door het nog bestaande lief hebben opgehelderd.

3) Pilgherijm d.i. pelgrims.

4) Ghelijc hare behooren bij elkaar; van hare is verder het volgende vers met 79 appositie.

5) Care d.i. lief: niet, zooals visscher Ferg. Gloss. waande, van kiezen (gekorene), maar het Fransche chère, het Latijnsche carus.

[p. 53]

Van Damast die scoene coninghinne,
Die ic boven alle vrouwen minne,
Die op der eerden sijn gheboren.
Nu sprect op ende laet mi hoeren,
Ghi sprect haer boven maten ghelijc.

De jonghe joncfrou Damiet.

Waer ic te Damast int conincrijc,
Esmoreit wel scoene man,
Soe soudic haer bat¹⁾ gheliken dan,
Maer nu sta ic als een pilgherijm.

De jonghelinc.

O Damiet, vrouwe mijn,
Ende sidi dit, wel edel wijf?
Mijn herte, mijn ziele ende mijn lijf
Met rechten in vrouden leven mach,
Want ic nie liever gast en sach
Die noit op eertrike was gheboren.
Och edel wijf, nu laet mi hoeren:
Hoe sidi comen in dit lant?

De jonghe joncfrou Damiet.

O Esmoreit, wel scoene wigant,
Mi dochte²⁾ ic hadde u gherne ghesien,
Maer en mochte mi niet ghescien,
Ic en moeste daer omme liden pijn.
Doen maectic mi als een pilgherijm
Ende come al dus ghedoelt doer dlant,
Ende nam Platus metter³⁾ hant
Dat hi soude mijn behoeder sijn.

De jonghelinc.

Waer sidi, lieve vader mijn?
Comt tot hie⁴⁾, ghi moetse scouwen,
Die vol minnen ende vol trouwen

1) Bat of bet d.i. meer, beter. Zoo b.v. bat maken voor verbeteren; eenigher sake te bat hebben voor ergens voordeel uit trekken (eig. het ergens beter door hebben); bet af, bet in, bet voort, bet an voor wat verder, wat meer naar binnen, wat meer vooruit, wat dichter.

2) Mi dochte d.i. mij docht, ik vond dat van dincken.

3) Metter d.i. bij de.

4) Hie d.i. hier, evenals mee voor meer, ee voor eer wordt aangetroffen: de vries leest evenwel hier.

[p. 54]

Haer herte tote miwaert draecht.
Het es recht dat si mi behaecht:
Si heeft soe vele doer¹⁾ mi ghedaen.

De coninc.

Soe willicse met blider herten ontfaen.
Sijt willecome, Damiete wel scoene,
Ghi selt in Cecilien croene
Draghen boven al die leven.
Ic salse minen sone opgheven²⁾
Ende ghi selt seker werden sijn wijf,
Want ic hebbe soe ouden lijf
Dat icse nemmeer ghedraghen en can.

Robbrecht.

Her coninc oem, bi sente Jan,
Esmoreit hi es³⁾ wel weert,
Hi wert een ridder wide⁴⁾ vermeert
Ende die de wapene wel hantiert:
Desen raet dunct mi goet ghevisiert⁵⁾,
Dat hi die crone van u ontfa.
Damiet, nu comt hier na,
Ghi selt werden jonge coninghinne.

De meester.

Hulpt Mamet, dat ic niet uut minen sinne
En come⁶⁾, dat verwondert mi.
O Esmoreit, edel ridder vri,
Die man brachte u in al dit verdriet.
Wat hi u segt, hine meines⁷⁾ niet:

1) Doer d.i. om, zie boven op vs. 573.

2) Ic salse (de kroon) minen sone opgheven d.i. ik zal afstand doen ten behoeve van mijn zoon.

3) Es d.i. eene samentrekking van es des (nam. crone te gedraghene), evenals waes voor was des in den Rijmbijbel: indien niet, zooals de vries wil, moet worden veranderd: ees.

4) Wide d.i. wijd zooals in ons wijdberoemd.

5) Ghevisierd: zie op vs. 85.

6) Uut minen sinne en come: uut sinen sinnen comen beteekent zooveel als ontsint worden d.i. krankzinnig worden.

7) Meines niet d.i. meint des niet, meent er niets van. Zoo b.v. Lantsloet vs. 236:

Die menich spreect, hi en menes niet.

[p. 55]

Hi hevet tuweert al valschen gront¹⁾.
Ic cochte u jeghen²⁾ hem om dusent pont
Van finen goude, die ic hem gaf.

De jonghelinc.

Meester, nu secht mi daer af³⁾,
Hoe die saken gheleghen sijn.

De meester.

O Esmoreit, bi Apolijn,
Dies es leden achtien jaer
Dat ic quam ghereden daer,
Esmoreit, op die selve stede.
Nu hoert, wat die keitijf dede:
Daer soude hi u seker hebben versmoert,
Hi sprac tot u soe felle woert,
Dat ghi hem sijn rike sout ondergaen⁴⁾:

1) Gront: Kil. verwijst naar aerd, indoles, natura (karakter dus) en vertaalt quaden grond door mala mens, malus animus, mala indoles, en grond-argh door malitiosus, proclivis ad malitiam. Een voorbeeld geeft de variant op vs. 715 van M. Lp. IV:

Du hebs uut dinen bosen monde
Mi ghestraft uut quaden gronde;

aangehaald wordt in het Gloss. in voce de volg. plaats uit hildegaersberch:

Hi is wijs, die hem voir schalcheit hoet,
Ende salich diese niet en doet,
Want si comt uut fellen gronde;

Vanden Heiligen Sacramente vander Nyeuwervaert (ed. verwijs) vs. 1174:

Ter liefden mijnen zwagher, die goet van gronde es;

L. Sp. III Proloog bl. 14 vs. 27 vlg.:

Die Gode ontsaghe (vreesde) van gronde
En dade nemmermeere zonde,

waar v.g. te kennen geeft in het gemoed, van binnen, inwendig zooals de vries zegt, die er bijvoegt, dat nog bij cats en zijne tijdgenooten grond zeer gewoon was in den zin van gemoed, karakter, eig. bodem des harten.

2) Jeghen: zie boven op vs. 857. Van de uitdrukking copen jeghen enen voor koopen van iemand hebben wij in de tooneelstukken meer voorbeelden, b.v. alhier vs. 960, 987; Drie daghe here vs. 175 (verg. Rijmb. vs. 19634), ofschoon ze overigens zeldzaam schijnen. De zin kan niet twijfelachtig zijn, te minder daar jeghen in het Mnl. eene veel uitgebreider beteekenis had dan ons tegen thans heeft. Dat men ook zeide copen jeghen in den zin van ons koopen tegen (dezen of dien prijs) blijkt uit het Gloss. op den L. Sp.

3) Daer - af d.i. daarvan: zie op vs. 104.

4) Ondergaen d.i. listig berooven van, eig. den toegang afsnijden. Verg. Rein. vs. 395:

Want Reinaert, die felle saghe,
Was ghecropen dor die haghe,
Ende hadde die porte ondergaen.

‘Het voorz. onder - zegt huyd. Stoke I bl. 92 - voegt zich voor velerhande ww., die de middelen aanduiden, waardoor men iemand iets behendelijk weet af te winnen.’ Stoke zelf zegt I vs. 845:

Want Hughe Capet, Grave van Parijs,
De (die) moghende was ende seer wijs,
Onderghinc hem die crone;

andere dergelijke composita zijn: onderdringhen (b.v. iemand den weg); onderroien (onderroeien); onderrennen; onderloopen; onderrijden; ondermieden (onderhuren); ondergraven; onderkoopen; onderkruipen; ondermijnen, enz. enz.

[p. 56]

Ghi moeste hem emmer iet bestaen,
Dat hoerdic wel an sijn ghelaet.

De jonghelinc.

Meester, vertrect¹⁾ mi alden staet,
Dies biddic u uter maten sere,
Want ic sta al buten kere²⁾,
Dat ic die waerheit niet en weet,
Die mijnre moeder dat groete leet
Ende mi dien lachter mocht anedoen.

De meester.

O Esmoreit, bi Mahoen,
Het heeft ghedaen die selve man.
Bi minen god Tervogan,
Hi soude u hebben ghenomen dlijf,
Want hi vermaets hem³⁾ die keitijf.
Ic hoeret ende sprac hem aen
Ende seide hem het ware quaet ghedaen,
Want hi soude doden den jongen vooght⁴⁾,
Alsoe dat ic u jeghen hem cocht
Om dusent pont van goude roet.

De jonghelinc.

Bi den here die mi gheboet,
Die ondaet sal ghewroken sijn,

1) Vertrect: zie op vs. 164.

2) Buten kere: zie op vs. 357.

3) Vermaets hem van hem vermeten, onvolm. tijd vermat, d.i. zich verstouten, zich onderwinden, met den tweeden nvl geconstrueerd.

4) Vooght d.i. heer, verg. vs. 186. Wij hebben daarvoor thans jonge heer.

[p. 57]

Eer ic sal eten of drincken wijn.
Nu moetti uwen indach¹⁾ doen.
Waer sidi vader, hoghe baroen,
Ende Robberecht die moerdenaer?

Robbrecht.

Bi den here, dan es niet waer!
Esmoreit, neve mijn,
Ic hebbe oit²⁾ goet ende ghetrouwe gesijn,
In was noit moerdenaer no verrader.

De jonghelinc.

Swijt, pute soene³⁾, het es noch quader⁴⁾

1) Indach doen d.i. sterven, verg. vs. 994:

Ghi selt nu hebben uwen doemsdach.

Terecht zegt verwijs Bloeml. Gloss., dat het woord indach uit ind (einde) en dach is samengesteld, en verwijst hoffmann naar het Mhgd. endetac en het Ohgd. endidago, welk laatste woord ook (grimm Gramm. II bl. 447) dies mortis beteekent, maar met 't Mnl. andach (de achtste dag na een kerkelijk feest, de laatste dag der octaaf) is het echter niet gelijk te stellen, zie Mnl. Wb. in voce. Indach is dus eind-dag, maar wordt voor einde, dood (zie op vs. 174 over fijn doen, gebruikt evenals doemsdach, b.v. Wal. vs. 3842:

..... Bi mire trouwe
Gheift hi u meer enen slach
Daer an leecht sijn domesdach (dood);

Renout vs. 704, enz. enz. Aardig is de uitdrukking in Heil. Sacr. vs. 432:

Gaet Macharius dus te wercke,
Wi mochten wel sijn endelvers lesen,

d.i. dan zouden we zijn eind-vers (lijkmis) wel kunnen lezen.

2) Oit d.i. altijd.

3) Pute soene d.i. hoerenkind. Pute is lichtekooi vs. 363, v.w. putertiere d.i. hoerachtig; putier of pautenier d.i. hoerenjager (het eerste komt ook voor als boel), evenals putesone en hoerensone een zeer gewoon scheldwoord in de middeleeuwen. Verg. verder de Aant. op maerl. Sp. H. van clign. en steenw. p. 141, waarin o.a. de plaats van spieghel (Hertsp. VI vs. 493) wordt aangehaald:

Vol misverstand, vol zond, trots, gulzich, en putierigh.

Ik voeg er bij, dat in het Mnl. putertier behalve hoerachtig ook gemeen, liederlijk, zelfs lastig beteekende, zie Heil. Sacr. Gloss.

4) Het es noch quader die ondaet enz. ‘Deze zelfde wijze van spreken was allergemeenst onder de dichters van dien tijd. Te weeten: zij plaatsten de voornaamwoorden Hij en Zij (we mogen er bijvoegen Het) bij het werkwoord; en vervolgends de Naamen (van persoon of zaak), genoegsaam altijd in 't begin van het volgende Vaars:’ Huyd. Stoke I bl. 226, III bl. 162, alwaar tal van voorbeelden; clign. Voorrede voor den Teuthon. bl. LIX vlgg; bormans St. Christ. bl. 83 en 403.

[p. 58]

Die ondaet die ghi hebdt ghewracht:
Hoe quam dat nie in u ghedacht
Te vercopen uwes selfs gheboren bloet¹⁾,
Ende maket²⁾ minen vader vroet
Dat mijn moeder hadde ghedaen?

Robbrecht.

Daer willic in een crijt voer gaen³⁾,
Esmoreit wel coene wigant,
Es hier enech man int dlant
Die mi dat wilt tien an⁴⁾.

De meester.

Swijt al stille, quaet tiran⁵⁾,
Ghi soutten hebben doot ghesteken,
En haddi mi niet hoeren spreken,
Daer ic ten aenganghe⁶⁾ quam gereden.

1) Uwes selfs gheboren bloet wordt door serrure vertaald: celui que les liens du sang vous attachaient si étroitement.

2) Ende maket enz. d.i. ende ghi maket enz., verg. op vs. 243.

3) In een crijt gaen d.i. een tweegevecht bestaan. Crijt is kampplaats, aldus genoemd niet naar krijt (creta), als zoude het een ‘perk met krijt afgeteekend’ te kennen geven, maar naar kring, omdat ‘als de tweestrijd zoude aangaan in den kring, er niemand binnen mocht blijven dan die daartoe benoemd waren, of zelfs in beslooten perk gestreeden hadden’ (huyd. Stoke III bl. 287), omdat men dus duelleerde in besloten kring. Men vocht op de heide, op het zand, in het gras, en perkte de ruimte zoo af, dat men deed

Staken in die aerde slaen,

en

Men deder corden ommegaen.

Huyd. merkt te recht op, dat een krijten streep minder doelmatig zou zijn geweest, aangezien men niet op een houten vloer en nog veel minder op de steenen kampte.
Uitdrukkingen als comen en vallen en daghen in een crijt zijn zeer gewoon.

4) Tien an d.i. aantijgen, vs. 389.

5) Tiran d.i. onverlaat. Zoo wordt b.v. Goliat genoemd Rijmb. vs. 9182 en anderen; in Aesopet Fab. LII staan een recht man en een valsch tyrant tegenover elkaâr.

6) Ten aenganghe d.i. onverwachts, onvoorziens. ‘T.a. comen is juist aankomen als men iets zal gaan doen, oorspronkelijk met het bijdenkbeeld, dat die verschijning tot een goed of kwaad voorteeken verstrekte:’ Mnl. Wb.

[p. 59]

Ic en was nie soe wel te vreden
Als dat icken jeghen u cochte om gelt.
Ic gaeft u al onghetelt
In een foertsier¹⁾, was yvorijn.
Noch soude ment vinden in uwe scrijn²⁾:
Daer willic onder setten³⁾ mijn lijf.

De jonghelinc.

Ay mi, Robberecht, fel keitijf!
Met rechte ic u wel haten mach.
Ghi selt nu hebben uwen doemsdach,
Al die werelt en holpe u niet.

Robbrecht hanct men hier.

De jonghelinc noch.

Aldus eest menechwerf ghesciet:
Quade werken comen te quaden loene,
Maer reine herten spannen croene,
Die vol doeghden sijn ende vol trouwen.
Daer omme radic, heren ende vrouwen,
Dat ghi u herte in doeghden stelt,
So wordi in dinde met gode verseilt⁴⁾
Daer boven in den hoghen troene,
Daer die ingelen singhen scoene:

1) Foertsier d.i. kist, kast, groot en klein, tot berging van een of ander dienende: Ferg. vs. 51 vlgg.:

Die cnapen sprongen op ter vaert;
Elc sadelde syns heren paert,
Ende torsten hare somers (lastdieren) sciere
Ende worper op hare fortsiere;

vs. 964 vlg.:

Die jonckfrouwe liep in hare waerde (garderobe)
In ene camere tenen fortsiere
Ende traker ute die cleder diere.

2) Scrijn d.i. kast, v.d. schrijnwerker, ook koffer: Floris vs. 1821:

Sijn orse ende sijn someren dede hi ontschepen,
Sijn scrinen, sijn male te lande slepen;

verg. Limb. Gloss.

3) Onder setten: zie op vs. 342.

4) Verseilt d.i. vereenigd van versellen.

[p. 60]

Dies onne ons¹⁾ die hemelsche vader!
Nu seght Amen alle gader.

Amen.

De meester.

God, die neme ons allen in hoede.
Nu hoert, ghi wise ende ghi vroede:
Hier soe moghdi merken ende verstaen,
Hoe Esmoreit ene wrake heeft ghedaen
Over²⁾ Robbrecht sinen neve al hier ter stede.
Elc blive sittene in sinen vrede³⁾,
Niemen en wille thuusweert gaen:
Ende sotheit⁴⁾ sal men u spelen gaen
Die cort sal sijn, doe ic u weten.
Wie hongher heeft, hi mach gaen eten,
Ende gaet alle dien graet⁵⁾ neder.
Genoeghet u, soe comt alle mergen weder.

1) Dies onne ons. Het ww. onnen, an, onnen wordt geconstrueerd met den tweeden nvl der zaak en den derden des persoons.

2) Over d.i. op. Wrake doen d.i. (zie op vs. 174) wraak nemen, zich wreken, komt ook voor met ane en op van den persoon op wien. Het Mnl. wreken, wrac, wraken, gewroken heeft zoowel den tweeden als den vierden nvl der zaak waarover.

3) Vrede. In sinen vrede d.i. rustig, op zijn gemak.

4) Sotheit d.i. klucht. De woorden op - heid waren in het Mnl. talrijker dan in het Nnl. naar het schijnt, en vele hadden, gelijk starcheit, siecheit, verstannesheit, droocheit, sierheit enz. bewijzen, eene niet uitsluitend abstracte beteekenis, zooals tegenwoordig verreweg de meeste. Verg. brill Nederl. Spraakl. § 51 n^o. 3 en clign. Bijdr. bl. 312 vlg.

5) Graet d.i. trap: Floris vs. 2891:

‘Nemet’, seit hi, ‘dese rosen ende gaet
Ten torre ende clemt den hoochsten graet,
Tes ghi comt ten hoochsten vloere’ enz.

Hier beghint die sotternie.

Hier beghint dwijf.

Hem! seght hem! god hebs al deel⁶⁾!

6) Hebs - deel. Deel hebben wordt Heil. Sacr. Gloss. verklaard door een part spelen in iets, blijkbaar juist, verg. vs. 896:

.... Kee, de duvel hebs deel:
Dit gaet ymmers niet wel te wercke;

verder Buskenblaser vs. 110:

Entrouwen, dies hebbe die duvel deel,
Hebdi tgheelt hier omme ghegheven?

God hebs deel is een vloek, door de wisseling van God en Duivel, naar mij toeschijnt, verbasterd.

[p. 61]

Ic wil gaen driven mijn riveel¹⁾
Met minen suete lieve int gras.
Hets lanc leden dat ic met hem niet en was.
Hem! seght, hem! waer sidi, Lippijn?

Lippijn.

Ic ben hier, wat saelt sijn?

Sijn wijf.

Lippijn, ghi moet gaen halen borre²⁾ ende vier,
Ende ic sal wedercomen scier³⁾
Ende bringhen ons iet dat wi selen eten.

Lippijn.

Bi der doot ons heren, ghi selet vergheten,
Ghi pleeght soe dicwile lange te merren.

Sijn wijf.

Wat, Lippijn, ghi en moghet u niet erren⁴⁾,
Want ic hebbe dicwile vele te doene:
Eer ic ghehoere mine sermoene,
Soe vallet⁵⁾ hoghe op den dach,

1) Driven - riveel: zie Esmoreit vs. 317 over driven. Riveel d.i. ‘blijdschap, vreugde, meer bepaaldelijk ook een vrolijk en blijd gejuich, v.d. sonder riveel sijn d.i. mismoedig zijn, treuren:’ Clign. Bijdr. bl. 303.

2) Borre d.i. water, verg. vs. 25 en 167. Voor bor of borren komt ook voor born of borne, het tegenwoordige bron. Jonckbloet teekent Spec. bl. 100 aan, dat ook fontein oudtijds voor water werd gebruikt, zoo b.v. Rein. Boek II (ed. willems) vs. 6912:

Vier grote togen, ende ooc niet min,
Scoonre fonteinen hi daar na dranc.

3) Scier d.i. schie(r)lijk.

4) Erren d.i. vertoornen volgens Teuthon. Vererren beteekent hetzelfde; erre is boos, gram en erscap zooveel als gramschap.

5) Vallet d.i. wordt. Vallen in den zin van worden, zelfs van zijn, hebben wij nog b.v. in het valt zwaar, het valt op dit of dat uur, hij valt wat lui, en vroeger was het zeer gewoon. Hooft heeft hachelijk en wanvoegelijk vallen voor h. en w. zijn; brandt van het Palamedes-proces sprekend zegt van Schout Heer Jan ten Grootenhuis dat hij zacht viel d.i. niet streng was; vondel getuigt van zeker werk, dat het overal even heerlijk viel; en, nog vroeger, boendale spreekt van eene vrouw, die ongave valt d.i. slecht is enz. enz. Het vers beteekent dus: dan is de dag al een heel eind heen, dan is het al vrij laat.

[p. 62]

Ende eer ic ten vleeschuus¹⁾ comen mach,
Soe copic oec gherne goeden coep,
Dan so moetic beiden tot den loop
Es ghedaen vanden bedranghe:
Alsoe comet toe²⁾, dat ic merre soe langhe,
Goede Lippijn, ghi moetet al weten.

Lippijn.

Awarijt³⁾, ghi souwes mi vele ontmeten,
Ende ic en weter wat toe segghen.
Gaet henen, ic sal ons vier anleggen!
Ende halen borre ende scueren den pot,
Want alsoe moet mi hulpen god,
Ic hebbe mi oeit te slavernien geset⁴⁾.

1) Vleeschuus d.i. vleeschhal.

2) Comet toe van toecomen d.i. gebeuren. Toecomen kan als het passief worden aangemerkt van toebringhen d.i. tot stand brengen, veroorzaken: L. Sp. Gloss.

3) Awarijt d.i. waarachtig en is hetzelfde als ewaerheit d.i. in waarheid.
Ontmeten d.i. bedriegen. Kil. heeft fallere mensura, inique metiri, eig. dus met eene valsche maat meten. Blommaert Ovl. Ged. III bl. 81 vs. 569:

Die den andren sijn erve ontmet
Of palen uuttrecht oft verset, enz. enz.;

Kausler Denkm. III bl. 98:

Die ontweecht ons, die ontmeet,

welke regel door hem bl. 447 wordt verklaard door der entwiegt, der entmisst uns d.h. dieser wiegt, misst uns falsch, zu wenig.

4) Te slavernien gheset. Hem setten te is niet alleen ons tegenwoordige zich zetten tot iets d.i. zich onverdeeld ergens aan toewijden, maar ook zich wenden tot, zich begeven in, verg. Rijmb. vs. 26315:

Die Joeden seiden: ‘Hets onse wet:
Die hem verheft, ende daer toe set,
Dat hi hem Gods Sone wille maken
Verdient die doot in waren saken;

elders: setten hem ten kere d.i. teruggaan, trouwens deze laatste beteekenis kennen wij ook nog in uitdrukkingen als iemand zet zich tot deugd, tot werkzaamheid enz. enz.

[p. 63]

Sijn wijf.

Goede Lippijn, wast die scotelen met
Ende kerijt¹⁾ ons den vloer scoene.

Lippijn.

Goede, nu hoert, dat u god loene!
Ende mer daer bi niet. Al hebbic al mijn dage
Gheweest uwe aerme slave,
Mi dunct ic moetse noch sijn al mijn leven.

Sijn wijf.

Swijt, god moet u lachter²⁾ geven,
Dat ghi soe langhe leeft, dats mi leet.

En es dit niet een scoen bescheet³⁾?
Waer mach hi merren, mijns herten druut⁴⁾?
Het gheet hem al te galgen uut⁵⁾,
Dat hi mi al dus te vondelinge set.

Haer lief.

Minnekijn, hets messelijc⁶⁾ wat mi let:
Hebdi daer gheweest herde lange?

Lippijns wijf.

Jaic, mijn herte es soe wranghe⁷⁾,

1) Kerijt d.i. veeg van keren of kerien d.i. volgen Teuthon. schubben, veghen, reyn maken.

2) Lachter: zie op Esm. vs. 512.

3) Bescheet d.i. beschikking. De aanminnige echtgenoote heeft haar man aan het werk gezet en roept nu met de gedachte aan haar minnaar mistroostig uit: ‘is het niet eene kostelijke afspraak? waar blijft nu mijns herten druut?’

4) Druut d.i. vriend. Eigenlijk beteekent het getrouwe, maar uit de samenvoeging druyt ende vriendt bij kil. blijkt, dat het van fidelis tot amicus is overgegaan. Verg. vooral Wap. Mart. Gloss. en Marieken van Nijmegen (1854) bl. 54.

5) Gheet - uut d.i. loopt - uit.

6) Messelijc d.i. velerlei, velerhande, verschillend. De jager Taalk. Mag. IV bl. 350 vlgg. haalt vele plaatsen aan, waarin van messelike lande, messelike tonghe (tale), messelike dinghe sprake is. Behalve de genoemde heeft het woord ook den zin van onzeker, mogelijk, wisselvallig, gevaarlijk, waarvan t.a.pl. voorbeelden. Verg. M. Lp. Gloss.
Let d.i. (deert) van letten.

7) Wranghe d.i. bang, zie hoffmann Hor. Belg. VI Gloss. Verwijs Ned. Klass. II bl. 1 n^o. 3 merkt op, dat het eigenlijk wordt gebezigd van iets dat den mond samenwringt of samentrekt, en v.d. overdrachtelijk voor akelig, wreed ook wel (III bl. 15 n^o. 8) zuur, stuursch. Verg. Uitlegkundig Woordenboek op Hooft in voce.

[p. 64]

Dat ic u soe langen niet en sach.

Haer lief.

Laet ons gaen drinken een goet gelach,
Mijn uutvercoren minnekijn,
Wi selen noch tavont met vrouden sijn
Lichteleec. Nu comt hier naer!

Lippijn.

O wi, here, es dat waer?
Bi gode, ic hebs ghenoech gesien,
Want si leet metten bloeten knien
Ende hi esser tusschen gecropen;
Bi der doot ons heren, hi esser in geslopen,
Siet, met deser hoeren, ende geeft¹⁾ mi te verstane
Dat si te messen pleght te gane,
Ende leet ende droeylt²⁾ met enen anderen man
Ende maect van mi enen pol her Jan³⁾.
Si seet, si gheet int vleeschuus:
Bi sente Jan, ic sal haer dit abuus

1) Ende gheeft namelijk si. Zie op Esm. vs. 243.

2) Droeylt. d.i. van drollen: Kil. facetum et laetum se exhibere dus pret maken, van het oude drol d.i. vroolijke snaak, waarover verg. kil., niet van druylen d.i. suggredi, latenter sive clam ire dus sluipen, waarvan druiloor.

3) Pol her Jan: hierbij teekent hoffmann Hor. Belg. VI bl. 217 aan: ‘und macht aus mir einen Hurenwirrh, Herrn Jan, der also anderen sein Weib preisgiebt - vielleicht eine sprichwörtliche Redensart:’ pol zou dan zooveel zeggen als boel en Jan ‘ein gewöhnlicher Name, der in vielen Redensarten angebracht wird,’ als Jan en alle man, Jan Rap en dergelijke; verwijs Bloeml. Gloss. vermoedt, dat de uitdrukking aan de eene of andere klucht is ontleend en tot een spreekwoord geworden, waarvan de zin ons is ontgaan. Ik geloof geen van beide, immers ook het Fransch noemt Jean: celui à qui sa femme fait porter des cornes, evenals Jeannin, waarbij littré in voce het volgende versje aanhaalt:

Ci-git maître Antoine Guillin,
Qui de trois femmes fut Jeannin;
Et, si la mort ne l'eût grippé,
Sans cesse Jeannin eût été.

Verg. almede du cange's Glossarium in voce Joannes, ofschoon men naar den mij onbekenden oorsprong der zegswijze ook daar vruchteloos zal zoeken.

[p. 65]

Noch tavont tongoede¹⁾ maken.
Canic an enen stoc gheraken,
Ic sal haer touwen²⁾ soe haer vel,
Dat haer rouwen sal dit spel,
Dat si met hem heeft bedreven.

De comere.

³⁾
Wat, Lippijn! god moet u goeden dach geven.
Hoe steet met u? hoe sidi te ghemake⁴⁾?

Lippijn.

Ey, Trise! ic woude mi therte brake
Van groten rouwe die ic drive.
Ic en hadt nemmermeer minen wive
Betrout⁵⁾, dat si mi heeft ghedaen.

1) Tongoede: ongoed: Kil. slecht, verkeerd; tongoede maken vertaalt hij door inutile reddere, adimere usum d.i. verijdelen, nutteloos maken. L. Sp. I 6 vs. 9:

En dade des ynghels (d.i. onzes beschermengels) hoede,
Hi (d.i. de duivel) maecte ons tongoede
Lijf ende ziel, enz. enz.

Lippijn zegt, dat hij nog denzelfden avond een einde zal maken aan de fopperij, d.i. zijne vrouw haar gedrag zal betaald zetten, zooals verwijs Bloeml. Gloss. vertaalt.

2) Touwen d.i. slaan. De huit met slagen touwen heeft vondel Batav. Gebr. vs. 466, verg. huyd. Proeve I bl. 282 vlgg. en Floris Gloss. in voce.

3) Comere d.i. petemoei, het Fransche commère, vs. 148 uitgedrukt door ghevadere, verg. v. vloten Het Nederlandsche Kluchtspel bl. 18.

4) Te gemake: ghemac d.i. rust, Carel vs. 572:

In late niemen met ghemake
Den riken no den armen;

v.w. ghemakelike d.i. rustig, Floris vs. 2017:

Si traken ter herberghen ende bleven den nacht
Ghemakelike metten goeden man;

verder: met ghemake laten d.i. in vrede laten, ook missum facere; te ghemake doen d.i. laten uitrusten; tuwen ghemake d.i. tot uwen dienst; te ghemake sijn d.i. tevreden zijn; vrede ende ghemac, vreugde ende ghemac, en derg.
Te ghemake d.i. in zijn schik; de vraag zal dus beteekenen: hoe zijt gij te moede? hoe zijt gij gemutst? Verg. de Gloss. van Rijmb., Limb. en St. Christ.

5) Betrout d.i. verdacht van betrouwen d.i. vertrouwen in goede en slechte beteekenis, ongeveer als ons achter iemand zoeken. M. Lp. IV vs. 1636:

Dat eerste is, lichtelic te betruwen (verdenken)
Dat vrouwen draghen in den sin;
Daer om so wilt die ghecken scuwen
Ende den wisen u eer betruwen (toevertrouwen).

[p. 66]

De comere.

Lippijn, nu doet mi verstaen,
Hoe ende oec in wat manieren?

Lippijn.

Dies ic mi eweleec moet scofieren¹⁾:
Si leget ende droeylt met enen anderen man.

De comere.

Awarijt, dats een dinc dat ic niet en can
Gheloeven van uwen wive:
Ic kinse alsoe reine van live,
Si en daets om al die werelt niet.

Lippijn.

Dat een man met sinen ogen siet
Dats hem nochtan quaet tongheven²⁾.

De comere.

Lippijn, alsoe moetic met eren leven,
Bi sien es die meneghe³⁾ bedroghen.

Lippijn.

Wat, neen, dit en es niet gheloghen,
Want ic hebse selve ghesien
Ligghen metten bloeten knien
Ende gingen⁴⁾ hem beide te werke stellen.

De comere.

Wat, Lippijn, dat en soudi niet vertellen,
U wijf waer daer bi gheonneert:
U ogen sijn al verkeert

1) Scofieren (hem) d.i. schamen (zich), verg. Esm. vs. 90.

2) Ongheven d.i. uit het hoofd praten. Ongheven of ontgheven (alleen het laatste komt bij kil. voor) beteekent eig. wegnemen, v.d. zoowel ontraden als ontpraten: Rubben vs. 224. Zich ontgeven d.i. laten varen, uit het hoofd zetten: Hooft Tac. 267 20: Wij ons de waan ontgeeven moogen.

3) Die meneghe: zie op Esm. vs. 556.

4) Ende ghingen nam. si: zie boven vs. 53.

[p. 67]

Van drincken ende van ouden dagen.
Goede Lippijn, en wilt des niet ghewagen:
U wijf waer daer bi gescent.

Lippijn.

Wat duvel, seldi mi maken blent
Van dingen die ic selve sach?
Ic sach dat si averecht¹⁾ lach
Ende hi raepter op haer slippen.

De comere.

Ey swijt, goede Lippijn,
En was anders niet dan u dochte²⁾.
En hoerde ghi noit seggen van alfsgedrochte³⁾
Dat die liede pleghet te bedrieghen?

1) Averecht d.i. op den rug. Van ave, af en recht - voegt verwijs Bloeml. Gloss. er bij - zoodat de dubbele r (in hoffmann's uitgave) eene verkeerde spelling is: in het Handschrift staat dan ook slechts éene r.

2) Dochte d.i. toescheen v. dinken. De comere zegt, dat er niets anders was dan hem toescheen of voorkwam d.i. dan hij droomde, dus dat hij iets had gezien in zijne verbeelding, dat echter niet werkelijk had plaats gehad.

3) Alfsgedrochte d.i. elvenbedrog. Broeder gheraert vertelt in zijne Natuurkunde van het Geheel-Al (ed. clarisse), dat er in de lucht duvele zijn en (vs. 719):

Coubouten, alven, nickers, maren,

die, behalve dat zij (vs. 710)

Doen den mensche dicken vrucht,

hem ook ‘beguichelen, door hem dingen voor te spiegelen, die niet bestaan, doorgaans met kwade oogmerken’, verg. Mr. l.ph.c.v.d. bergh Proeve van een kritisch Wb. der Ned. Mythologie in voce alven. Maerlant houdt het er voor, dat de alven gevallen engelen zijn, die op hunne beurt den mensch ten val zoeken te brengen door hem ‘bede wakende ende in drome’ te verleiden, zoodat hij - gelijk het vs. 114 wordt gezegd -

. . . . . . hem selven niet en kint

en als met blindheid is geslagen. Zoo'n kwelgeest, alf of alvin, zou dan den armen Lippijn door zinsbegoocheling misleid en zijn ‘ghesichte al ontstelt’ hebben.
Gedroch en gedrochte d.i. bedrog, fantasma, Rijmb. vs. 26856:

Maer het dochten sijn ghedroch,

maar de Hist. Schol. heeft: et visa sunt ante eos sicut deliramentum verba haec; vs. 23895, waar sprake is van Jezus' wandeling op het water:

Vervaerd waren die jongers doch
Ende hildent over een ghedroch.

Verg. het Gloss. en dat op Beatr. en kil., die er bijvoegt, dat het woord afkomt van drieghen d.i. fallere.

[p. 68]

De viant¹⁾ geeft luttel om een lieghen
Om toren²⁾ te maken tusschen man ende wijf.
Ic wilder over setten³⁾ mijn lijf,
En waest niet een elvinne dat ghi saecht.

Lippijn.

Wat duvel, heeft god die werelt gheplaecht
Met alven ende met elvinnen?
En soudic dan mijn wijf niet kinnen?
Dat ware emmer een messeleec dinc.
Ic sach dat si met hem ginc,
Hi namse in sinen aerm ende tracse naer.

De comere.

Lippijn, loghen en was noit waer:
Daer toe kinnic te wel u wijf,
Want si heeft alsoe reine lijf,
Si en daets om al de werelt niet van goude roet.
Maer dalfsghedrochte es alsoe groet,
Dat den menegen maect soe blint,
Dat hi hem selven niet en kint,
Hoe soude hi dan enen andren ghekinnen?

Lippijn.

Bi der doot ons heren, ghi maect mi al uuten zinnen⁴⁾.
Wat duvel, es mi nu gesciet?
Benic blint ende en sie ic niet?
Des wonders ghelijc en sagic nie,
Ende ic sie wel alle dese lie
Die hier sitten al omtrent:
Entrouwen, soe en benic al niet⁵⁾ blint,
Al soudijs mi gherne maken vroet.

1) Viant d.i. duivel, het Eng. fiend, zie L. Sp. Gloss.

2) Toren d.i. verdriet, hier blijkbaar ongenoegen.

3) Over setten, zie op Esm. vs. 342.

4) Uuten zinnen d.i. krankzinnig, waarvoor Esm. vs. 160 ontsint.

5) Al niet d.i. geheel niet.

[p. 69]

De comere.

Lippijn, wetti¹⁾ wat ghi doet?
Ic biddu dat ghijs nemmermeer en segt
Ende ghi u wijf met eren dect.
Het es ene elvinne die u quelt,
Si heeft u ghesichte al ontstelt,
U ogen staen al ontset.

Lippijn.

Ey goede, eest dat, dat mi let²⁾?
Mi dochte emmer dat icse sach.

De comere.

Het was ene elvinne dat daer lach:
Dat willic u sweren op een cruus.
U wijf sit noch in haer huus:
Dat willic wedden om een bier³⁾.

Lippijn.

Ende si hiet⁴⁾ mi gaen halen borre ende vier,
Si seide, si soude gaen om eten.

De comere.

Wat, Lippijn, wildi die waerheit weten,
Soe sidi seker te male verleidt:
Ene elvinne heeft haer nette gespreidt,
Dat sie ic wel, om u te vaen.
Comt met mi, wi selen voer u dore gaen:
U wijf sit noch bi haren viere.

1) Wetti d.i. weet gij, zie op Esm. vs. 421.

2) Let van letten d.i. deren: Lorr. I vs. 956:

Ic en weet niet wat haer let;

Ferg. vs. 4911:

Wi souden enen ridder oversetten,
In die see wilden (wilden hem) wi niet letten.

Voor letsel werd Mnl. ook lette gebruikt, Rijmb. Gloss.

3) Een bier d.i. een kan bier. ‘Zeer dikwijls’ zegt oudemans Wb. Bred. in voce bier - leest men in de oude kluchten van een bier, twee bier, een half bier, zes bier enz., zoodat dit woord eene zekere maat en waarschijnlijk eene kan zal hebben beteekend;’ bred. Van de Koe bl. 6:

Hoe staet de Rekeningh? laet sien, een, twee, dry, dats vier,
Een Vaentje voor 't licht, een Vaan voor 't huys, en noch een bier.

4) Hiet van heeten d.i. bevelen: kil. in voce.

[p. 70]

Lippijn.

Wat! benic droncken van den biere,
Ochte vlieghen dalve achter straten¹⁾?

De comere.

Wat, ghevadere²⁾! en moghdi ons niet in laten?

Lippijns wijf.

Wet key³⁾, jaic, wie es daer?

1) Achter straten d.i. door de straat, b.v. Vanden Lande van Oversee vs. 78:

Zi dadent (nam. 't crucifix) achter straten slepen;

Ferg. vs. 725 wordt verhaald, dat Ferguut niemand om huisvesting verzocht, maar zijns weegs ging

. . . . Stille alse een muus
Achter straten, sijn spere upheven;

als de engel Gabriël de maagd Maria zoekt, vraagt de dichter van V.d. L.O.H. vs. 165:

Vant hi Marien ten venstren staen?
Vant hise achter straten gaen?

Insgelijks ‘schreven voor het land doorloopen onze ouden veelal achter lande loopen, varen, rijden enz., al hetwelk aanduidt het land op deze of gene wijze doortrekken’: clign. Bijdr. bl. 362; verder komen voor: achter woude; a. velde; a. werelden; a. bosschen ende hagen; a. Vrieslant; a. Rome; a. hove enz. enz.; zie Rijmb. Gloss.: huyd. Stoke II bl. 20; de jager Lat. Versch. bl. 159 vlg.; Mnl. Wb. enz.
Achter in gelijke beteekenis komt nog voor bij cats Spieg. v.d. O. en N. Tijd:

Och! hoe ben ick nu bekladt
Van te drillen door de stadt;
Och! hoe ben ick nu begaet
Van te loopen achter straet;

en in de Reys-lesse:

.... die wil reysen achter lant,
Die hebbe munte byder hant;

Verg. Wb. Hooft in voce achter. ‘Thans is alleen achterwege overgebleven, ofschoon in een reeds vroeger gewijzigden zin, die echter alleen uit de oude opvatting te verklaren is. Achterwege blijven is eig. hier of daar op den weg blijven, dus: niet ter bestemder plaatse verschijnen, wegblijven; achterwege laten, op weg laten staan, laten varen, weglaten’: Mnl. Wb.

2) Ghevadere, zie boven op vs. 63.

3) Key d.i. Kristus. Een andere vorm van dien basterdvloek is Wetecree d.i. wete Kristus, sciat Christus, Ferg. vs. 1017 (waar het behoort te worden hersteld), 2019, 3375, 3506, waar overal prof. visscher vertaalt weetniet, dwaas, hetgeen hij op dit stuk wel zich zelven had mogen toevoegen. Key werd later eenvoudig Ké, hoffmann Hor. Belg. VI bl. 252. Verg. de vries Mnl. Taalz. bl. 166.

[p. 71]

De comere.

Wat, Lippijn, en seidic u niet waer?

Lippijn.

Benedijste god van hemelrijc,
Soe en saghic noit des wonders ghelijc.
Ic sie wel, die scouwen¹⁾ die sijn mijn.

De comere.

Wat seidic u, lieve Lippijn?
Maer ghi en woudes niet wesen vroet.
Mijn gevadere es ghetrouwe ende goet,
Al soudier gerne een hoere af maken.

Lippijns wijf.

God gheve hem ramp in sine kaken!
Heeft hi hem van mi dies beclaecht?

De comere.

Jay, ende dat ghi bi enen anderen man laecht:
Dies heeft hi mi ghedaen een beclach.

Lippijn.

Awarijt, mi dochte dat ict sach,
Maer ic laets mi nu ghenoeghen²⁾:
Trise caent wel in beste voegen.
Maer al hadt mi mijn lijf ghedaen³⁾,

1) Scouwen van scout d.i. schuld. Hoffmann t.a.pl. Gloss. vertaalt scouwe door Gesicht, das was man sicht, die Erscheinung; verwijs Bloeml. Gloss. door gezicht, verschijning; v. vloten Ned. Kluchtsp. bl. 18 door schuld, hetgeen mij lettende op Rubben vs. 199:

Latic mi dan den duvel bedrieghen!
En hebbic die nachte niet ghetelt,
Soe hebbic mijn herte om niet ghequelt,
Soe sijn die scouden al gader mijn;

de ware verklaring dunkt: verg. Gloriant vs. 1056.

2) Laets mi - ghenoeghen. Ghenoeghen intr. met den derden nval d.i. genoeg zijn, voldoen; hem laten ghenoeghen d.i. zich vergenoegen, te vreden zijn; genouch (of ghenoech) doen met den tweeden nval der zaak en den derden des persoons d.i. iemand omtrent iets voldoen, zie L. Sp. en St. Christ. Gloss.

3) Deze regel beteekent: maar alsof ik zelf het me had gedaan; alsof ik zelf d.i. mijn persoon, het me had bevolen. Dat al in het Mnl., gelijk ook nog, later voor alsof werd gebruikt, leert de vries Mnl. Wb. in voce; dat mijn lijf staat voor mijn persoon, mogen plaatsen bewijzen als Rijmb. vs. 15375:

Doe Sarra versprac hare joncwijf
Niet in quade, hare dulle lijf (persoon)
Ne mochte dat ghedoghen niet;

V.d.L.O.H. vs. 2306:

Ay lace, seit Peter, sondich lijf,
Dat ic verwonnen ben caitijf, enz.;

vs. 4715 zegt Jezus tot Maria Magdalena:

Nu es met mi so wert dijn lijf
Dattu enz.;

zie verder Floris Gloss. David herinnert Rijmb. Gloss. aan het Eng. body en bormans St. Christ. aan het Fransche mon corps, ton corps voor moi, tu: verg. littré, die o.a. deze plaats uit het Roelandslied citeert: ‘je conduirai mon cors (ma personne) en Roncevaux;’ grimm Gramm. IV bl. 296: ‘den mhd. dichtern ist dagegen eine andere, gleichfalls durch das possessiv bewirkte, verstärkende umschreibung des persönlichen pronomens geläufig, das subst. lîp (corpus) wird zu dem possessiv gefügt.’

[p. 72]

Soe waerdi heden morgen op ghestaen
Ende hiet mi halen vier ende borre.

Lippijns wijf.

Swijt, wel vule corre¹⁾,
Beghindi mi anderen man ane te tien²⁾?

Lippijn.

Seker, woudic die waerheit lien³⁾,
So saghic, of mijn ogen waren mi verkeert.
Maer Trise heeft mi alsoe geleert
Ende seet, dat mi een alf heeft bedroghen.

Lippijns wijf.

Waer omme hebdi mi dan beloghen
Ende doet mi scande over al?

Lippijn.

Ey minnekijn, ic ben diet beteren sal,
Hebbic iet messeit ofte mesdaen.

1) Corre d.i. hond, kil.

2) Ane - tien, zie op Esm. vs. 981.

3) Lien d.i. bekennen, belijden, zoowel met den vierden als met den tweeden nval geconstrueerd.

[p. 73]

Lippijns wijf.

Ghi selter nochtan smeten¹⁾ omme ontfaen,
Vul²⁾, out, quaet grijsaert!

De comere.

Bi onsen here, hi waers wel waert,
Dat wine onder voete³⁾ gingen leggen.

Lippijn.

Lieve wijf, in en saels nemmeer seggen:
Ic en wiste niet, dat ic was in dolen⁴⁾.

Lippijns wijf.

Ei, men sal u leren gaen ter scolen.

Hier vechtensi.

Ghi goede liede, dit hebben wi
Ghespelt al in een boerdement⁵⁾.
Si leven noch wel, si u bekent,
Die dese gheliken wel hebben gesien.
Wet dat menech boerden ghescien,
Daer dusdaneghe mere⁶⁾ niet af en gaet.
Daer bi biddic u dat ghi ontfaet
In dancke ons fobitasie⁷⁾.
Ic bidde den coninc vol van gratie,
Die vander maghet was gheboren,

1) Smeten van smete of smijtinghe d.i. slag: kil.

2) Vul d.i. vuil, gemeen, slecht; Rijmb. Gloss.

3) Onder voete d.i. onder den voet, dus op den grond, Rein. vs. 791:

Abel Quae ende vrouwe Bave
Laghen beide onder voete,
Ende streden beide om enen clocte;

evenzoo onder voete werpen voor overrompelen.

4) Dolen d.i. doling, dwaling van dole.

5) Boerdement d.i. klucht: Bloeml. Gloss. Het vs. 190 voorkomende boerde beteekent hetzelfde.

6) Mere d.i. mare, geroep.

7) Fobitasie d.i., zooals uit het verband voldoende blijkt, pots, klucht, stellig een woord van Fransche origine en even jammerlijk verbasterd als alemoer (à la mode), bestuur (postuur), frobentomie (astronomie), mikanijk (mesquin), stirredomstantiën (circonstances) en dergelijke uit de XVII^e eeuw: verg. Wb. Bred. bl. 507 vlgg.

[p. 74]

Dat hem niement en wille storen¹⁾
Van dat hi hier heeft gesien ende gehoert.
Staet op, ghi moget wel gaen voert²⁾,
Want wi moeten alle scheiden:
Ons here god moet ons allen geleiden.

Amen.

1) Storen (hem) d.i. vertoornen (zich), boos worden.

2) Gaen voert d.i. naar buiten gaen: Rijmb. vs. 26273:

Ende eer hem (d.i. Pilatus) Jhesus meer antwoord,
So ghinc Pilatus echt daer voert (naar buiten)
Ende toogde Jhesus onscoud.