Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Scorel, Jan van]

SCOREL (Jan van), schilder, werd geboren 1 Aug. 1495 te Schoorl en is overleden te Utrecht op 6 Dec. 1562. Zijn vader was geestelijke in het dorp van J.'s geboorte. Waarschijnlijk hebben Corn. Buys, schilder, wonende in Alkmaar en broeder van Jac. Corn. van Oostsanen het talent van S. ontdekt. Hij was eerst gedurende drie jaren de leerling van Corn. Willemsz. van Haarlem, daarna van Jacob Cornel. van Oostsanen te Amsterdam. Omstreeks 1517 vinden wij hem in Utrecht bij Gossaert van Mabuse. Daarna ondernam hij de reis naar Italië. Over Keulen, Spiers (waar een geestelijke hem in de perspectief onderwees) en Bazel ging hij verder. Ook was hij te Neurenberg, waar het heet dat hij Dürer bezocht en eenigen tijd bij hem als leerling is gebleven. De reis ging over Stiermarken en Karinthië naar Venetië (invloed van den schilder Palma Vecchio) en vandaar in 1520 naar Palestina met een groep pelgrims. Terugkeerende kwam hij in 1522 te Rome, waar de Hollander Adrianus VI paus was. Deze laatste stelde S. aan tot praefect over de antieken der vaticaansche verzamelingen. Na den dood van dezen Paus bleef hij niet lang meer te Rome, maar keerde in 1524 naar Holland terug. Van 1525 af werkt S. in Haarlem. Reeds vóór dat jaar schijnt hij in den geestelijken stand getreden te zijn. In 1528 werd hij tot kanunnik van de Mariakerk te Utrecht benoemd en ging daar wonen. In Utrecht maakte hij zich nuttig bij tal van feesten en andere belangrijke gebeurtenissen in die stad en nam er een voorname plaats in. Van ongeveer 1530 af leefde S. samen met Agatha van Schoonhoven, die hem zes kinderen schonk. In zijn testament van 1537 vermaakte hij zijn nalatenschap aan haar, haar 2 zoons en haar 2 dochters. In 1540 was hij in Frankrijk, in 1541 in Breda. De eervolle opdracht in 1550 om met Lancelot Blondeel in Gent het altaarwerk der van Eycks schoon te maken, bewijst hoe zeer men hem schatte om zijn technische bekwaamheden. In datzelfde jaar nam hij op zich een schilderij voor het hoogaltaar van de kerk te Delft te maken en daarbij bepaalde hij, dat een vaste rente aan zijn kinderen, waarvan de oudste toen 20 jaar was, gegeven zou worden. In den laatsten tijd van zijn leven had hij veel last van jicht. Zijn grafmonument bevond zich in de Mariakerk te Utrecht, zijn leerling Moro schilderde er het portret voor. Als leerlingen van hem noemen wij Maarten van Heemskerk en den juist genoemden Ant. Moro.

S. heeft nooit tot een gilde behoord, maar dit verhinderde blijkbaar niet, dat hij tal van opdrachten kreeg. Allereerst werd hij bewonderd, omdat hij de nieuwe italiaansche wijze van schilderen zoo voortreffelijk op zijn schilderijen wist toe te passen; hij nam vele italiaansche motieven over; wij weten van hem, dat hij direct overnam van Michelangelo (o.a. diens badende soldaten en de figuren op de graven der Medici), van Rafael enz., maar toch gaf hij van deze Italianen geen slaafsche navolging doch een vrije interpretatie. Tot S.'s vroegste werken behooren de Heilige Maagschap in de kerk te Obervellach (1520) in Karinthië, geschilderd voor Christoforus Frangipani. Verder de H. Magdalena in het Rijksmuseum te

[p. 904]

Amsterdam. Van later datum zijn de Salomo en koningin van Seba, en de Bathseba in het Rijksmuseum te Amsterdam, de doop van Christus te Berlijn. Beroemd zijn zijn portretten van de Bedevaartgangers naar het Heilige Land van 1525, die zich te Utrecht in het museum bevinden en te Haarlem. Van zijn portretten noemen wij verder nog dat van Adrianus VI uit 1524, dat van Agatha van Schoonhoven in de Galleria Doria te Rome van 1529, het jongensportret van 1531 in Boymans te Rotterdam, en het familieportret te Kassel. Zeker uit zijn school is het groote drieluik van de Vinding van de 3 Kruisen in de kerk te Breda; in zijn manier zijn de gewelfschilderingen uit de kerk te Warmenhuizen (1525), thans in het Rijksmuseum te Amsterdam. Uit 1537 is de Barmhartige Samaritaan, partic. coll. Amsterdam. Zijn hoogtepunt schijnt S. ongeveer 1550 bereikt te hebben.

S. was niet alleen een groot schilder, hij was van veel belang ook voor het verdere hollandsche geestelijke leven van dien tijd. Hij was een geleerd man, bevriend met Hendr. Marius, dien hij ongev. 1540 te Utrecht moet ontmoet hebben; met Janus Secundus (er is een brief bekend van dezen, ongev. 1531 aan S. geschreven); hij was gezien ook als architect (ontwerp voor oxaal in de Mariakerk te Utrecht), als ingenieur (haven van Harderwijk, dijken hydraulische werken), als dichter en musicus.

Geschilderde zelfportretten zijn in het Museum Kunstliefde te Utrecht en het Museum te Haarlem, een geschilderd portret door A. Moro in het bezit van de Antiquarian Society, Burlington House te Londen; een miniatuur door A. van Halen uit diens Panpoëticon Batavum in het Rijksmuseum te Amsterdam; prenten door Hondius, Wierix, Ph. Kilian, J. Ladmiral en A.J. Ehnle.

Zie: A. von Wurzbach, Niederländisches Künstlerlexikon II (1910), 597; G.J. Hoogewerff, Nederlandsche schilders in Italië in de XVIde eeuw (Utrecht 1912) (dissertatie), 180 vlg; G.J. Hoogewerff, Jan van Scorel, peintre de la Renaissance hollandaise ('s Gravenhage 1923) (met documenten); G.J. Hoogewerff en J.Q. van Regteren Altena, Arn. Buchelius. (Quellenstudien zur Holländischen Kunstgeschichte. 's Gravenhage 1928); W. Cohen in Oud- Holland, 44 (1927); A.E. Popham in Oud- Holland (1935); G. Gronau in Pantheon (1930); E. Winckel in Pantheon (1930); W. Hugelshofer in Oud- Holland, 45 (1928); G.J. Hoogewerff in Oud- Holland 46 (1929); C.H. de Jonge in Oud- Holland, 46 (1929); F. Winkler in Oud- Holland, 47 (1930), 48 (1931); G.J. Hoogewerff in Oud- Holland, 48 (1931); Die Weltkunst, jrg. IX, no. 2 (1935); A. de Hevesy in Oud-Holland (1932); K. Steinbart in Pantheon VIII (1933); O. Benesch in Die Graphischen Künste LV (1932); A.E. Popham in Old Master drawings, vol. III (1928 en 1929); K. Steinbart in Oud-Holland (1932); G. Glück in Oudheidkundig Jaarboek III (1923). Zie ook nog: U. Thieme u. F. Becker, Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler XXX (1936), 401.

J.M. Blok