Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Verhulst, Johannes Josephus Herman]

VERHULST (Johannes Josephus Herman), geb. te 's Gravenhage 19 Mrt. 1816, overl. aldaar 17 Jan. 1891, toonkunstenaar. Hij stamde uit een zeer eenvoudig katholiek milieu. Als koorknaap zong hij in een der kerken van de hofstad; ook werd hij bij de oprichting der Kon. muziekschool (omstr. 1826) leerling der algemeene zangklasse. Ondanks zijn groote talenten in die richting wilden zijn ouders echter niets van een opleiding voor ‘muzikant’ weten. Zij deden hem daarom eerst bij een lithograaf, daarna bij een muziekhandelaar in de leer. Toen een en ander op een mislukking uitliep, verkreeg hij eindelijk toestemming zich geheel aan de muziek te wijden. Reeds op jeugdigen leeftijd was hij violist en organist in de hofkapel van koning Willem I (1834). Als lid van het orkest van de fransche opera te 's Gravenhage was hij omstreeks 1835 gedurende een jaar lang leerling van den directeur Charles Hanssens. In dien tijd heeft hij verschillende muziekwerken gecomponeerd, o.a. Tantum ergo (1837), dat door de Mij. tot bevordering der toonkunst werd bekroond en uitgegeven en waarvoor hij tot eerelid van de ‘Congregatio di Sancta Caecilia’ te Rome benoemd werd. In 1837 maakten het Verhulst een hem door den Koning toegekend stipendium en een toelage der Mij. tot bevordering der toonkunst mogelijk een buitenlandsche reis te ondernemen. Te Keulen studeerde hij onder leiding van Joseph Klein het contrapunt en de fuga, doch hij vond deze lessen zoo vervelend, dat hij na vier maanden naar den Haag terugkeerde. Daar bood Charles Hanssens hem een plaats aan in het Casino Paganini te Parijs, waarvan hij directeur was. Door een samenloop van ongelukkige omstandigheden bleef hij echter slechts kort te Parijs (het genoemde casino was intusschen ontbonden). Hij begaf zich daarna naar Leipzig, waar hij Jan. 1838 aankwam. Hij stelde zich hier onder leiding van Mendelssohn (dien hij reeds in 1836 in Scheveningen had leeren kennen), waartoe hij in de gelegenheid was door de hem verstrekte subsidie. Te Leipzig maakte hij vele vrienden, o.a. Robert Schumann en Clara Wieck. Hij vervaardigde er talrijke composities. In Dec. 1838 nog werd hij tot directeur der Euterpeconcerten benoemd; deze betrekking, die vroeger elk jaar aan een anderen directeur werd opgedragen, werd voor hem permanent gemaakt. In die jaren bezocht hij ook Oostenrijk, bleef geruimen tijd te Weenen en te Praag, ging ook naar Hamburg en Berlijn, doch keerde steeds naar Leipzig terug, waar hij zich een behoorlijk bezoldigden werkkring had geschapen. In 1842 ging hij op herhaalden aandrang zijner ouders naar Nederland terug, met

[p. 1092]

het doel er slechts korten tijd te blijven. Op uitnoodiging van koning Willem II bleef hij echter in het land. Men benoemde hem hier tot directeur der koninklijke hofkapel tegen een jaargeld van ƒ 1000 per jaar. De dood van zijn koninklijken beschermer in 1849 was voor hem een groote ramp: hij verloor daardoor zijn betrekking en ook te Leipzig was voor hem de kans verkeken. Reeds in 1848 was hij echter tot directeur der rotterdamsche afdeeling van de Mij. tot bevordering der toonkunst benoemd (ook van 1843-45 had hij als zoodanig gefungeerd), ten gevolge waarvan hij zich te Rotterdam vestigde. Op het algemeen muziekfeest der Mij. te Haarlem (1850) voerde hij met van Bree, op dat te Rotterdam (1854) alleen den staf. Eenige jaren later volgde hij Lubeck op als dirigent der Diligentia-concerten (1860); ten slotte trad hij in 1864 voor het eerst op als directeur der amsterdamsche afd. van Toonkunst. In dezelfde stad werd hem toen ook de leiding der concerten van Felix Meritis (1864) en van de Mij. Caecilia (1865) opgedragen. Als dirigent heeft hij het muzikale publiek van Amsterdam, den Haag en Rotterdam ingewijd in de meesterwerken van de beroemdste componisten van vroeger en later tijd; vooral de werken van Beethoven, Mendelssohn, Schumann en Niels Gade lagen hem na aan het hart. Zijn tijdgenooten beschouwden hem als een meester van internationale grootte. ‘De uitvoeringen door Verhulst voorbereid en geleid, werden openbaringen van kunst’ zegt Sillem. De zeer reactionnaire aard van Verhulst, die niets wilde weten van de toenmaals moderne richting, deed hem echter weigeren werken van Wagner, Liszt en Berlioz op de programma's te plaatsen. Dit bezorgde hem vele vijanden en zoo kon het ook gebeuren, dat Diepenbrock in zijn verbittering schreef, dat Verhulst ‘voor de muzikale kunst van Holland meer dan 30 jaren de tegenwerkende, belemmerende en verlammende kracht is geweest’. Daarbij kwam, dat in later tijd zijn voortreffelijkheid als dirigent begon te verminderen. Het gevolg van een en ander was, dat hij in 1886 deels vrijwillig, deels gedwongen aftrad als dirigent, nadat hij nog kort te voren (2 Dec. 1885) het feest zijner 25-jarige werkzaamheid als orkestdirecteur had gevierd. Hij heeft nog meegemaakt, dat de eerste uitvoering van Wagner's Tannhäuser onder auspiciën der Wagner-vereeniging in Felix Meritis te Amsterdam plaats had (1884).

Van zijn kinderen hebben zich twee dochters aan de kunst gewijd: de oudste, mevr. Anna Elischer-Verhulst, is met succes als pianiste opgetreden, de tweede, Louise, was zangeres.

De groote verdienste van Verhulst is, dat hij met de uiterste consequentie nederlandsche teksten (vooral van Heye) koos voor zijn liederen en kleinere koorwerken. Die liederen, vooral welke hij voor kinderstemmen schreef, zijn dan ook het beste dat Verhulst als componist heeft voortgebracht. Ieder Nederlander kent opus 35 het Vlaggelied, (‘O! schitt'rende kleuren van Nederlands vlag’); deze en andere zijner liederen worden nog algemeen op uitvoeringen gezongen. Zijn symphonie - een zwakke imitatie van den stijl van Mendelssohn -, zijn kerkmuziek, missen en Requiem, zijn echter ten eenen male verouderd en mogen bij het officie niet meer worden uitgevoerd. Een volledige opsomming van zijn uitgegeven en onuitgegeven werken vindt men in Mannen van beteekenis (1886). Hier worden slechts genoemd: Op. 4 O Salutaris (1835), voor mannenstemmen; op. 5 Tantum ergo (Roterodami 1837); op. 7 Gruss aus der Ferne (Leipz. omstr. 1839); op. 12 Hymnus Clemens est Dominus (Mainz omstr. 1840); op. 21

[p. 1093]

Drittes Quartet für zwei Violinen, Alt und Violoncell (Leipzig 1842), opgedragen aan Rob. Schumann; op. 22 Zeven geestelijke liederen; op. 23, Floris de Vijfde op het Slot te Muiden, voor tenorsolo, koor en orkest; op. 30 Kinderleven, 40 liederen voor een en meer stemmen; op. 56 bis Te deum laudamus, voor mannenkoor met orkest (Utr. 1871); enz. Hij trad ook dikwijls als componist op bij feestelijke gelegenheden. Zoo schreef hij cantates voor het Rembrandtfeest te Amsterdam (1853), voor het Schillerfeest te Rotterdam (1859), voor de onthulling van het standbeeld van Tollens (1861), voor het Vondelfeest te Amsterdam (1867), voor het Piusfeest (1871), voor het 25-jarig koningschap van Willem III (1874) en voor de opening der Internationale tentoonstelling te Amsterdam (1883).

Zijn portret is in prent gebracht door F.W. Burmeister, F.B. Waanders, A.J. Ehnle, en staat o.a. in Mannen van beteekenis, bij Keller en Kruseman en in de beide werken van van Dokkum.

Zie: J.A. Sillem, Joh. J.H. Verhulst in Eigen Haard (1875), 148; H. Viotta, Lexikon der toonkunst III (1885), 545; J.C.M. van Riemsdijk, J.J.H. Verhulst in Mannen van beteekenis (1886), 169; Caecilia (1886), 83; Verslag der handelingen van het Bestuur en van de Alg. Verg. der Mij Caecilia in zake de aanvrage om ontslag van den muziekdirecteur J.J.H. Verhulst (Amst. 1886, ex. in Univ.-bibl. Amst.); A. Diepenbrock, Over Verhulst in De Nieuwe Gids, VI (1891), II, 141; J.A. Sillem in De Gids (1891), I, 343; W.F.G. Nicolai in Caecilia (1891), 27; H.A. Banning in De Kath. Illustratie, XXVI (1891), 299; A.D. Loman in het Weekblad de Amsterdammer (25 Febr. 1891); H. Viotta in het Maandblad der Wagnervereeniging (Febr. 1891); Leo in Het Leeskabinet (1891), I, 159; J. de Jong in de Ned. Spectator (1891), 29; E.D. Pijzel in Eigen Haard (1891), 10; De Huisvriend (1891), 49; F. Pijlman in De Harp, II (1907), 29; Eigen Haard (1910), 468; J.H. Letzer, Muzikaal Nederland, 2e dr. (1913), 181; R. Beintema in De Harp (1916), 1; S. Bottenheim, Joh. Verhulst en de Ned. Koorvereeniging in Caecilia (1916), 126; J.C.D. van Dokkum, Ned. muziek in de 19e eeuw (1916), 25 e.v.; dez., Honderd jaar muziekleven in Nederland (1929), register i.v.; W.P. Jansen, Het Te Deum van Verhulst in de Bossche Kathedraal in Sint-Gregoriusblad, 48 (1923), 169; G. Keller en Ph. Kruseman, Geïll. muzieklexikon (1932), 847; Gedenkboek der Wagnervereeniging (1934).

Wijnman