Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Amman, Johann Conrad]

AMMAN (Johann Conrad), geb. te Schaffhausen 16 Febr. 1669, overl. te Warmond Nov. 1724, de eerste hier te lande die zich toelegde op het doofstommenonderwijs. Hij was de oudste zoon van Johann Amman, president van het gerechtshof te Schaffhausen (zooals blijkt uit na te noemen dissertatie) en studeerde te Bazel in de medicijnen. Hij promoveerde 9 Dec. 1687 aldaar op een proefschrift Disputatio inauguralis sistens aegrum pleuropneumonia laborantem (Basileae 1687), opgedragen aan zijn vader, alsmede aan zijn neef Johann Amman, med. doctor. Kort na zijn promotie vestigde hij zich hier te lande, vermoedelijk te Haarlem, waar hij zich toelegde op het onderwijs aan doofstommen (waarmede hij trouwens reeds te Schaffhausen begonnen was), volgens een door hem gevonden methode. Hij maakte kennis met Franc. Merc. van Helmont (dl. VIII, kol. 742), die zich voor dergelijk onderwijs ook interesseerde en van wien hij vertaalde Observationes circa hominem ejusque morbos per Paul. Buchium, in Lat. sermonem translatae (Amstel. 1692). Nog in hetzelfde jaar verscheen zijn bekend Surdus loquens seu methodus, qua, qui surdus natus est, loqui

[p. 18]

discere possit (Amstelaedami 1692), vert. in het Hollandsch onder den titel Surdus loquens, dat is wis-konstige beschrijvinge op wat wijsse doofgeborene sal konnen leeren spreken (Haerlem 1692). De vertaling is opgedragen aan Pieter Koolaart, een rijk koopman te Haarlem, wiens doofstom dochtertje, Hester, Amman's eerste leerlinge was; de voorrede is gedagteekend te Haarlem, 1 Sept. 1691. Hoe ingenomen de familie Koolaart met het onderwijs van Amman was, blijkt het best uit een gedicht van Hester's stiefmoeder Elisabeth Hoofman op Amman's 25ste verjaardag, 16 Febr. 1694, zie De nagelaten gedichten van Elisabeth Koolaart, geboren Hoofman (Haarl. 1773), 79. Wonende op de Keizersgracht te Amsterdam teekende Amman vervolgens 5 Maart 1694 aldaar ten huwelijk in met Maria Birrius, oud 22 jaar, woonachtig in de Hartenstraat. Na op 28 April d.a.v. poorter in zijn woonplaats te zijn geworden, vestigde hij zich nog in hetzelfde jaar als geneesheer te Haarlem. Onzeker is hoe lang hij in laatstgenoemde stad woonachtig bleef. Zijn werk over het onderricht aan doofstommen publiceerde hij voor de tweede maal in vermeerderde uitgaaf o.d.t. Dissertatio de loquela (Amstelaedami 1700, 1702, 1708, herdr. als Surdus loquens sive dissertatio de loquela, Lugd. Bat. 1727, id. 1740). Voor dien had hij nog een nieuwe uitgaaf bezorgd van de hollandsche vertaling, voorafgegaan door een vertaling van Helmonts in 1667 te Sulzbach verschenen Alphabeti vere naturalis hebraïci (vermoedelijk van de hand van Amman) o.d.t. Een zeer korte afbeelding van het.... Hebreuwse ABC. Als mede een verhandeling om de doof geboorene te leeren spreken door Joh. Conr. Amman (Amst. 1697). Op 3 Febr. 1711 werd Amman in het register der medici te Amsterdam ingeschreven (hij gaf toen op 24 Jan. 1688 te Bazel gepromoveerd te zijn). Een beroep van zijn geboortestad Schaffhausen om er een professoraat te aanvaarden sloeg hij af (1714). Verhuisd naar Warmond (zijn vertaling van Hubner is gedateerd Warmond 7 Aug. 1715) kocht hij daar een klein landgoed, de hofstede Oostergeest, waar hij op het teelland een kruidtuin aanlegde. Ook moet hij een uitgebreide bibliotheek en vele manuscripten over zijn werk hebben gehad, doch men weet niet waar deze gebleven zijn. Hij overleed kort na zijn terugkeer van een met botanisch doel ondernomen reis door zijn vaderland. Hij stond in verbinding met vele groote geleerden van zijn tijd, zooals Boerhaave en Poiret.

Op 15 Mei 1726 vertrok zijn weduwe met attestatie naar Amsterdam. Op dienzelfden dag verkocht zij voor ƒ 2600 de hofstede Oostergeest ‘staande en gelegen omtrent de Katholieke kerk te Warmond’ aan Cornelis Schrijver, koopman te Amsterdam.

Amman bezorgde nog een uitgaaf van Caelius Aurelianus, De morbis acutis et chronicis libri VIII (Amstelaedami 1709, herdr. 1722, 1755, Venetiae 1757), met zijn eigen aanteekeningen en die van T.J. van Amsteloveen en vertaalde van Plato, De verdeediging van Socrates (Amst. 1709, opgedragen aan zijn vriend Mr. Nic. Muys van Holy (dl. III, kol. 893), ‘die - volgens de voorrede - bij vonnis van een vermaarde Recht-bank op een plaats zit, daar men niet dan deugnieten behoort te brengen’) en Het vervolg van Socrates verdediging genaemd... Crito en Phaedo (Amst. 1709, het tweede stuk met afz. titel Phaedo of samenspraak van de onsterfelijkheid der ziele), verder van Joann. Hubner, Twee maal twee en vyftig uytgeleezene

[p. 19]

bybelsche historien. Uit het Hoogd. (Amst. 1715, herdr. 1735, 1766, 1790).

Amman's belangrijk werk over het doofstommenonderricht is in het Fransch, Duitsch en Engelsch vertaald: The talking deaf man. Done into English by D[an]. F[oot] (London 1694), Redende Taube oder Abhandlung von der Sprache. Übers. von G[eorg] V[enzky] (Prentzlau usw. 1747, hiervan verscheen een nieuwe uitgaaf Dissertatio de loquela. Mit d. Deutschen Übers. von G. V[enzky]. Neudr. bes. von Wilh. Viëtor, Berlin 1917-18), Dissertation sur la parole, vert. door Beauvis de Préau in Cl. Fr. Deschamp, Cours élémentaire d'éducation (1771), Abhandlung von der Sprache und wie Taubstumme darin zu unterrichten sind. Aus dem Lat. übers. von L. Grasshoff (Berlin 1828) en A dissertation on speech [transl. by Ch. Baker] (London 1873).

Het werk is verdeeld in drieën. In het eerste hoofdstuk beschrijft Amman wat stem of geluid in het algemeen is, in het tweede wat de letters zijn en hoe ze gevormd worden en in het derde hoe men dooven kan leeren spreken. Amman's theorieën betreffende de letter- en klankvorming zijn voor zijn tijd voortreffelijk en terecht noemt prof. F.C. Donders in zijn Physiologie van de spraakklanken in het bijzonder van die der Ned. taal (1865) Amman zijn voorganger op dit gebied. Niet minder voortreffelijk is Amman's methode van onderwijs aan doofstommen, een methode die hij samenstelde vóór hij kennis nam van hetgeen anderen voor hem op dit gebied hadden gepresteerd. Bij zijn onderwijs maakte hij o.a. gebruik van spiegels. Zijn leerwijze bleef echter hier te lande vrijwel onopgemerkt. Zeer veel invloed had hij echter op Sam. Heinicke, den stichter van de zg. duitsche school en zoo kon het gebeuren dat Amman's methode, onder den naam van methode der duitsche school, in 1847 te Rotterdam zijn eerste intrede deed! ‘In vele opzichten wijkt ons moderne doofstommenonderwijs weinig af van datgene wat deze groote voorganger in lang vervlogen tijden wist te vinden’ (Sluyzer).

Amman liet een viertal kinderen na, nl. Dorothea (in 1726 reeds lidmaat der Geref. Gemeente), Elias, Johan en Aleida.

Zijn portret door Friedr. Wettstein bevindt zich in den Kunstverein te Schaffhausen (gerepr. bij Lenderink, Blind en doofstom tegelijk). Naar dit schilderij is van Amman een reliëfbeeld gemaakt door den amsterdamschen beeldhouwer Fortuin, geplaatst in de inrichting voor doofstommen aan de Ammanstraat te Rotterdam.

Een geschilderd portret door N. Maes in coll. Fehmers te Rotterdam; schilderijen van onbekende kunstenaars kwamen voor in verk. coll. Ph. v.d. Schley, Amst. 22 Dec. 1817, en verk. coll. Abr. de Vries, Amst. 16 Maart 1864.

Zie: C.G. Jöcher, Gelehrten Lexikon, Fortsetzung I (1784), 740, 741; H.O. Feith en B.H. Lulofs, Redevoering en dichtregelen uitgesproken ter gelegenheid van het 25-jarig feest van het Dep. Groningen der Mij. tot Nut van 't Algemeen (Gron. 1819), Aanteekeningen, 99 e.v.; Systematische gerangschikte lijst der werken en geschriften over de doofstommen (Gron. 1824); Liste litéraire pholocope (1842); Navorscher III (1853), 157, CXXXIII; Walther, Geschichte des Taubstummenbildungswesen (Bielefeld 1882); J.G. Frederiks en F.J. van den Branden, Biographisch woordenboek der Noord- en Zuidnederlandsche letterkunde, 2e dr., 16; Paul Schumann, Die Entwicklung des Taub-

[p. 20]

stummenwesens in Holland in Blätter für Taubstummenbildung 37e j. (1924) ter gelegenheid van de 200-jarige herdenking van den sterfdag van Amman; Eug. Sutermeister, Quellenbuch zur Geschichte des schweizerischen Taubstummenwesens (Bern 1929), 608; Huisman, Lezing over Amman op de 22e alg. verg. van Effata 30 Juni 1910 (Heusden bij A. Gezelle-Meerburg); Catalogus van d. Bibl. der Ned. Mij tot bevordering der geneeskunst (1930), 146, 159, 186, 274, 424; British Museum. General Catalogue of printed books IV (1932), 149; Gesamtkatalog der preuss. Bibliotheken IV (1933), 21, 22; M. Sluyzer, Dr. Johann Conrad Amman (1935); Maandblad Amstelodamum 1935, 72.

Wijnman