Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Scholte, Hendrik Petrus]

SCHOLTE (Hendrik Petrus), geb. te Amsterdam 25 Sept. 1805, overl. te Pella (Noord-Amerika) 25 Aug. 1868. Zijn ouders behoorden tot de jonge Hersteld-Evangelisch Luthersche Gemeente. Zijn vader stierf toen hij 17 jaar was. Hij studeerde in de godgeleerdheid te Leiden, waar hij bekend werd met H.F. Kohlbrügge (zie dl. IV, kol. 848v.), W. Bilderdijk (dl. II, kol. 146-165), vooral met Isaac da Costa (zie dl. VI, kol. 336-348), die hem zelfs, toen de studie onderbroken werd door den veldtocht naar België, een gedicht toewijdde. Hij werd in Mei 1833 predikant te Doeveren c.a. (classis Heusden). Hij heeft later verklaard dat hem toen ‘het samenstel van het Nederlandsche Hervormde kerkgenootschap ten eenenmale onbekend was’. Dr. Henry Beets (zie beneden) schrijft: ‘een bevreemdend getuigenis inderdaad’ en gaat voort: ‘Door het classicaal bestuur van Heusden werd hij in zijn bediening geschorst 29 Oct. 1834. Nog drie malen zou hem een dergelijk vonnis wachten: één maal van de zijde der mede-afgescheidenen in Nederland, twee malen van die des kerkeraads zijner gemeente in de Nieuwe Wereld’. Te Doeveren stroomde het volk naar den jongen predikant die geen evangelische gezangen liet zingen, tegen de ‘leugenprofeten en Baälspriesters’ preekte en een innigen afkeer had van geloofsvrijheid voor andersdenkenden. Toen Hendrik de Cock (zie dl. VII, kol. 304 v.) in den druk kwam, toog Scholte in Oct. 1834 naar Ulrum, preekte en doopte voor hem. Zijn verblijf aldaar gaf aanleiding tot veel rumoer en tot de onderteekening door Cock van het besluit van ‘afscheiding en wederkeering’ op 14 Oct. Te Heusden teruggekeerd werd hij geschorst en vervaardigde ook een akte van afscheiding van de valsche kerk, die hij teekende met 49 lidmaten zijner gemeente en 63 anderen, hoofden van gezinnen. Zij hadden er beiden zelfs geen begrip van, dat daarmee hun betrekking tot de Hervormde Kerk verbroken was. Dan volgt, ter voorkoming van gevreesde doch niet beraamde rustverstoring, de beruchte inkwartiering zoowel te Ulrum als te Doeveren. Eindelijk werd, einde November, Scholte naar de gevangenis te Appingedam gebracht, spoedig echter weer van rechtsvervolging ontslagen. In hun gemeenten werden terstond nieuwe kerkeraadsleden bevestigd en ambtgenooten beroepen. In 1835 werd door de eenige duizenden afgescheidenen herhaaldelijk een request naar de regeering gezon-

[p. 887]

den, waarin zij om vrije uitoefening van eeredienst verzochten. Eerst konden zij om den toon daarin niet ‘zooals zij zijn liggende’ worden ingewilligd. In Maart 1836 hielden zij hun eerste algemeene kerkvergadering (synode) te Amsterdam. Scholte was voorzitter, de Cock scriba. Reeds toen ontstond er oneenigheid tusschen beiden. Het verschil steeg in de volgende synode, in Sept. en Oct. 1837 te Utrecht, tot zulk een hoogte dat tien gemeenten besloten een afzonderlijke vereeniging te vormen. De gemeente te Utrecht is de eerste geweest die in het begin van 1839 bij Koninklijk besluit kon worden erkend. Scholte was met zijn gemeente daartoe overgegaan zonder overleg met iemand van zijn lotgenooten. Sedert Dec. 1836 schreven Scholte en de zijnen in De Reformatie. Op de synode van Nov. 1840 werden alle na de afscheiding gemaakte kerkorden ter zijde gesteld en werd die van Dordrecht als eenige regel in de regeering, tucht en dienst voor de gemeenten aangenomen. Hoewel dit niet zonder verzet van eenige leden geschiedde, was het toch een belangrijke schrede op den weg des vredes. Door dezelfde vergadering echter werd Scholte wegens laster en het stoken van onrust in zijn bediening geschorst. De tweespalt, door hem ontstaan, kon eerst in 1854 worden weggenomen, toen de theologische school te Kampen werd opgericht. Scholte, van labadiste dwalingen en chiliasme verdacht, trok naar Noord-Amerika, waarheen vele afgescheidenen verhuisden. Reeds in Mei 1846 schreef Scholte in De Reformatie, dat eenige Christenen inlichtingen verzamelden ten einde zoo mogelijk in een der vruchtbaarste streken een hollandsche kolonie te vestigen op eenigszins uitgebreide schaal. Gedurende Aug. 1846 werd te Utrecht georganiseerd een ‘Christelijke vereeniging tot bevordering der landverhuizing’. Scholte was president. Er waren omstreeks 1300 leden. Een bouwland ter grootte van 12 □ mijlen kon worden aangekocht. Scholte kwam in het begin van Mei 1847 met zijn gezin te Boston. Hij koos Iowa boven Michigan. Einde Aug. en begin Sept. kwam een groep Hollanders in de streek Iowa op hun toekomstige woonplaats, door Scholte Pella genoemd naar de gelijknamige plaats in Palestina, indertijd het toevluchtsoord van de Christenen te Jeruzalem in 70 n. Chr. Het laat zich denken dat Scholte en de zijnen met vele bezwaren te kampen hadden. Bovendien redigeerde hij een maandblad De Toekomst onder het motto: ‘Zalig is hij die leest.... want de tijd is nabij’. Vele artikelen daarin ademen een chiliastischen geest. Ook daarover bleven de moeilijkheden niet uit. Voor het godsdienstonderwijs werd gebruikt: Kort onderwijs in de leere der waarheid.... ten dienste van jonge kinderen der gemeente Jesu Christi ('s Gravenh. 1837); het Kort begrip der christelijke Religie en de Heidelbergsche Catechismus. Na een scheuring in 1856 bleef Scholte voor zijn eigen aanhang preeken en richtte op eigen kosten een kerkgebouw op, waar in den voorgevel stond: ‘In Deo Spes Nostra et Refugium’. De gemeente is een jaar na zijn dood ontbonden. In Mei 1866 schreef hij: ‘Ik sta nog altoos als leeraar te Pella. De waarheid van de personeele en zichtbare wederkomst van Christus is mij meer en meer dierbaar geworden.... Naar het uitwendige ben ik door Gods goedheid onafhankelijk van de menschen. Het gebouw waarin ik predik is mijn eigendom. Een ieder kan het kosteloos hooren. Mijn drie dochters uit mijn eerste huwelijk zijn alle getrouwd en wonen met mij in dezelfde straat. Ik heb nog twee jongens en een meisje uit mijn tweede huwelijk....’ Henry Beets eindigt:

[p. 888]

‘Nog steeds leeft de geest van Scholte voort, niet alleen te Pella’, vooral ‘in zijn chiliastische toekomstverwachtingen’. Hij noemt hem ‘den man die in de oude wereld onzes erachtens de geniaalste leider der afscheiding was’.

Hij schreef: Merkwaardig voorbeeld van hedendaagsche verdraagzaamheid van het Ned. Herv. Kerkbestuur.... ('s Gravenh. 1834); Stukken betrekkelijk de afscheiding der geref. gem. van Doeveren.... ('s Gravenh. 1835); Vervolg der liefdelooze handelingen.... ('s Gravenh. 1835); Laatste getuigenis tegen de liefdelooze handelingen.... ('s Gravenh. 1835); Adressen aan Z.M. den Koning.... ('s Gravenh. 1835); Adressen ingediend door de gemeente van J.Chr. te Amst..... ('s Gravenh. 1835); Verdediging van conscientie- en godsdienstvrijheid.... ('s Gravenh. 1836); Kortbegrip.... ('s Gravenh. 1836); Het koninklijk besluit.... (Amst. 1838); Verbondsvernieuwing.... (Amst. 1838); Verbondsbevestiging.... (Amst. 1838); Waarschuwing tegen geveinsdheid.... (Amst. 1838); Memorie aan den hoogen raad.... (Amst. 1840); Aanmerkingen betreffende: Verslag van de synode der afgescheiden Geref. Gem..... 3 Dec. 1840.... (Amst. 1841); De Heilige Doop.... (Amst. 1845); Wat moet er van Nederland worden?.... (Amst. 1846); Wat moet er in Nederland gedaan worden? (Amst. 1846); Nieuwejaarsgeschenk aan Nederland.... (Amst. 1846); De roeping der rijken.... (Amst. 1846); Eene stem uit Pella (Amst. 1848; twee drukken); Tweede stem uit Pella ('s Hert. 1848). A.W. van Appeltere schreef: Pleitrede in de zaak van H.P. Scholte c.s..... ('s Gravenh. en Amst. 1836). Scholte schreef anoniem: Bijdragen tot de leer en praktijk der christelijke tucht en kerkregeering ten dienste der gemeente Jesu Christi in Nederland (Amst. 1838), en wellicht ook: Het strafregt in verband beschouwd met de vrijheid van geweten en godsdienst (Amst. 1842).

J.A. Wormsen schreef over hem: Door kwaad gerucht en goed gerucht. Het leven van Hendrik Pieter Scholte als tweede deel van zijn serie: Een schat in aarden vaten, de afscheiding in levensbeschrijvingen geschetst.

Zijn portret is in prent gebracht door F.C. Bierweiler.

Zie: Ned. Archief voor Kerkgeschiedenis XXIII (1930), 260-276, het opstel van Henry Beets, H.P. Scholte's leven en streven in Noord-Amerika; H. de Cock, Hendrik de Cock (Delfzijl 1886), passim; L. Knappert, Gesch. der Nederl. Herv. Kerk II (Amst. 1912), 302-309; J. Reitsma, Gesch. van de Herv. Kerk der Nederl., 4e dr. (Utr. 1933), 481-486, 501 v., 547 v.; Alphab. naamlijst van boeken enz. (1833-49), 594-596; Brinkman's catalogus van boeken enz. (1850-82), 1049; (1882-91), 483, 521; J.I. van Doorninck, Bibliotheek van Ned. anonymen en pseudonymen ('s Gravenh. en Utr. 1870), 443 (no. 4266) (?), 619 (no. 5937); dez., Vermomde en naamlooze schrijvers II (Leid. 1885), 130 (no. 807), 530 (no. 3427); J. Verhagen, De gesch. der christ, geref. kerk in Ned. (Kampen 1881), 168-179, 189-200, 208-227, 243-249, 284 v., 293 v., 308, 312, 316, 385, 397, 413 v., 418, 435-451, 477, 482, 520, 544, 555, 564-567, 572, 596.

Knipscheer