Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Pauw, Dr. Adriaen (1)]

PAUW (Dr. Adriaen) (1), geb. te Amsterdam 1 Nov. 1585, overl. te 's Gravenhage 21 Febr. 1653 en begraven te Heemstede, zoon van Reynier (2) (dl. IX, kol. 769) en van Cornelia Michielsdr. de Lange.

Hij was eerst koopman te Amsterdam, wonende op den Dam, en werd in 1611, het jaar van den ‘ommekeer’, die Amsterdam eenige jaren aan de ‘nationale volkspartij’ overleverde, pensionaris van de stad, waar zijn vader Reynier P. toen burgemeester was, welk ambt hij, na den val van de nationale volkspartij eerst in 1627 opgaf voor een hooger en beter bezoldigd, dat van raad en rekenmeester der domeinen van Holland en West-Friesland, waardoor hij zich in den Haag vestigde. Zijn eerste diplomatieke werkzaamheid valt in de periode van zijn pensionarisschap. Hij maakt namelijk van 22 Mei tot 7 Aug. 1618 met Floris van Pallandt, graaf van Culemborch, Johan Berck e.a., deel uit van een missie naar het hof van Christiaan IV van Denemarken en Noorwegen, alsmede bij verschillende duitsche vorsten en de Hanzesteden. Daarna volgt de extra-ordinaire zending, met Aerssens e.a., naar het hof van Lodewijk XIII van Frankrijk in 1621, en die met van Essen e.a. naar hetzelfde hof in 1624, alsmede die met van Randwijck naar het engelsche hof in 1627. In 1631 wordt Adriaen P. raadpensionaris en grootzegelbewaarder van Holland en West-Friesland, welk hooge staatsambt hij na afloop van zijn eersten termijn van 5 jaar in 1636 neerlegde ten gevolge van de teleurstelling, die zijn diplomatieke zending, met Johan de Knuyt, naar het hof van Lodewijk XIII in 1634 hem baarde, welke hoogstbelangrijke missie door toedoen van den stadhouder Frederik Hendrik tot 1636 werd gerekt. Ook dit aftreden bood Pauw echter weer gelegenheid tot een nieuwen stap naar boven. Hij liet zich namelijk benoemen tot Eersten en presideerenden raad- en rekenmeester der domeinen van Holland, welk ambt hij verder tot 1652 bekleedde. Het hoogtepunt van Adriaen's politieke en maatschappelijke loopbaan valt, in tegenstelling met die van zijn vader, den stoeren Calvinist, in het latere deel zijns levens. Als leider van de partij der staatsgezinden werd hij machtiger, toen de quasi-monarchale macht, die Frederik Hendrik gedurende vele jaren uitoefende, door diens slechteren gezondheidstoestand verslapte. Pauw werd dus met Johan de Knuyt de voornaamste plenipotentiaris naar de vredesonderhandelingen, die in 1646 te Munster begonnen, en een van de groote bewerkers van dien vrede. In 1651 werd hij daarna, reeds op het einde van zijn leven, nog eens raadpensionaris. Zijn laatste diplomatieke missies zijn die als ambassadeur extra-ordinaris, met Joachimi, naar Karel I in 1649 en die naar het parlement van de engelsche republiek in 1652.

Hij behoorde - in tegenstelling tot zijn naar zeden en levenswijze nog zoo eenvoudigen vader - naar stand en levenswijze reeds geheel tot den quasiadellijken stand, werd door aankoop heer van Heemstede, Bennebroek, Nieuwerkerk, Zuid-Schalkwijk, Hoogersmilde, Rietwijk, Rietwijkeroord en Oosterwijk, was dus groot-grondbezitter en kasteelheer, vooral door den uitbouw van zijn prachtig slot te Heemstede. Jacobus I van Engeland benoemde hem reeds in Oct. 1613 tot eques auratus, gulden ridder, de fransche koning in 1624 tot ridder in de orde van St. Michel. Dat hij bewind-

[p. 715]

hebber van de O.-I. Compagnie (van 1618-41) was, spreekt vanzelf. Verschillende hooge waardigheden als curator van 's lands universiteit te Leiden, reeds in 1619, hoofd-ingeland van Delfland in 1645 vielen hem verder ten deel.

Adriaen P. huwde, 1e 26 Jan. 1606 met Anna Seys, geb. 1583, overl. reeds 1607, dochter van Claes Seys en Tryn Claesdr. Cloeck; 2e op 7 Febr. 1610 met Anna (van) Ruytenburgh, geb. 1589, overl. 1648, dochter van Pieter Gerritsz Ruytenburgh en Aeltge Pietersdr. Uit deze beide huwelijken had hij 7 kinderen.

De politieke loopbaan van Adriaen P. vertoont niets van de grootschheid, nog die van een vorig geslacht, ook die van zijn vader, kenmerkend. Als zoon van een reeds machtigen en rijken vader was zij reeds van te voren afgebakend. Zijn eerste beslissende schrede op den weg, die hem tot de hoogste eere-ambten in de jonge republiek zou voeren, was het gevolg van de politieke omwenteling van 1611, die het verwijderen van den humanistisch-libertijnschen pensionaris van Amsterdam, Dr. Albert de Veer, door diens promotie tot raadsheer in den Hoogen Raad, noodig maakte, waarop de, overigens zeer bekwame zoon van den calvinistischen burgemeester Reynier P. natuurlijk als candidaat der nationale volkspartij in diens plaats trad. Deze eerste gedaante, waarin hij moest optreden, is geen beletsel geweest voor zijn latere rol als chef der republikeinsch-staatsgezinde factie. Toen het politiek-religieuze getij in de jaren 1620 begon te kenteren, moest Adriaen P. het lot van zijn voorganger deelen: ook hij moest worden omhoog en daarmede weg gewerkt. Joh. E. Elias beschrijft de moeilijkheden, die zich daarbij voordeden als volgt: ‘Het had heel wat voeten in de aarde ook dit familielid (der Pauwen) kwijt te raken: de begaafde pensionaris, een uitgeslapen intrigant, beginselloos en onbetrouwbaar, was een man, die ontzien moest worden. Zijn buitengewone bekwaamheid deed voorzien, dat hij het in de toekomst ver zou brengen. Alleen een aanzienlijk of voordeelig staatsambt zou hem kunnen bewegen goedschiks zijn post te Amsterdam te verlaten. Het is vermakelijk om te zien, hoe de amsterdamsche heeren bij elke vacature van dien aard zich voor hun Pensionaris afsloofden. Op denzelfden dag, waarop Dr. Jan ten Grootenhuys zijn tegencandidaat voor het Schoutsambt, Dr. Reynier Pauw (3) versloeg, den 5den Jan. 1621, werd in de Vroedschap besloten de candidatuur van Adriaen P. voor het raadpensionarisschap van Holland - dat sedert de afzetting van Oldenbarneveldt tijdelijk door den dordtschen Pensionaris Andries de Witt werd bekleed - te ondersteunen. Pauw moest het echter afleggen tegen den Raadsheer Anthony Duyck, die twee weken later door de Staten tot Raadpensionaris werd verkozen. Toen den 31en Dec. 1624 in de Vroedschap werd beraadslaagd over de keuze van een opvolger van Noël de Caron als Ordinaris ambassadeur van den Staat in Engeland, werd wederom Dr. Adriaen P. candidaat gesteld. Ook dit ambt ontging hem; het werd aan den heer van Sommelsdijck toegewezen. Eindelijk gelukte het de amsterdamsche regeering haar Pensionaris in Juli 1627 door den Prins uit de nominatie van de Staten tot raad en rekenmeester der Graaflijkheidsdomeinen te doen verkiezen. Het is wel opmerkelijk, dat juist de politieke val van vader Reynier te Amsterdam voor zijn zoons een schitterende haagsche carrière opende; dezen zijn, in letterlijken zin, ‘naar boven gevallen’ (Gesch. van het Amsterdamsche Regentenpatriciaat, 91).

[p. 716]

Men ziet, welke ambten den jongen, bekwamen pensionaris in die jaren ontgaan zijn. Toen Adriaen P. eenmaal den voet in den stijgbeugel der haagsche hiërarchie had gezet, moest hij wel snel in aanzien en macht stijgen. Doch de politieke omstandigheden gedurende zijn eerste raadpensionarisschap waren hem niet gunstig. Blok (Gesch. van het Ned. Volk IV, 324) beschrijft dit als volgt: ‘De Prins had feitelijk de leiding der buitenlandsche zaken zoo goed als geheel en kon zijn voornemen om innige samenwerking met Frankrijk tot stand te brengen zonder veel moeite doorzetten. In de eerste plaats kon dit geschieden door den met de leiding der buitenlandsche betrekkingen belasten Raadpensionaris van zich afhankelijk te maken. De oude prinsgezinde Duyck en na hem de volgzame en zorgelooze J. Cats waren in dit opzicht gemakkelijk te bewerken. Veel minder was dit het geval met den bekwamen, handigen en zelfstandigen Adriaen Pauw, in wien sommigen reeds een nieuwen Oldenbarneveldt vreesden. Zoover kwam het nu wel niet, want P. kon met zijn grooten voorganger niet op ééne lijn staan, maar toch was hij den Prins lastig genoeg en op handige wijze wist deze in 1634, gebruik makende van een gezantschap naar Frankrijk, dat een nauwe alliantie moest inleiden, den gevaarlijken staatsman tijdelijk uit zijn belangrijken post te verwijderen. Men wist het verblijf van den Raadpensionaris in Frankrijk zoo lang mogelijk te rekken, ook nadat het vurig begeerde verdrag met deze mogendheid reeds gesloten was, en voordat hij kon terugkeeren, was de zaak zoover gereed, dat Pauw besloot de eer aan zich te houden en bij het einde van zijn vijfjarigen diensttijd uit eigen beweging bedankte. Toen eerst kon hij terugkomen, maar zijn opvolger, Jacob Cats, nu definitief Raadpensionaris.... was bij zijn terugkomst reeds.... in functie.’ Men kan dus zeggen, dat Adriaen Pauw's bekwaamheid hem op het hoogtepunt van zijn leven in den weg heeft gestaan de loopbaan te vervolgen, die voor hem scheen bestemd. Zoo is het gekomen, dat als het hoogtepunt van zijn werk waarschijnlijk de jaren 1646-47 moeten worden beschouwd, toen hij met Andries Bicker - en in nauwe samenwerking met Cornelis Bicker, den toen almachtigen burgemeester van Amsterdam - optrad als leider van de buitenlandsche politiek der staatsgezinde partij (Elias, a.w. 122), den vrede met Spanje tegen de fransche intriges en machtige belangen in de Republiek zelf wist door te voeren en onherroepelijk te maken. Dit werk, waarvoor hij - zie Blok - heel wat bestrijding en zelfs smaad te verduren had - o.a. als zou hij door Spanje zijn omgekocht, wat trouwens in overeenstemming was met de toenmalige politieke zeden - geeft hem, meer dan zijn vervullingen van het Eersteministerschap der Republiek, aanspraak op een eervolle plaats in de geschiedenis. Als diplomaat had hij zeker verdiensten, die o.a. nog in zijn laatste ambassade, gelijk Vreede getuigt, in zijn Inleiding tot eene Gesch. der Nederl. Diplomatie, uitblonken - zie ald. deel I, Bijl., 104 volg. en 2e ged., 2e stuk.

Geschilderde portretten: door M.J. Miereveldt in verz. J.E. Criellaert te Rotterdam, door G. van Houthorst in verz. ridder Pauw van Wieldrecht op huize Broekhuizen bij Leersum, door G. Terborch in dezelfde verzameling, door G. Terborch in het bezit van H.M. de Koningin te 's Gravenhage, door denzelfden schilder op het stuk ‘De vrede van Munster’ in de Nat. Gallery te Londen en op een stuk de intocht van Pauw te Munster voorstellende in het stadhuis aldaar, dat eveneens aan Terborch wordt toegeschreven, in het raad-

[p. 717]

huis te Munster ook een portret dat toegeschreven wordt aan J.B. Floris, voorts schilderde A. van Hulle zijn portret in 1648 en zijn er op het slot Gripsholm in Zweden twee geschilderde portretten door onbekende kunstenaars. Prenten: door M. van Lochem naar P. de Mol, door Th. Matham en C. Visscher, beide naar G. Honthorst, door P. Tanjé en P. Holsteyn, beide naar G. Terborch, door P. Pontius naar A. van Hulle, en een uitgegeven door B. Moncornet.

Zie: Joh. E. Elias, De Vroedschap van Amsterdam, alsmede diens Gesch. van het Amsterdamsche Regentenpatriciaat en Het Voorspel van den Eersten Engelschen Oorlog; P.J. Blok, Geschiedenis van het Nederl. Volk IV; G.W. Vreede, Inleiding tot eene Gesch. der Nederl. Diplomatie; P. Geyl, Gesch. van de Nederl. Stam, deel II, en de daar geciteerde geschriften.

van Ravesteyn