Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Noordkerk, Mr. Hermanus]

NOORDKERK (Mr. Hermanus), geb. te Amsterdam 28 Jan. 1702, ongehuwd overl. aldaar 6 Nov., begr. in de Groote Kerk te Haarlem 11 Nov. 1771, rechtsgeleerde. Hij was van zeer eenvoudige afkomst. In de opdracht van zijn Observationum decas verhaalt hijzelf, dat zijn overgrootvader van vaderszijde ‘ob navatam fideliter rei divinae operam’ in den vreemde van al zijn have was beroofd en toen door Gerrit Willemsz. Schoterbosch, burgemeester van Haarlem, liefdevol met vrouw en kinderen was opgenomen; deze bestemde den vluchteling ‘operando iisdem sacris’ onder de hem overgebleven (luthersche) geloofsgenooten. Een luthersch predikant van den naam Noordkerk komt echter bij J. Loosjes, Naamlijst van predikanten der Luth. Kerk in Ned. (1925) niet voor. Zijn vader Jacobus Noordkerk had door bemiddeling van Gerrit Corver, burgemeester van Amsterdam en nazaat van den haarlemschen burgemeester, den post verkregen van suppoost aan de Bank van leening aldaar; zijn moeder heette Margreta Lindenberg. Aanvankelijk ging Hermanus, die nog drie broers en één zuster had, in de leer bij den schilder Ottmar Elliger (dl. VI, kol. 476) en gaf al spoedig aan jongelieden les in teekenen en wiskunde. Toen hij eens aan een opdracht van zijn vader tot het schilderen van een plafond niet behoorlijk voldeed, zegde hij de schilderkunst vaarwel. Begiftigd met een klein stadspostje, dat hij door een ander liet waarnemen, kon hij zich sinds 1720 toeleggen op de studie van het Latijn, waarin hij van een Hongaar les kreeg. Ook d'Orville, hoogleeraar aan het Athenaeum, was hem bij de studie behulpzaam. Op 20 Mei 1724 werd hij als student te Leiden ingeschreven; hij studeerde aldaar theologie, philosophie, geschiedenis en rechten. Het liefst was hij predikant geworden, doch op verlangen van zijn weldoener, Gerrit Corver, bepaalde hij zich ten slotte tot de rechtsgeleerde studiën. Wel bleef hij zijn leven lang belang stellen in de godgeleerdheid, hetgeen ook uit zijn geschriften blijkt. Op 16 Dec. 1728 promoveerde hij tot doctor utriusque juris op proefschrift De commerciis ex jure gentium ad l. 5 D. de J. et J. (Lugd. Bat. 1728). Na zijn promotie liet hij zich inschrijven als advocaat bij den Hove van Holland en vestigde hij zich als zoodanig in zijn geboorteplaats aan den Groenburgwal bij de Binnen-Amstel. Reeds zeer spoedig verwierf hij zich den naam van een scherpzinnig jurist, maar bovendien van den voortreffelijksten pleiter van zijn tijd. Verschillende zaken, waarin hij optrad, verkregen groote bekendheid. Zoo behandelde hij in 1730 een echtscheidingsprocedure voor een vrouw tegen haar man, die zich had

[p. 674]

schuldig gemaakt aan homosexueele handelingen; omdat zulks nog weinig was voorgekomen, wijdde hij aan deze kwestie een verhandeling o.d.t. De matrimoniis, ob turpe facinus, quod peccatum sodomiticum vocant, juri solvendis, dissertatio (Amstelodami 1733). In 1735 pleitte hij ten gunste van een slaaf, die zijn eigenares in West-Indië was ontloopen en te Amsterdam een toevlucht had gevonden; het vonnis van schepenen van Amsterdam, die den slaaf na Noordkerks pleidooi zijn vrijheid hadden gegeven, werd echter in hooger beroep vernietigd (vgl. de Rechtsgeleerde observatiën tot opheldering van versch. duistere en onbewezen passagiën uyt de Inleidinge tot de Holl. rechtsgeleerdheid van H. de Groot, IV, 1778, 65 e.v.). In 1743 was hij advocaat voor den 80-jarigen Joan van de Velde, die geschriften van Willem Deurhoff (dl. VII, kol. 382) had ter perse gelegd; het door Noordkerk bij die gelegenheid gehouden pleidooi vormt wel het hoogtepunt van de toenmalige welsprekendheid. Noordkerk zelf heeft dit pleidooi niet laten drukken; het verscheen echter in niet bijster goeden vorm als Pleydooi over Deurhofs Job, ter wederlegging overgezonden (z. pl. 1743, niet bij Knuttel, ex. in Univ.-bibl. te Amsterdam), later beter herdr. als Pleitreeden voor Deurhofs Job saakelyk dus uytgesproken in het repliecq door.... Hermanus Noordkerk.... op Dingsdag 14 Mey 1743. Door den toehoorder en in drukgever Eysbrant Nergens (Harderwijk 1746; Knuttel 17557). G. van Rijn heeft op goede gronden door een citaat uit het in dien tijd verschenen pamflet Maria Sas, Dissertje voor Bakker Morsig opgedist, blz. 25, bewezen, dat Pieter Bakker (dl. IV, kol. 79) het pleidooi uit den mond van Noordkerk heeft opgeschreven en als de uitgever beschouwd moet worden. Van Hall heeft nog een afschrift van het pleidooi van de hand van Joh. Monnikhoff (dl. VIII, kol. 1170) uit 1755 ter inzage gehad en citeert daaruit eenige passages; deze verschillen echter niet noemenswaard van de overeenkomstige passages in voornoemde Pleitreeden.

Ook de autoriteiten hebben menigmaal van de groote talenten van Noordkerk gebruik gemaakt. In 1738 voerde hij een belangrijk proces voor het Officie-fiskaal van het College ter Admiraliteit te Amsterdam en bracht dit tot een voor het college gunstig einde. Groot was het aantal memories en adviezen, dat hij voor Amsterdam in moeilijke kwesties opstelde. Ook aan andere steden, benevens aan talrijke instellingen en particulieren heeft hij adviezen uitgebracht. Zoo is van zijn hand een uitvoerige memorie in een jurisdictiegeschil tusschen het Hof van Justitie van Holland en den baljuw van Noordwijkerhout, te vinden in de Nieuwe Ned. Jaarboeken I (1769), 578-739; dat Noordkerk de opsteller is der memorie blijkt uit H.C. Cras, Nagelatene verhandelingen en redevoeringen I (1822), 277. Aangezocht om de uitgave te voltooien van de handvesten van Amsterdam, aan de verzameling waarvan reeds een tweetal juristen hun krachten hadden gegeven, kweet hij zich met succes van dit werk, dat verscheen o.d.t. Handvesten; ofte privilegien ende octroyen; mitsgaders willekeuren, costumen, ordonnantien en handelingen der stad Amstelredam, 4 dln. (Amst. 1748-55). De voorrede hiervan is van de hand van Noordkerk en is in haar soort een meesterstuk. Men zegt, dat indien Noordkerk niet tot de Luthersche gemeente had behoord, hij zonder twijfel tot het belangrijke ambt van pensionaris van Amsterdam geroepen zou zijn geworden.

Vermelding verdient nog, dat Noordkerk door Pieter Vlaming (dl. III, kol. 1317) werd aangezocht

[p. 675]

om dezen behulpzaam te zijn bij het samenstellen van een nieuwe stadsbeschrijving van Amsterdam; door den dood van Vlaming is hiervan echter niets gekomen.

In 1760 werd Noordkerk door een zware ziekte aangetast. Na zijn herstel beperkte hij zich veelal tot het geven van adviezen. Hij bleef echter als advocaat ingeschreven, hetgeen blijkt uit de amsterdamsche Heerenboekjes uit dien tijd; deze boekjes vermelden hem als woonachtig op de Heerengracht over de Romeinsarmsteeg, later bij den Gouden Ketting (in 1740 nog op den Singel over de Swaans Brouwerij), waar hij kon wonen omdat hij met zijn praktijk veel geld had verdiend.

Op juridisch gebied schreef hij nog Specimen lectionum, seu disquisitio de lege Petronia (Amstelodami 1731) en Observationum decas. In quibus varia juris romani capita exponuntur aut emendantur (Amstelodami 1731). In latere jaren oordeelde hij over deze verhandelingen minder gunstig en heeft hij moeite gedaan de in omloop zijnde exemplaren op te koopen. Dit is hem echter niet gelukt.

De beteekenis van Noordkerk als letterkundige is door zijn biografen schromelijk overdreven. Hoewel zijn stijl de toenmaals zoozeer in zwang zijnde gezwollenheid mist en door groote vlotheid uitmunt, kan men hem bezwaarlijk tot de letterkundigen rekenen. Als jurist had hij den naam, dat hij het gebruik van uitheemsche woorden zooveel mogelijk trachtte te beperken. Van Hall heeft onder oogen gehad een in hs. bij de familie berustende redevoering van Noordkerk Over het ijdele en nuttige, dat, hierbeneden, den mensch, als natuurlijk en zedelijk verstandig wezen, aankleeft en hem ten deele valt, benevens een geschrift eveneens in hs., door hem samengesteld ter vermaning van de burgerij van Amsterdam in verband met de ongeregeldheden bij de begrafenis van Daniël Raap (1754). En wanneer men bij zijn vriend Wagenaar leest, ‘dat (Noordkerk) zich vernederd heeft om een onkundig en oproerig gedeelte der Amsterdammer burgerije, in gemeenzame geschriften, die zonder zijnen naam in 't licht kwamen, te onderregten en te vermaanen’, dan mag men wel aannemen dat van zijn hand is het anoniem verschenen pamflet: Onzydige vyfledige beschouwing van het gepasseerde omtrent het lyk en begraaffenisse van Daniël Raap. Opgesteld door een voorstander van regt en geregtigheid en vermaningen tot rust daar uit gededuceerd (Leiden 1754; Knuttel 18444), dat geheel den theologiseerend-juridischen betoogtrant van Noordkerk vertoont.

In de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam berusten nog concepten van brieven van G.W. van Oosten de Bruyn aan Noordkerk uit 1753 en 1754, benevens twee brieven aan denzelfde van Eliz. Wolff-Bekker, die met den advocaat zeer bevriend was, gedateerd te Beemster 8 April en 23 Sept. 1771, zie Catalogus der handschriften (in de) Bibliotheek der Universiteit van Amsterdam I (1899), 15; IV (1919), 58. In de Univ.-bibl. te Leiden bevindt zich een brief van Noordkerk aan een onbekende, zie Cat. Bibl. Ac. Lugd. Bat. XXII, Inv. Hs. II, 1 (1934) 145. In Betje Wolff en Aagtje Deken, Brieven. Met aant. v.J. Dyserinck (1904), 1-6, 10-30, 42-47, 59-75, 79, zijn 25 brieven van Betje Wolff aan Noordkerk afgedrukt; J. Dyserinck vermeldt in De Gids, 1903, no. 2 en Elzeviers Geïll. Maandschrift, 1903, II, 61-65, een lierzang aan ‘Aristus’ (d.i. Noordkerk) en een dichtkundige brief aan hem van Betje Wolff uit 1766, die in hs. bewaard zijn in het Prov. arch. v. Zeeland.

Petr. Burmannus Secundus maakte op Noordkerk een latijnsch lijkdicht, zie diens

[p. 676]

Poëmatum libri IV (1774), 466, dat door van Hall in het Nederlandsch werd vertaald; even- eens maakte Eliz. Wolf-Bekker een ‘Lijk- zang ter gedachtenisse van.... Mr. Hermanus Noordkerk’ (Lier-, veld- en mengelzangen 1772, 1-14). Een band met lijkredenen op Noordkerk (o.a. Lijk-cipres gehangen om de doodbusse van... Mr. H. Noordkerk) komt voor in den Cat. van de Hist. tentoonstelling van Amsterdam (1876), no. 2881. Zijn belangrijke boekerij werd in 1772 ge- veild bij P. Schouten te Amsterdam, zie Cat. der bibl. van de Ver. ter bevordering van de belangen des boekh. IV (1934), 273. Daarvan maakte deel uit de beroemde atlas van Is. le Long (dl. VIII, kol. 123), die inmiddels tot 51 dln. was aangegroeid, zie Fred. Muller, Beschr. cat. van portretten (1853), Inl., XXXII.

Van de broeders van Noordkerk stierf er één jong, de tweede, Frederik, een koopman, had uit zijn huwelijk met Maria Elizabeth Crol geen kinderen, de derde, Jacobus, werd eerste stadsklerk ter secretarie te Amsterdam en bleef ongehuwd. Eveneens bleef zijn zuster Jacoba Margaretha ongehuwd.

Zie: (J.S. Vernède), Éloge de Monsieur l'avocat Noordkerk (Amst. 1771); Jan Wagenaar, Schets van het leven, den aart en het gedrag, van den Heere Mr. Hermanus Noordkerk in diens Verzameling van historische en politieke tractaaten II (1780); M.C. van Hall, Redevoering ter gelegenheid der inwyding van het Paleis van Justitie te Amsterdam (1836); dez., H. Noordkerk beschouwd als Ned. redenaar en letterkundige in diens Regtsgeleerde verhandelingen en losse geschriften (1838), 215, eerst verschenen in N.G. van Kampen, Magazijn voor kunsten, wetenschappen en letteren, II, 191; E.A. Sandbrink, De advocatorum qui in Belgia Septentrionali floruerunt juribus ac doctrina (1849), 136; C. Sepp, Een pleidooi van H. Noordkerk in Godgeleerde Bijdragen (1864), 353; G. van Rijn, Deurhof's Job en de pleitrede van Noordkerk in de Librye (1889), 6; J.G. Frederiks en F.J. v.d. Branden, Biographisch woordenboek der noord- en zuidnederlandsche letterkunde 2e dr. (1892), 556; N. de Beneditty, De Amsterdamsche Cicero der 18e eeuw (Mr. Herm. Noordkerk 1702-1771) in Themis LXXXIX (1928), 293 e.v.; Maandblad Amstelodamum XV (1928), 79; Jaarboek Amstelodamum (1936), 174.

Wijnman