Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Stinstra, Johannes]

STINSTRA (Johannes), geb. te Harlingen 10 Aug. 1708, overl. aldaar 8 Jan. 1790. Op 18 Oct. 1790 werd te zijnen huize zijn bibliotheek ver- kocht. C. Sepp, zijn biograaf, opent met deze mededeeling zijne studie (zie beneden). Hij was de jongste zoon van bemiddelde doopsgezinde ouders te Harlingen, Simon Johannes Stinstra en Trijntje Gooitjens Braam. Zijn vader was houthandelaar. Hij studeerde onder Herman Venema (dl. II, kol. 1485-1487) te Franeker, daarna vermoedelijk - het was nog vóór 1735 (zie beneden) - aan het Seminarie der Remonstranten te Amsterdam, en keerde als proponent te Harlingen weer. Thomas Wopkens (zie in dit deel in voce) was daar doopsgezind predikant. Deze droeg hem in 1733 de vervulling van vier preekbeurten op, hetgeen ten gevolge had dat hij door den kerkeraad in 1734 als vast predikant werd aangesteld. Reeds in 1735 werd hij beroepen door de ge-

[p. 978]

meente der Lamisten te Amsterdam; hij bedankte echter voor dezelfde gemeente ook in 1738. Niet onwaarschijnlijk staat deze herhaalde afwijzing in verband met de oprichting van de kweekschool der Doopsgezinden te Amsterdam in 1735, waarmee de gemeente te Harlingen niet kon instem- men, uit vrees voor den overwegenden invloed van Amsterdam; hoewel er alle reden was tot de bedoelde oprichting, nu de remonstrantsche hoogleeraar Adriaan van Cattenburch (sedert 1731; dl. VI, kol. 292) tegenover den naam en de kenmerkende leerstukken der Doopsgezinden een vijandige houding begon aan te nemen. Men kan zijn preektrant leeren kennen uit een leerrede, uitgesproken 7 Dec. 1738 over Matth. 22:21 en gedrukt als: De onrechtveerdigheyd der sluykerijen (Harl. 1739), ook uit latere leerreden (zie beneden).

De Gedeputeerde staten van Friesland hadden in 1722, uit vrees voor sociniaansche gevoelens binnen Friesland, ‘vier artikelen van onderteekening’ ontworpen, bestend voor de doopsgezinde predikanten, waarbij hun handteekening moest verklaren ‘in oprechtheid des gemoeds en zonder eenige achterhouding’ dat zij geen socinianen waren. Weigerachtigen moest het preeken verboden worden. Overtreding zou beboet worden met ‘honderd gouden friesche rijders’. Van de 100 ‘vermaners’ onderteekende slechts één, Meint Couper, vlaamsch mennist te Grouw; de ‘vermaanhuizen’ werden gesloten. ‘Verstandig overleg’ (Kühler, t.a.p., zie beneden) stelde de resolutie na een maand buiten werking. Zestien jaren duurde de rust; èn - de spanning. Op een vergadering van de classis Zevenwouden (= Heerenveen) in 1738 beschuldigde Winandus van Assen (zie dl. IV. kol. 66), predikant te Nieuw-Brongerga (= Knijpe), drie doopsgezinde leeraars in een scherpe aanklacht van socinianisme. Ten slotte betrof het de vraag of de overheid, al dan niet, het recht had tot dergelijk optreden. Het ‘request’ en de ‘deductie’, die de friesche Doopsgezinde Sociëteit in Febr. 1740 bij de Staten inleverde, was van de hand van Stinstra. De genoemde stukken werden in druk den Staten overhandigd; er verschenen hierover meer dan veertig geschriften, ook eenige gedichten, die Blaupot ten Cate (t.a.p., zie beneden) alle opsomt. Als ‘olie in het vuur’ was de verschijning van Stinstra's De nature en gesteldheid van Christus' koninkrijk, onderdaanen, kerken en godsdienst afgeschetst in vijf predicatien (Harl. 1741; 2e dr. in hetzelfde jaar ‘met eenige aanteekeningen’; nog in 1741 gevolgd door een ‘bijvoegzel van aantekeningen over de vijf predicatien’). Het was ‘de onvoorzichtigheid van een man van karakter’ (Kühler). ‘Wij’, gaat Kühler voort, ‘bemerken uit alles dat Stinstra geen sociniaan was, maar tevens hoe het socinianisme bezig was te vervloeien’. Maar zijn tijdgenooten oordeelden anders. De Staten hebben Stinstra 13 Jan. 1742 geschorst in zijn ambt en zijn boek verboden Eerst 1 Sept. 1757 mocht hij weer optreden. Hij bleef ongemoeid tot zijn emeritaat, door hem aangevraagd in 1785.

Wij noemen nog van hem de volgende werken: Gedagten over den brief van J. van den Honert (zie dl. VIII, kol. 816 v.) (Harl. 1742); Remonstrantie aan de.... heeren Staten van Friesland (Amst. 1742); Bedenkingen over des menschen leeftijd.... over Ps. 90:12, waarachter: De begeerte naar rijkdom tegengegaan over Spr. 23: 4 (Harl. 1744); Vier en twintig leerredenen, twee deelen (Harl. 1746); Vraagen over den godsdienst

[p. 979]

tot onderwijs der jeugd.... (Harl. 1751; herdr. Amst. en Harl. 1776); Oude voorspellingen aangaende den Messias en deszelven openbaaringe opgehelderd en toegepast op den Heere Jesus en zijn Evangelium.... leerredenen, 3 deelen (Harl. 1779-86); Waarschuwinge tegen de geestdrijverij, vervat in een brief aan de Doopsgezinden in Friesland (Harl. 1750), vert. in het Fransch en Hoogduitsch in 1752, in het Engelsch in 1753 (zie beneden in den Catalogus der Doopsgez. Gemeente te Amsterdam, 1916, 140). Eindelijk vertaalde hij preeken van Jacob Forster (Harl. 1737), van J. Clarcke (1739-1749) en Richardson's Clarissa...., acht dln. (Haarl. 1752-53). De Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam bewaart een aantal preeken, door hemzelven geschreven.

Zie: B. Glasius, Godgeleerd Nederland III ('s Hert. 1856), 392-395; Blaupot ten Cate, Gesch. der Doopsgezinden in Friesland (Leeuw. 1839), 187, 206-218, Bijl. XIV (351-353); C. Sepp, Johannes Stinstra en zijn tijd, twee deelen (Amst. 1865-66); W.J. Kühler, Het socinianisme in Nederland (Leid. 1912), 264-268; Kobus en de Rivecourt, Biographisch handwoordenboek II (Zutph. 1870), 960 v.; Doopsgezinde bijdragen (1867), 116-134; (1868), 51-78; (1869), 61-63; (1885), 76; (1890), 158 v., 164; Noordbeek en Mourik, Naamrol der godgeleerde schrijvers, vierde druk (Amst. [1752]), 310 v., 376 v., 414 en register; Catalogus van.... de bibliotheek der Ver. dpsgz. gem. te Amsterdam (Amst. 1919), 136-140, 220, 244, 263; Kerkelijk Handboek (1911), Bijl., 171; T.A. Romein, Naamlijst der predikanten.... van Friesland (Leeuw. 1886), 87, 97, 580 (over Winandus van Assen); J. Reitsma, Gesch. v.d. Hervorming en de Herv. Kerk, vierde druk (Utr. 1933), 414, 420-422, 426-428, 431; L. Knappert, Gesch. der Ned. Herv. Kerk II (Amst. 1912), 40, 59, 95-100, 124; J.P. de Bie, Het leven en de werken van Petrus Hofstede Rott. 1899), 37-47, 56, aant. 5, 135-138, 143, aant. 1, 160, aant. 3, 337 v.; Archief voor Kerkgesch. VI (1835), 215-217; Ned. Arch. voor Kerkgesch. (1909), 128; R. Arrenberg, Naamregister v. nederduitsche boeken tot 1787, 493.

Knipscheer