Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 9

[Philips, Obbe]

PHILIPS (Obbe), geb. te Leeuwarden omstr. 1500, uit een ‘vormloos’ huwelijk van een priester (alleen Guido de Braij noemt hem een koster) Philip, overl. in 1568. Dirk Philips was zijn broeder. Omstreeks 1530 had hij zich te Leeuwarden gevestigd als chirurgijn en barbier. Hij was gehuwd. Misschien onder den invloed van de prediking van Gellius Faber de Bouma (dl. VI, kol. 176 v.), ook door de terechtstelling van Sikke Freerks (20 Maart 1531) te Leeuwarden, is hij van de aloude kerk vervreemd. Hij vond een kring van geestverwanten die ‘Godt in stillen eenvout wilden dienen nae die wijse der outvaderen ende patriarchen’ en eindelijk verlangden naar ‘een nieuwe kercke, naedemael die oude vergaen was’. Zeker is, dat in Dec. 1533 Bartholomeus van Halle of Boekbinder en Dirk Kuijper, afgevaardigden van Jan Matthijsz. van Haarlem, hem doopten en den volgenden dag met handoplegging aanstelden tot ‘bisschop’ of ‘oudste’. Immers zou God zelf ‘alle bloedtvergicters, tyrannen ende godtloosen van der aerden wtroden’. Spoedig daarop doopte Pieter Houtzager Obbe's broeder Dirk. Dan begint zijn vurige prediking; maar wanneer een plakkaat (23 Febr. 1534) hem e.a. aanwijst als verleiders van de schare, vlucht hij naar Amsterdam. Hier vindt hij tal van ‘bondgenooten’ onder leiding van Jacob van Campen (dl. I, kol. 546), die den wilden stroom der fanatici die droomden van de oprichting van het hemelsch Jeruzalem te Munster trachtten te keeren. De vervolging woedt. Op 26 Maart 1534 vallen te Haarlem zeven leeraars, naar wier doode lichamen Obbe ter bedevaart ging. Hij herkent niet eens B. van Halle en Dirk Kuyper (zie boven) onder de dooden, ‘so vreeslicken waren zij verandert’. In het late najaar van 1534 stelde hij te Delft David Joris (dl. VII, kol. 684-687) tot oudste aan; in Jan. 1537 doopte hij Menno Simons (dl. IV, kol. 969-972 en Doopsgez. Bijdr. 1917, 129 v.). Van nu af werd de vervolging hem te machtig. Hij week uit naar Mecklenburg. In 1539 moet hij te Rostock gewoond hebben. In 1540 treft den ‘broeders’ de bitterste ontgoocheling, als de teleurgestelde Obbe mismoedig tot ‘de wereld die in 't booze ligt’ terugkeert. Van deze daad heeft hij (tusschen 1543 en 1554) rekenschap gegeven in zijn Bekentenisse, waermede hij verclaert, sijn predick-ampt sonder wettelicke beroepinghe gebruijckt te hebben, beclaecht hem dies, en waerschouwt eenen ijeders. Dit werk is door S. Cramer opnieuw uitgegeven en van inleidingen en aanteekeningen voorzien in Bibliotheca Reformatoria Neerlandica VII ('s Gravenh. 1910), 89-138. K. Vos schrijft: ‘Wanneer nu Menno Simons en Dirk Philips hadden geaarzeld, de doopersche beweging ware in verwarring gebracht. Indien zij waren ingegaan op Obbe's waarschuwingen, dat zijn zending een onrechtmatige was geweest, dat hij derhalve hun wijding door hem als een dwaling oordeelen moest en indien zij dus de ongeldigheid hunner wijding hadden erkend, zij zouden de broeders hebben moeten alleen laten en de kudde zonder herders

[p. 798]

zou even jammerlijk verdwaald zijn als het is gegaan met Batenburgers, Hendriknicolaïeten en Davidjoristen. Toen heeft Menno de groote levensdaad verricht en zichzelven opgeworpen als de leider in Obbe's plaats. Dit noodzaakte hem voortaan te zwijgen van zijn wijding door den afvallige en het te doen voorkomen alsof hij een rechtstreeksche roeping van den Heer had ontvangen. Hij wijdt zelf anderen tot bisschop’. Hij organiseerde zóó de gemeente. Obbe Philips heeft het genoemde geschrift zoo lang hij leefde onder zich gehouden. Eerst nadat het eenige jaren onder Doopsgezinden van hand tot hand was gegaan kwam het in het bezit van ‘eenen liefhebber der waerheijdt’ die het in 1584 te Amsterdam heeft uitgegeven. Het boek beleefde een herdruk, een vertaling in het Fransch door Charles de Nielles (dl. I, kol. 1372), in 1594 en een nadruk in 1609 (zie hierover Bibl. Ref. Neerl. VII, 100-104). Uit de Bekentenisse van Obbe Philips, die volkomen betrouwbaar en buitengewoon merkwaardig zijn, blijkt hoe ‘overgroote waarde de vaderen hechtten aan hetgeen zij de successio apostolica noemden, waaromtrent ook sedert het begin der 17de eeuw menig strijdschrift gewisseld is’ (de Hoop Scheffer in Doopsgez. Bijdr. 1870, 82). ‘Er was maar één bezwaar dat hem drukte. Dat ééne vervreemdde hem van de gemeente en dwong hem tot schrijven: daarmee vangt hij zijn opstel aan, dat doet hij overal uitkomen, daarmee besluit hij. Het is: de onwettigheid van zijn zending. Obbe was een kind van zijn tijd. Te machtig was hem het vraagstuk der successio apostolica....’ (de Hoop Scheffer in Doopsyez. Bijdr. 1884, 20 v.). Over den verderen levensloop van Obbe Philips is veel geschreven en gegist, maar weet men weinig. De een meent dat hij weer roomsch is geworden; anderen dat hij als ‘libertijn’ buiten elk kerkverband is gebleven. Menno noemt hem in 1554 een ‘Demas’ en zegt dat hij zijn afscheid heeft ontvangen’ (= in den ban is gedaan). Carel van Gent, dat hij ‘hem naemaels tot stilligheydt heeft begeven’. K. Vos: ‘Misschien zal mijn vermoeden eens blijken juist te zijn dat hij zich heeft aangesloten bij de mystieke secte ‘het Huis der Liefde’, gesticht door Hendrik Niclaes (dl. V, kol. 367-370). Men weet nu ook dat hij zicli later Aelbrecht noemde en te Groningen uit de gevangenis ontsnapt is. Ook heet hij: Obbe Scherrier of Barbier (zie W.I. Leendertz. a.w., 259).

Kühler (zie beneden) schrijft: ‘De waarheid die aan al deze gissingen een einde maakt komt duidelijk aan den dag: Ook hij is gegrepen door den machtigen invloed van Sebastiaan Franck en alleen daardoor ontrouw geworden aan de broederschap. “In den eersten”, schrijft hij, “moeten wij met aller verstande toestaen ende bekennen dat die eerst Kercke Christi ende der Apostolen voortijden van den Antechrist vernielt ende verwoest is”. Dit is het inzicht van Franck, op grond waarvan hij alle bestaande kerken verwerpt. Zeker laat Franck de mogelijkheid open, dat God iemand door een bijzondere roeping zou kunnen machtigen een uiterlijke gemeente te stichten, maar zulk een apostel zou de wettigheid zijner zending door wonderen moeten aantoonen. Niet anders leert Obbe .... Wanneer iemand een leugenprofeet was gebleken, dan was het Jan Matthijs .... En toch: Obbe had zijn ambt aanvaard in opdracht van diens afgezanten ...., en - derhalve met onwettige zending een onwettig werk gedaan. Nu gingen zijn oogen open: hij kon de gemeente, waaraan hij jarenlang zijn

[p. 799]

volle toewijding had geschonken, niet meer erkennen als de gemeente Gods. Psychologisch is deze overgang volkomen verklaarbaar .... Geen wonder dat hij met heimwee terugzag naar de rustige dagen van het Sacramentisme, toen ieder God naar eigen inzicht zocht te dienen. Toch is hij Doopsgezind gebleven ten einde toe..... Toen hij te Groningen ontsnapt was had hij een wijkplaats gezocht te Rostock. Zoodra zijn twijfel zekerheid geworden was, wendde hij zich tot Menno en tot zijn broeder Dirk Philips’ (zie het vorige art.). ‘Plechtig zeide hij hun aan, dat hij bedrogen was met zijn zending, dat hij diep leedwezen gevoelde over hunne wijding tot bisschop, en dat zij zelven nu moesten weten wat hun te doen stond. Beiden kwamen tegen Obbe in verzet, braken alle gemeenschap met hem af en hebben hem daarna zooveel mogelijk doodgezwegen. De herinnering was even pijnlijk als beschamend, dat hun bevestiger in zoo nauwe betrekking had gestaan tot Jan Matthijs .... Met Obbe had de broederschap zeker haar sympathieksten leider verloren. Het eenige dat hem ontbroken had was kracht’.

De uitgever van zijn werk, die blijkbaar gereformeerd is, schrijft in 1584 dat ‘hij zich niet tot een betere religie heeft bekeerd, al weet hij wel in wat geloof hij is gestorven’, wat hij niet wil verhalen. Eindelijk vermelden wij, wat hij later schreef over zijn eigen bevestiging tot ‘bisschop’ in zijn Bekentenisse: ‘Die oplegging der handen voelden wij wel, oock alle woorden hoorden wij wel, maer wij en voelden noch hoorden geenen H. Geest, noch vernoomen geen cracht van boven, maer veel loose woorden die macht noch nadruk hadden, als wij naederhandt ghenoechsaem bevonden’.

Kühler heeft voor Obbe Philips bijzondere sympathie, zooals blijkt (a.w., blz. 67) uit de volgende aanhaling van Obbe's woorden: ‘Wij waren alle onversocht, eenvoudich, onnoosel, sonder alle ercheyt of archlisticheyt, en meenden in der eenvout: als wij ons hoeden voor die papisten, luterschen ende zwinghelschen, so waer het alles goet en dorste nergens voor sorghen’ (= vreezen). Zoo schrijft hij (a.w., blz. 111): ‘De stillen in den lande vormden den aanhang van Obbe Philips’; en elders (a.w., blz. 206): ‘In het voorbijgaan merk ik op, dat het mij juist en billijk voorkwam de Nederlandsche Anabaptisten zoolang zij een verwarde eenheid vormden nog niet “Doopsgezinden” te noemen. Als zoodanig mogen wij alleen de partij van Obbe na hare vrijwording aanduiden, toen zij een nieuwe geschiedenis begon die rechtstreeks tot heden doorloopt’.

Zie: Bibliotheca Reformatoria Neerlandica VII ('s Gravenh. 1910), 89-138, X ('s Gravenh. 1914), 8-12, 653²; S. Hoekstra Bz., Beginselen en leer der oude Doopsgezinden (Amst. 1863), 16-20, 177, 184, 250; W.I. Leendertz, Melchior Hofmann (Haarl. 1883), register. 407; Doopsgezinde Bijdragen 1884, 1-24, 1917, 124-137; K. Vos, Menno Simons (Leid. 1914), 3, 27-29, 35 v., 53-55, 58-63, 65, 88, 93, 110, 180, 189, 256, 320, 323, 328; Catalogus v.d. bibliotheek der Ver. Doopsgez. gemeente te Amsterdam (Amst. 1919), 96; L. Knappert, Het ontstaan en de vestiging van het protestantisme in de Ned. (Utr. 1924), 181, 196-200, 224, 226; W.J. Kühler, Gesch. der Ned. Doopsgez. in de zestiende eeuw (Haarl. 1932), 4, 50, 63, 66 v., 70, 72 v., 75 v.v., 89, 106, 111, 142, 145, 151, 159, 192, 194, 199, 201, 206 v., 229-232, 235, 238 v., 279, 365.

Knipscheer