Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Fokke, Arend]

FOKKE (Arend) Simonsz., geb. te Amsterdam 3 Juli 1755, overl. aldaar 15 November 1812, was de zoon van den bekenden graveur Simon Fokke, die bij zijn dood in 1784 een aanzienlijke verzameling teekeningen en prenten der voornaamste meesters uit de italiaansche, fransche en nederlandsche scholen, ‘met veel kunde gedurende eene halve eeuw bijeengebragt’ - zoo zegt de catalogus van 1784, 2 dl. ervan - naliet. De vader had Arend gaarne in zijn kunstvak opgeleid en deze raakte met de theorie ervan voldoende bekend, zooals blijkt uit zijn verhandeling De Graveur (1797), maar de jongen voelde meer voor algemeene wetenschappelijke kennis. Aan universitaire opleiding viel niet te denken; de vader deed den 13-jarigen A. in de leer bij den boekhandelaar Steven van Esveld in de Kalverstraat. Rijk aan werklust en werkkracht vond de weetgierige jongen ruim gelegenheid, om in oude en nieuwe boeken te grasduinen en verwierf zich aan de hand van zijn leermeester Aelbrecht gaandeweg een groote belezenheid in oude en nieuwe talen en een uitgebreide kennis. De autodidact vervolgde zijn letterarbeid in de encyclopedistische en spectatoriale richting van zijn tijd, toen hij in 1778 zelf een boek- en uitgeverszaak had opgezet. 27 jaar oud trouwde hij met zijn nicht Catharina Brinkman uit Amsterdam. Weinig huwelijksgeluk in 30 jaar. In 1783 drukte hij zijn eerste pennevrucht: Dichtlievende Mengelingen (Amst. 1783). Wel schreef F. af en toe nog eenige oorspronkelijke en vertaalde gedichten, maar het proza was hem liever. De veelweter stelde verhandelingen op over velerlei onderwerpen, om, als lid van Felix Meritis, het Nut e.a. genootschappen, ze zijn medeleden voor te lezen. Van die talrijke voordrachten zijn de 6 redevoeringen in de wintermaanden van 1782-85 in Felix gehouden, de eerste. Deze werden in 1787 door en bij hem uitgegeven op ‘heusche aanmoediging mijner kunstkweekende medeleden’ onder den titel: De Verscheidene Tijdperken des menschelijken levens. In zijn latere voordrachten, soms wat wijdloopig, deed zijn zin voor het ironisch-comische hem te boertig van stijl, te gezocht geestig worden, evenals zijn vader in later werkperiode te veel caricaturen gaf. Voor zijn hoorders zeker meer genietbaar dan voor lezers van den in druk verschenen tekst. In zijn tijd van nationale vernedering wilde F. zijn veelzijdige kennis dienstbaar maken tot voorlichting en opbeuring van het jonge geslacht. Daarvoor stelde hij in 1785 een encyclopedie op - ‘inzonderheid volgens de schets van den beroemden baron von Bielefeld’ -, een populair ‘Iets over alles’, getiteld Catechismus der Weetenschappen, Schoone Kunsten en Fraaye Letteren. Het kostte 9 jaar werkens. De kostbare uitgave met uitvoerige tabellen en platen, waarvan het 1e deel inhield: Godgeleerdheid - in 12 samenspraken en die ‘Opgedragen (was) aan de Maatschappije der Verdiensten’ -, vond te weinig koopers en werd een financieele mislukking. In 1794 deed de veelschrijver, geen zakenman, zijn zaak aan kant. Toch is van den Catechismus een 2de druk verschenen (Leiden 1812). Bij nijpenden tegenspoed - in 1794 en 95 moest hij les geven voor zijn levensonderhoud - behield de taaie werker zijn lust en moed, getuige de Moderne Helicon, een droom, voorgelezen in Felix en in 1792 bij hem uitgegeven. Hier biedt Apollo, met de Muzen naar een hollandsch duin verhuisd, in zijn winkel aan de dichters van het laatst der

[p. 265]

18de eeuw een grooten voorraad hoogdravende, gezwollen en sentimenteele woorden en uitdrukkingen te koop. Bij den 2den druk van dit ironisch-comische stuk, verrijkt met 2 caricatuurplaten (Leiden 1802), voegde F. een politiek hekelstuk, in 1797 in Felix voorgelezen, Apollo, Sergeant van de gewapende burgerwacht. F.'s rijke verbeeldingsgave komt vooral uit in Het toekomende jaar 3000, eene mijmering (zijn laatste uitgave, 1793). Als politiek satirist toont de volbloed hollandsche patriot zich in zijn Proeve van een Ironisch-comisch woordenboek (Amst. 1797); een 4de dr. er van verscheen als Ironisch-comisch psycho-chemisch woordenboek (Amst. 1821). Hierin hekelt hij fransche zeden. Evenzoo in Het Geheim, in October 1810 voorgelezen en onder den titel van Psycho-chemisch Geheim, om van den nood eene deugd te maken (gedrukt 1811 te Amst., 3de dr. 1821). Deze uitgave was waarschijnlijk de aanleiding, dat F., die in den franschen tijd op het stadhuis den drukken post van commies bij de politieke secretary had, eenige weken vóór Napoleons bezoek in November aan Amsterdam gevangen werd gezet, welke bejegening zijn sukkelende gezondheid voor goed knakte. Kort na het noodlottig Geheim had hij als voordracht gehouden: Het Horoscoop der Statistische, politieke en oeconomische Wereld, getrokken in Slagtmaand des jaars 1810, - beschouwingen en voorspellingen omtrent de tijdsomstandigheden. Het werd wijselijk niet bij zijn leven gedrukt, maar in 1814 (Amst.). Bovengenoemde uitgaven (behalve de Catechismus) en nog meer ‘deels geheel uitverkocht, deels verstrooid geraakt zijnde’, werden ‘met de voornaamste zorg van een der vertrouwelijkste vrienden’ van F. door en bij C. van Kesteren uitgegeven als Verzameling der Werken van A. Fokke Simonsz, 12 dl. (Amst. 1830-35). Daarin zijn o.a. niet opgenomen de (onvoltooide) Boertige reis door Europa (7 dl., 's Gravenhage 1794-1806), een reeks van voordrachten, inhoudende caricatuur van engelsche en fransche historie; De Vrouw is de baas, 2 st. met platen (Amst. 1810, 3de dr. 1826; 4de dr. 1838); De Mode of verhaal der zeden, denkwijzen, kleederdrachten en gewoonten van de oude, middeneeuwsche en hedendaagsche volken (onvoltooid) 2 dl. (Utrecht 1811). Voorts verscheen Nagelaten Verhandelingen en stukken van onderscheiden aard van A. Fokke Simonsz (Amst. 1814, 2de dr. 1831), waarin de voordrachten Het leven is een droom (1814), Het Horoscoop (1814), benevens kleinere stukjes, vroeger in het Mengelwerk van de Vaderlandsche Letteroefeningen geplaatst, voorafgegaan door een korte schets van zijn karakter en leven, met caricatuurplaten.

Van zijn portret maakten prenten: L. Portman, P.H.L. v.d. Meulen en W. Nieuwhoff.

Zie: Witsen Geysbeek, Biogr., Anthol. en Crit. Wdb. II, 309-322 (Amst. 1822); Nagelaten Verhandelingen (zie boven); Het Leven van Mr. v. Lennep en Mr. David v. Lennep door Mr. J. van Lennep II, 53-58 (Amst. 1861); H. Frijlink, Arend Fokke Simonsz. Zijn leven, denken en werken (Amst. 1884); Litt. Fantasiën, Nieuwe Reeks II, 188; G. Kalff, Geschiedenis der Letterk. VI; te Winkel, De Ontwikkelingsgang der Ned. Letterk. IV en V; Tijdschrift voor taal en letteren (Tilburg 1925), 172-205.

R. Zuidema