Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 9

[Utenhove, Jan (1)]

UTENHOVE (Jan) (1), geb. te Gent en van aanzienlijke afkomst, een man met een zwak lichaam doch met een krachtigen geest, ouderling der londensche vluchtelingengemeente, geen kerkhervormer maar een ijveraar voor de kerkhervorming, iemand die veel gezworven en een moeilijk leven geleid heeft, onder alles en te allen tijde vasthoudende aan God en godsdienst, een van de merkwaardigste personen der zestiende eeuw. Hij was een zoon van Nicolaas U. (1) uit diens tweede huwelijk, de volle broeder van Nicolaas U. (2), een jongere (half-)broeder van Karel U. (1), aan wien hij voor zijn opvoeding en ook later nog veel te danken heeft gehad. Te Gent had hij tot leermeester den vredelievenden en geleerden G. Cassander; te Leuven voltooide hij aan de hoogeschool zijn studiën. Hij behoorde tot de dertig familiëıı die in 1544 uit vrees voor de inquisitie vluchtten naar Aken en daar een heimelijke waalsche gemeente vormden. Waarschijnlijk reeds te Aken, in ieder geval kort daarna te Keulen, vinden wij hem voortdurend in gezelschap van den hervormingsgezinden J. de Bourgogne, heer van Falais. Met dezen ging hij in 1545 naar Straatsburg, waar hij ijverig studeerde en omgang had met de voornaamste godgeleerden zijner dagen. Toen zijn veiligheid ook hier bedreigd werd, stak hij in den zomer van 1548 over naar Engeland, genoot

[p. 1146]

de gastvrijheid van Th. Cranmer, aartsbisschop van Canterbury, wien hij de behulpzame hand bood bij het werk der kerkhervorming, door hem voorbereid, en stichtte daar ter stede een waalsche gemeente, de oudste gereformeerde gemeente op engelschen bodem. Vroeg in het voorjaar van 1549 verliet hij Engeland om voor zijn gezondheid te Straatsburg de warme baden te gebruiken. Hij vertoefde er eenige weken, en maakte daarop een reis door Zwitserland. Hij bezocht te Zürich H. Bullinger, met wien hij spoedig in intieme betrekking geraakte; te Genéve bezocht hij Joh. Calvijn, die met hem onderhandelde over den ‘Consensus Tigurinus’, de acte van overeenstemming op het stuk van het avondmaal in de zwitsersche kerk; en te Bazel bracht hij een bezoek aan Joh. Oporinus, die later zijn Narratio gedrukt heeft, en aan Coelius Secundus Curio, hoogleeraar en indertijd te Padua leermeester van zijn (half-) broeder Karel. Teruggekeerd naar Engeland werkte hij mede aan de stichting eener waalsche gemeente te Glastonbury (in het graafschap Somerset) en aan de totstandkoming en organisatie der dubbele (waalsche en nederlandsche) vluchtelingengemeente te Londen, welke in 1550 onder koning Eduard VI het voormalige kerkgebouw der Augustijner monniken te harer beschikking kreeg. Joh. à Lasco (kol. 577), superintendent, M. Mikron (kol. 678), een der vier door den Koning aangestelde predikanten, en J. Utenhove, een der vier ouderlingen, waren haar leidslieden. Tezamen hebben zij leer en liturgiek, gemeente-inrichting en kerkgezang geregeld. Aan de ouderlingen, 5 Oct. 1550 bevestigd, was opgedragen de predikanten bij te staan niet in de bediening des Woords, maar in het waken voor de leer en de zeden der gemeenteleden. Den hem aangewezen arbeid in en voor de londensche gemeente, alsmede zijn arbeid in het belang van de hervorming daarbuiten, heeft U. met algeheele toewijding en onbezweken trouw verricht. Na den dood van Eduard VI, bij de troonsbeklimming van de katholieke Maria Tudor, gehuwd met Philips II van Spanje, werd in 1553 de gemeente verstrooid. Velen - ook de drie leidslieden - begaven zich naar Denemarken ten einde koning Christiaan III, die daar met vaste hand de hervorming invoerde, verlof te vragen tot vestiging in zijn land. Zulks werd hun echter niet toegestaan. De ballingen moesten Denemarken weldra verlaten; zij landden in twee kleine vaartuigen te Rostock, Wismar en Lübeck. De Koning gelastte à Lasco, Utenhove en Mikron, door Holstein rechtstreeks naar Duitschland te reizen. Op 4 Dec. 1553 kwamen de beide eerstgenoemden te Emden aan; Micron had zich onderweg van hen afgescheiden om de overigen, die uit Kopenhagen zouden vertrekken, op te zoeken. Drie jaren van betrekkelijke rust heeft U. te Emden doorgebracht. Had hij de nederlandsche gemeente te Londen reeds voorzien van een Geloofsbelijdenis (1551), een Catechismus (1551), het vragenboekje Een corte undersouckinghe des gheloofs (1553 ?) en het bundeltje Vijf-en-twintig psalmen ende andere ghesanghen, hij wilde haar thans ook een Bijbel geven. Hij bezorgde met behulp van den predikant G. van Wingen en anderen een vertaling van het Nieuwe Testament, getiteld: Het Nievwe Testament, dat is, Het Nieuwe Verbond onzes Heeren Jesu Christi. Na der Grieckscher waerheyt in Nederlandtsche sprake grondlick end trauwlick ouerghezett (Emden 1556). Die vertaling - de eerste nederlandsche vertaling van het N.T. in verzen afgedeeld en hoofdzakelijk bewerkt naar het grieksche N.T. van R. Stephanus (Parijs 1550) - heeft om de daarin voorkomende eigenaardige schrijfwijzen en woorden weinig

[p. 1147]

waardeering kunnen vinden. Van 1556 tot 1559 hield U. verblijf in Polen, waarheen hij à Lasco had vergezeld; beider hervormende werkzaamheid aldaar werd door verschillende invloeden belemmerd. In Polen trad hij in het huwelijk met de vrome Anne of Anna van Horne(‘pulcherrimum piarum matronarum decus’); zij was een der nederlandsche vluchtelingen geweest, die in 1553 uit Londen de reis naar Denemarken maakten en van daar verdreven werden. Een groot deel van den tijd dien U. in Polen doorbracht heeft hij besteed aan de vervaardiging zijner Simplex et fidelis narratio, enz., een uitvoerig en volledig in sierlijk Latijn geschreven geschiedverhaal van de lotgevallen der londensche vluchtelingen in Denemarken en in de kuststeden der Oostzee. Aan het verhaal is toegevoegd van denzelfden schrijver een dogmatisch polemisch geschrift, Rationes quaedam geheeten, een verzameling van bewijzen tegen de avondmaalsleer der Lutherschen. Beide zijn in 1560 te Bazel gedrukt, herdrukt in 1912 in Dl. IX van de Bibliotheca reformatoria neerlandica. In 1608 verscheen een duitsche vertaling van B. Rhodingus, predikant te Dillenburg; de Rationes quaedam liet hij onvertaald, vermoedelijk omdat hij zich met den inhoud niet vereenigen kon. Onder de regeering van de protestantsche Elizabeth, die na den dood van Maria (17 Nov. 1558) koningin van Engeland was geworden, keerde U. in 1559 naar Londen terug, waar ook de indertijd gevluchte Hervormden opnieuw een schuilplaats zochten en vonden. Ten tweeden male stichtte en organiseerde men de gemeente, waarvan hij wederom ouderling werd, tevens hoofdpersoon en leider. Zijn streven was het terugwinnen van de voorrechten die zij onder Eduard VI genoten had. Het mocht niet baten: zijn bemoeiingen stuitten op overwegende bezwaren. Alleen stond de Koningin toe dat de gemeente werd hersteld in het bezit en het gebruik van het vroegere kerkgebouw, den z.g. Jezustempel der Augustijner monniken. In dl. I, kol. 1015, van dit woordenboek is reeds gewezen op U.'s houding tegenover den londenschen predikant A. van Haemstede, die ten jare 1560 wegens zijn neiging tot wederdooperij werd geschorst en geëxcommuniceerd. Wat zijn overige werkzaamheden in de hoofdstad betreft, ook op de totstandkoming van gereformeerde gemeenten in andere steden van Engeland oefende hij grooten invloed, met name te Sandwich, Colchester en Norwich. En - niet te vergeten - te Londen voltooide hij het werk dat met tusschenpoozen hem ongeveer zeventien jaren had beziggehouden, nl. de psalmberijming. Zij werd uitgegeven onder den titel: De Psalmen Dauidis, in Nederlandischer sangsryme, door Jan Wtenhoue van Ghentt. Wartoe toegedaen syn de gesangen Marie, Zacharie, Simeonis, mit t'samen den tien geboden ende gebede des Heeren, mit noch anderen (Londen 1566). Deze berijming is in de londensche gemeente niet lang in gebruik gebleven; in 1571 werd zij afgeschaft en vervangen door die van P. Dathenus, omdat zijn psalmen ‘op beter dicht gestelt waren en met de voisen der franscher Psalmen ouer-een quamen’. U. heeft zijn psalmberijming wel persklaar kunnen maken, doch haar uitgave heeft hij niet meer mogen beleven. In den herfst van 1565 was hij gestorven, op de middaghoogte des levens, zijn vrouw in bekrompen omstandigheden achterlatende met drie jonge kinderen.

Zie: vooral F. Pijper, Jan Utenhove (Leid. 1883); Biblioth. reformatoria neerl. IX ('s Gravenh.1912), 3-186; verder Ph. Blommaert, De Nederduitsche schryvers van Gent (Gent

[p. 1148]

1861, 1862), 102-106; A.A. van Schelven, De Nederduitsche vluchtelingenkerken der XVIe eeuw ('s Gravenh. 1908), 451 (Register, in voce); Ned. archief voor kerkgesch. XIV ('s Gravenh. 1918), 126-151 passim; L. Knappert, Het ontstaan en de vestiging van het protestantisme in de Nederlanden (Utr. 1924), 444 (Register, in voce).

Brinkerink