Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Graaf, Abraham de]

GRAAF (Abraham de) of de Graef, geb. te Amsterdam 1635, vermoedelijk aldaar overl. kort na 1717, wis- en zeevaartkundige. Zijn vader was een linnenwever, Barent Jansz. genaamd en afkomstig uit Munster; in Mei 1632 was deze te Amsterdam getrouwd met Janneke Meliers (Moliers). Aanvankelijk was Abraham in het vak van zijn vader werkzaam, hetgeen blijkt uit de woorden ‘hij was eerst van de spoelback en 't weefgetouw afgekomen’ in Antwoordt tegen het lasterboeckje van den Amsterdamschen geometrist en brilsifter Klaes Hendricksz. Gietermaker van zijn tegenstander Cornelis van Leeuwen (1664). Op 28 Febr. 1655 werd hij gedoopt bij de Vlaamsche Gemeente der Doopsgezinden te Amsterdam, waartoe zijn vader ook behoorde (‘Abraham Baerentss, getuyge de vader Baerent Janss’). Omdat hij een buitengewonen wiskundigen aanleg had, werd hij rekenmeester. Reeds in 1657 verscheen zijn eerste publicatie; hij noemt zich dan ‘Mr. Abraham de Graef (naar een uithangbord?), mathematicus, schoole houdende in deselve konst op de Nieuwendijck in de Nieuwestraet in de drie vergulde Ossehoofden’; hij woonde dus toen in het huis van zijn geloofsgenoot Sybrant Hansz. Cardinael (dl. VII, kol. 253). De school van laatstgenoemde, die in 1647 overleed, was voortgezet door diens dochter Levijntje Cardinael, die in 1648 het werk Boeckhouden van haar vader uitgaf. Uit de voorrede van dit boekje blijkt, dat Levijntje nog in het bezit was van de zes resteerende deelen van Cardinaels Arithmetica in hs.; deze deelen waren volgens het bovengenoemde pamflet van Cornelis van Leeuwen later in handen van de Graaf, die ze aan van Leeuwen uitleende om te copieeren. Daaruit is wel af te leiden, dat de Graaf de opvolger was van Levijntje Cardinael in het huis ‘de drie vergulde Ossehoofden’. In een in het openbaar aangeslagen placcaat van 18 Jan. 1659 komt de Graaf voor als ‘wis- en sterrekonstenaar’, in zijn Principia arithmeticae noemt hij zich ‘boeckhouder, rekenmeester enz. tot Amsterdam’ (1662). Op 12 Oct. 1659 trouwde hij in de doopsgezinde kerk 't Lam te Amsterdam met de 20-jarige Susanna Pietersdr. Heppingh, een dochter van Pieter Lambertsz. Heppingh, ‘droochscheerders schaerslyper’ en Grietje Pietersdr. Moerbeeck (haar moeder was reeds in 1646 hertrouwd met Jacob Colvenier). Lang bleef hij niet in de Nieuwstraat wonen: zijn vriend Claes Hendriksz. Gietermaker vestigde er zich in Mei 1662; zelf had hij in Mei 1663 een school in de Niezel naast de Witte Ruit. Later was hij ‘examinateur der stuyrluyden’; in een brief van Christiaan Huygens aan zijn vader van 9 Sept. 1685 wordt hij genoemd ‘celui qui instruit et examine les pilotes’; ook

[p. 294]

in 1699 en 1700 komt hij als zoodanig voor. In 1692 woonde hij in de Elandsstraat in de Salamander. Eenige brieven van Christiaan Huygens aan hem zijn bewaard uit 1687 en volgendejaren.

Abraham de Graaf moet beschouwd worden als een onzer belangrijkste wiskundigen. Hij publiceerde gezaghebbende werken op mathematisch, sterrekundig en zeevaartkundig gebied en droeg o.a. in belangrijke mate bij tot de verbreiding van de door Descartes ingevoerde analytische meetkunde. In zijn rekenkundig werk staan de eigenschappen der rekenkunde en niet het cijferen op den voorgrond; zijn Principia arithmeticae is als schoolboek echter te uitgebreid, doch de stijl is voortreffelijk en veel beter dan die van andere rekenboeken uit dien tijd. Zeer belangrijk is ook zijn boekhoudkundig leerboek. Dit gaat niet uit van de handelsvoorvallen, maar van de rekeningen, zoodat hij komt tot een eenvoudig systeem van crediteeren en debiteeren; het is verdeeld in een aantal instructies. De balans zet de Graaf in het centrum, bovendien past hij de later zoo geliefde concentrische leermethode voor het boekhoudkundig onderwijs toe; ook in de verdere behandeling komt zijn buiten gewone systematiek tot uiting.

Als vriend van Galenus Abrahamsz. de Haan (dl. V, kol. 215) werd de Graaf ook onder de Collegianten geteld. Op 15 Febr. 1660 deed hij met Ysbrand Bruin, Mr. Pieter van Locren, Jacob van Halmael e.a. het verzoek om het college in de doopsgezinde kerk over te brengen, welk verzoek werd afgewezen. Gelijk zoovele Collegianten heeft ook de Graaf eenigen tijd te Rijnsburg gewoond: zijn werken uit 1706 zijn althans van daar gedateerd. Een werk uit 1708 is evenwel weder te Amsterdam gedateerd. Zijn laatste werk is van 1717; hij zal wel kort daarna gestorven zijn. Van der Vies deelt mede zijn begraafacte te vergeefs te Amsterdam en te Rijnsburg te hebben gezocht. Zijn portret is niet bekend.

De Graaf nam nog deel aan een fellen pennestrijd, waarin o.a. zijn ambtgenooten Gietermaker, Corn. van Leeuwen, Anhaltin (zie dit dl. kol. 22) werden gemengd. De in verband hiermede verschenen pamfletten zijn vaak zeer persoonlijk, doch de er in vermelde feiten niet altijd even betrouwbaar. Zoo ontkent Corn. van Leeuwen in zijn reeds meermalen aangehaald pamflet ooit een leerling van de Graaf geweest te zijn; laatstgenoemde zou echter nog in 1664 les van Johannes Olfertsz. Schooten (Johannis Olpheris) hebben gehad in ‘de navigatie en yets anders’, doch daarvan ‘noch de beginselen’ niet verstaan. Van Leeuwen kondigt nog een boekje aan, speciaal tegen de Graaf gericht, doch dit is nimmer verschenen.

Van de hand van de Graaf verscheen: Beschrijvinge van de nieuwe ruytcaert (Amst. 1657); Beschrijvinge van de pleyn-schael (ald. 1658); Cijferboeck (ald. 1658); De starre-kunst (ald. 1659, hierachter Redenering wegens de vinding der lengte van Oost en West); Vier boeken, drie van de driehoeksmetinge en een van de telkunstigen (ald. 1659); Principia arithmeticae theoreticae et practicae of de beginselen der telkunst of rekenkunst (ald. 1662, herdr. 1672, 1693); Ontleding van de bril voor de Amsterdamze belachelijke geometristen.... met een bijvoegsel, zijnde den brief van Dirk Rembrantsz. van Nierop (ald. 1663, een weerlegging van Corn. van Leeuwen, Aenhangh genaemt den bril (1663) en antwoord aan van Nierop op diens critiek op de Graafs Starre-kunst); Nieuwe konstige tafelen sinuum tangentium et secantium (ald. 1665); De beginselen

[p. 295]

van de algebra of stelkonst, volgens de manier van Renatus Des Cartes (ald. 1672); De geheele mathesis of wiskonst, herstelt in zijn natuurlijke gedaante (ald. 1676, herdr. 1694, 1708, 7e dr. 1737); De kleene schatkamer of een korte beschrijving van de konst der stierlieden (ald. 1680, herdr. 1688, veel verm. dr. 1703 o.d.t. De kleene schatkamer, het 1. boek van de konst der stierlieden); Instructie van het Italiaans boekhouden. Met een memoriaal (2e dr. ald. 1688, 3e dr. 1693, 1700, 5e dr. 1710, 4e dr. 1717, wederom 5e dr. gecorrigeerd door P.F. Chicot 1728, 6e dr. met aant. van denz., z.j., 8e dr. gecorr. door Nic. Struyck 1768, herdr. omstr. 1790, in het Fr. vert. door Chicot o.d.t. Instruction pour tenir les livres en parties doubles, Amst. 1718); een uitwerking, geen nieuwe uitgaaf van dit boek is: N.A. Vestieu, Het werk van wijlen Abraham de Graaf over het boekhouden gejournaliseerd volgens de gewone zoogenaamde Italiaansche of dubbele gewoonte (Amst. 1806); Wiskonstige arithmetica, zijnde een korte verhandeling van de natuur der cijferkonst. Op dese ordre gebracht door A. van Dam (ald. 1696, herdr. 1702, 1705, 1715, hierbij een Exemplaar-boekje van de arithmetica, waarvan bovendien verscheen een afzonderlijke uitgaaf van A.S. Habelius in 1761, met een Aanhangsel van A.B. Strabbe); Inleyding tot de wiskunst of de beginselen van de geometria en algebra (ald. 1702, 2e dr. 1706); Analysis of stelkunstige ontknoping in de meetkunstige werkstukken (ald. 1706); De vervulling van de geometria en algebra, begrepen in het boek genaamd de Inleyding tot de wiskunst (ald. 1708, herdr. 1751; de Graaf wilde door dit boek in verband met de beide vorige een volledig samenstel van de wiskundige wetenschappen leveren); Kleine schets van het Italiaans of koopmans boekhouden (ald. 1711, herdr. 1728, 1761, is slechts de uitwerking van een paar memoriaalposten uit de Instructie in journaal en grootboek); Proportie die de middellijn van een rond heeft tot den omtrek (ald. 1714); Memoriaal van het boekhouden (ald. 1717, in het Fr. vert. door P.F. Chicot, Formulaire d'une journal et grandlivre en parties doubles, Amst. 1718); Tafel der voornaamste zeeplaatsen des bekenden aart-rycks (z.j.).

De Graaf had uit zijn huwelijk drie zoons: Isaac, die volgt; Abraham, in 1694 adelborst op het schip Sparen en in 1698 te Batavia overleden; Joannes of Jan, die volgt. Geen dezer zoons werd bij de Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam gedoopt. Wellicht ontvingen zij den doop te Rijnsburg tijdens een bijeenkomst der Collegianten.

Zie: Doop-,trouw-en aanwijsboek der Vlaamsche Doopsgezinde gemeente (Doopsgezind Archief Amst.); D. Bierens de Haan, Bouwstoffen voor de geschiedenis der wis- en natuurkundige wetenschappen in de Nederlanden II, 65 e.v.; dez., Bibliographie néerlandaise hist.- scientifique des ouvrages importants sur les sciences mathématiques (1883), 108 e.v.; J. Versluys, Geschiedenis van de opvoeding en het onderwijs (1878) III, 46; Maandblad voor het boekhouden, 1 Mei 1896; Bouwstoffen voor de geschiedenis van de levensverzekeringen en lijfrenten in Nederland (1897), 149 e.v.; J.C. van Slee, De Rijnsburger Collegianten (1895), 149; H.J. Koenen, Abraham Isaacsz. de Graaf in De Ned. Leeuw (1898), 60; Chr. Huygens, Correspondance IX (1901), X (1905) i.v.; Hagers, Bouwstoffen voor de geschiedenis van het boekhouden in de Nederlanden (1903); Bes, Bijdragen tot de geschiedenis en de theorie van het boekhouden (1908); W.J. Kühler,

[p. 296]

Het socinianisme in de Nederlanden (1912), 165; M. van Haaften, Het Wiskundig Genootschap (1923), 11, 27; Het Boek XXII, 92; A.B. van der Vies, De wiskundigen Abraham en Isaac de Graaf in De Ned. Leeuw (1925), 343 e.v.; M. van Haaften, Het sterfjaar van Isaac de Graaf in De levensverzekering III (1926), 86 e.v.; dez., Nic. Struyck (1925), 28, 53-55, 60, 61, 68; O. ten Have, De leer van het boekhouden in de Nederlanden tijdens de 17e en 18e eeuw (1933), 115 e.v.; Tijdschr. voor taal en letteren (1936), 173, 245; G.A. Vorsterman van Oyen, Honderd vier en veertig vraagstukken (1868), 49; Bijvoegsel van het Nieuw Tijdschr. voor Wiskunde III (1927), 172-186.

Wijnman