Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 9

[Velde, Jan van de]

VELDE (Jan van de), graveur en waarschijnlijk ook schilder, werd geb. in 1593 te Rotterdam en stierf in Enkhuizen kort na 1641. Hij was de zoon van den schrijfmeester Jan v.d. Velde uit Rotterdam en waarschijnlijk een broeder van Esaias. Hij ging in Haarlem in de leer bij Jacob Matham den graveur, dien zijn vader reeds kende in 1605, dus toen Jan v.d.V. ongeveer 12 jaar was. Bij Matham, die in 1613 op de Oude Gracht woonde was v.d.V. ook in huis van het begin van zijn leertijd af. De jonge v.d.V. had het niet breed en werkte ijverig; in 1614 is zijn leertijd ten einde en wordt hij te Haarlem lid van het St. Lucasgilde,

[p. 1168]

hij blijft echter in het huis van Jac. Matham wonen en staat als gezel onder zijn toezicht. Ook met den schrijfmeester Coppenol (1617) stond v.d.V. in betrekking. Vader v.d.V. schrijft over hem aan zijn zoon (verg. artikel S. Frisius kol. 264). Voortdurend is hij in correspondentie met zijn ouders te Rotterdam, die hem dan eens een paar schoenen of een ander kleedingstuk, dan wat geld en vooral veel goede raadgevingen zenden; een ander maal berichten zij hem, dat zij hem zullen bezoeken. 18 Nov. 1618 huwt Jan te Enkhuizen met Stintje Frederiksdochter en woont niet meer bij Matham. In 1619 of 1620 werd hem een zoon Jan geboren. In 1620 ongeveer, doch niet lang daarna, kwamen zijn ouders ook in Haarlem wonen, in 1621 graveerde hij het portret van zijn vader, die 10 Sept. 1623 overleed. J.v.d.V. komt in aanzien en het gaat hem blijkbaar goed. In 1623 betaalt de stad Haarlem hem voor prenten; twee jaar daarna vraagt hij een privilege voor 8 jaar van het hof in den Haag om zijn prentwerk voorstellende de begrafenisplechtigheden van Prins Maurits te vervaardigen en te publiceeren onder de leiding van de Gheyn, doch door allerlei tegenspoed werd hem dit pas in 1627 toegestaan. In datzelfde jaar betaalt de stad Haarlem hem weer voor prenten. Met de haarlemsche schilders Dirk en Frans Hals staat hij in persoonlijke betrekking, een dochter van den eerste en een zoon van den laatste houdt hij in 1627 ten doop. In 1635 heeft hij twee leerlingen, Corn. Goutsbloem en Thomas Thomasz. Joncker, waaruit wij mogen concludeeren, dat zijn werkplaats in aanzien was, en in datzelfde jaar wordt hij ook gekozen in het bestuur van het Lucasgilde. Een paar jaar later zit hij met de schilders C. Kittensteijn en S. Ruysdael in een commissie tot het aanwijzen van de prijzen van het St. Lucasgilde; o.a. behoorden tot die prijzen drie schilderijen van Es. van de Velde. Tegen 1640 verlaat hij Haarlem en gaat in Enkhuizen wonen, waar zijn vrouw vandaan kwam; hij had het toen niet zeer breed. In den herfst van 1641 woont hij nog in Enkhuizen, maar kort daarna schijnt hij overleden te zijn, nalatende een weduwe en een zoon Jan. Waarschijnlijk was dat vóór den zomer van 1642, - want bij het huwelijk van zijn zoon Jan wordt alleen nog diens moeder, wonende te Enkhuizen, genoemd -, maar in ieder geval was hij in 1652 niet meer in leven, want een serie prenten in dat jaar uitgegeven, was, zooals de titel vermeldt, zijn laatst achtergebleven werk.

Bij zijn leermeester Jac. Matham heeft hij de techniek der haarlemsche graveurs van het begin af à fond moeten leeren; hij heeft dan ook een reeks prenten nog op de oude manier gemaakt, nl. landschappen uit 1615 en 1616, maar de etsen uit dien tijd en de latere zijn vrijer met meestal weinig groote tegenstellingen tusschen licht en donker. Zijn oeuvre bestaat uit 44 portretten, c. 25 geschiedkundige onderwerpen (gesch. van Tobias, Jonas, apostelen), c. 60 genrevoorstellingen, c. 60 stuks (recksen vormend) landschappen, elementen, maanden etc., c. 20 afbeeldingen van bekende steden etc., ruim 200 afbeeldingen van onbekende landschappen en ongeveer 60 boekillustraties etc. Onder zijn portretten komen verscheidene professoren voor o.a. uit Leiden, bestuurders der stad Haarlem, haarlemsche schilders en historici als K. van Mander, predikanten en dichters; vele van zijn prenten hebben tot onderschrift een paar versregels van bekende dichters en schrijvers, o.a. van F. Schrevelius, S. Ampzing, Carbasius, Junius, Starter en .P Scriverius. Tot hen, die aan v.d. Velde opdrachten gaven behoorden

[p. 1169]

de Staten-Generaal, het bestuur der stad Haarlem, P. van Veen, syndicus van den Haag en vriend van Rubens, Jod. Hondius e.a. Bij voorkeur graveerde en etste J.v.d.V. naar bekende haarlemsche meesters als Goltzius, Buytewech, Hals, Molijn, Saenredam en Es. v.d. Velde; we kennen werk van hem naar J.v. Gampen, G.v.d. Horst, J. Isaacs, W. van Nieulandt, H. de Pot, Soutman en Vingboons, naar Wttenbroeck en Elsheimer. Misschien heeft v.d.V. de Rijnstreken bezocht, een enkel van zijn landschappen zooals de maand October zou het doen vermoeden. Sommige kunstkenners, zooals Bode en Riegel, vermoeden, dat hij in Italië bij Elsheimer leerde, doch er zijn slechts twee prenten met italiaansch gegeven, dat hij door v. Nieulandt kan hebben leeren kennen, en dergelijke onderwerpen kende hij misschien van Wttenbroeck, Lastman, Pynas enz. Tot zijn vroeg werk behooren tal van landschappenreeksen van 1615 en 1616; hollandsche kasteelen 1616, jaargetijden 1617, uit 1621 is het portret van zijn vader en het gezicht op Haarlem, van 1622 is een reeks elementen, uit de jaren twintig zijn zijn meeste boekillustraties: Den Handel der Amoureusheyt van Houwaert 16SO, Starter's Friesche Lusthoff 1620, G.A. Bredero's Groot Liedboek 1622, portretten voor Athenae Batavae van Joh. v. Meurs 1625, Amsterdamsche Pegasus 1627, Spiegel ofte Tooneel der IJdelheid 1633. In zijn boek van 1628 met 12 prenten door J.v.d. Velde roemt de haarlemsche geschiedschrijver Ampzing hem ook zeer en in het laatst'van zijn leven schijnt v.d.V. bijzonder bevriend met hem geweest te zijn. J.v.d.V. is een veel vruchtbaarder kunstenaar geweest dan Es. v.d. Velde, zijn oeuvre omvat meer dan 500 prenten, maar is veel minder fijn van teekening en veel minder levendig; dikwijls zijn zijn prenten met de graveerstift overgewerkt en daardoor wel eens hard. Zijn werk staat in nauw verband met Buytewech, o.a. wat betreft zijn hoofsche figuren, met Es. v.d. Velde, wat betreft de kleine figuren en het landschap, veel malen ook met diens boomen, die soms zijn als koralen, als trossen, en wat belichting betreft met Goudt; typeerend voor hem zijn de nachteffecten o.a. in zijn prent ‘het vuur’. Nadat hij zich eerst in zijn werk bij Es v.d.V. had aangesloten, heeft hij omstr. 1618 een geheel eigen manier; maar een wezenlijke verandering komt daarna in zijn oeuvre niet meer voor. Zijn prenten, o.a. zijn reeksen landschappen, zijn tal van malen opnieuw uitgegeven door bekende uitgevers uit die tijden.

Naar zijn werk maakten prenten o.a. W. Akersloot, S. Poelenburch. Op veilingen o.a. in de 18de eeuw komen wel eens schilderijen van J.v.d.V. voor, doch er is tot nu toe geen enkele met zekerheid aan hem toe te schrijven. Zijn teekeningen zijn meest fijne penteekeningen, waarvan de spitse punten en haken, waarmee ze gedaan zijn, nog herinneren aan het werk van den graveur.

Zie: K. Zoege von Manteuffel, Die Niederländische Radierung (München 1925), 40; K. Zoege v. Manteuffel, Die Künstlerfamilie van de Velde (Bieleteld u. Leipzig 1927); A.v. Wurzbach, Niederl. Künstlerlexikon (1920), II, 752; D. Franken en J. van der Kellen, L'oeuvre de Jan v.d. Velde (Amst. 1883); aant. Rijks Prentenkabinet te Amsterdam door E.W. Moes afd. prenten en aant. door v.d. Kellen; brieven door J.v.d. Velde Sr. aan zijn zoon in het Rijksprentenkabinet te Amsterdam; K. Burckhardt, Die Holl. Radier. vor Rembrandt (Halle a.d. Saale, 1912), 68-70.

J.M. Blok