Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 9

[Paludanus, Bernardus]

PALUDANUS (Bernardus). Dit is de verlatijnschte vorm van zijn eigenlijken familienaam, die Berend ten Broecke luidde; in de wetenschap staat hij algemeen als Paludanus bekend. Volgens zijn epitaphium werd hij 28 Oct. 1550 te Steenwijk geboren; zijn groote vermaardheid verwierf hij later te Enkhuizen, waar hij van 1586 tot aan zijn dood (1633) gewoond heeft. Over zijn jeugd zijn geen bijzonderheden bekend. Vermoedelijk heeft hij voor zijn humaniora de latijnsche school te Zwolle bezocht; later studeerde hij in de medicijnen aan een duitsche universiteit, wier naam echter niet bekend is. Als jonge man bereisde Paludanus allerlei landen, waarvan ook enkele buiten Europa. In 1577 was hij in Litauen en in Polen; bezocht in hetzelfde jaar Weenen, om vervolgens naar Italië door te reizen. Hier hervatte hij zijn medische studie bij den hoogleeraar Hier. Mercurialis te Padua, aan welke universiteit hij uit. April 1578 geïmmatriculeerd werd. Reeds na twee maanden - in Juli 1578 - ondernam hij een reis naar Syrië en bezocht het Heilige Land, alsmede Egypte. Lang heeft deze reis niet geduurd, want medio 1579 was hij te Rome en te Napels, en in hetzelfde jaar ook nog op het eiland Malta. Omstrecks Juli 1580 promoveerde hij te Padua tot doctor in de philosophie en de medicijnen.

Paludanus heeft daarna Italië spoedig verlaten, met het plan naar het vaderland terug te keeren; deze thuisreis heeft echter bijna anderhalf jaar geduurd. In Sept. 1580 was hij te Neurenberg en een maand later te Leipzig. Daarop verbond hij zich voor enkele maanden als lijfarts van de vorstelijke familie von Schönburg te Waldenburg, welk hof den 9en Febr. 1581 werd verlaten, nadat hij de vorstin von Schönburg had bijgestaan in haar bevalling van een zoon. Vervolgens bezocht hij nog vele andere steden in Duitschland en kwam ten slotte in den loop van Oct. 1581 in zijn geboortestad terug.

Den 20en Dec. 1581 volgde zijn aanstelling tot stads-medecyn te Zwolle, op een jaarwedde van 100 goudguldens. Twee jaren later - den 24en Nov. 1583 - trouwt hij met juffer Mechtelt van Twenhuisen aldaar en uit de inschrijving van dit huwelijk blijkt, dat Paludanus toen tot de Hervormde kerk was overge-

[p. 753]

gaan. Zijn echtgenoote schijnt spoedig overleden te zijn, want reeds in Dec. 1585 gaat hij een tweede echtverbintenis aan met juffer Catharina Roberts, ‘naghelatene weduwe van wylant Capitein Steven van Zuilen’, welk huwelijk te Edam werd gesloten. Terzelfdertijd neemt hij ontslag uit zijn betrekking te Zwolle en verplaatst zijn domicilie naar Enkhuizen, waar hij den 5en Febr. 1586 tot stadsdokter benoemd wordt op een jaarwedde van ƒ 150 zonder huishuur.

In 1591 doen de curatoren der leidsche universiteit hem het voorstel, ‘de opsicht of prefecture te hebben vande cruythof ter medicynen’ daar ter stede, op een jaarlijksch salaris van ƒ 400, welk aanbod door Paludanus van de hand wordt gewezen. Het jaar hierop is hij in Engeland (1592) en in het begin van 1597 maakt hij met zijn echtgenoote een reis naar Duitschland om den hertog van Brunswijk en den landgraaf van Hessen te bezoeken.

Uit het huwelijk met zijn tweede vrouw moeten minstens acht kinderen zijn geboren, nl. drie zoons en vijf dochters. Vier zijner kinderen, nl. twee zoons en twee dochters, zijn hem in den dood voorgegaan, evenals de moeder zelve. Want den 6en Sept. 1618, op bijna 67-jarigen leeftijd, is Paludanus nog voor den derden keer getrouwd, thans met een zekere Hilleken ten Loo, oud 45 jaar, geboortig van Deventer en wonende te Amsterdam. Deze echtverbintenis moet van zeer korten duur geweest zijn, want spoedig was hij opnieuw weduwnaar.

Den 9en Juni 1628 maakte hij zijn testament ten overstaan van notaris Codde te Enkhuizen. Hij overleed aldaar den 3en Apr. 1633, oud ruim 82 jaar, en werd den 11en Apr. in de Zuiderkerk begraven. In 1635 werd hem door zijn kinderen in genoemde kerk een epitaphium opgericht.

Bern. Paludanus heeft zijn vermaardheid niet te danken gehad aan zijn medisch beroep, want hieromtrent is niets bijzonders bekend. Daarentegen staat zijn roem in verband met het bezit van zeer waardevolle verzamelingen van naturalia, kunstvoorwerpen, ethnographica en rariteiten, die hij uit alle deelen der wereld in zijn woning te Enkhuizen had samengebracht. Zoowel zijn ‘Naturaliën-kabinet’ als zijn ‘Kunstkamer’ waren destijds zóó beroemd, dat men zelfs uit het buitenland naar Enkhuizen kwam, om dit alles in oogenschouw te nemen. Wat hij allemaal in zijn verzamelingen had, is volledig bekend, want een eigenhandig geschreven catalogus is bewaard gebleven.

Na zijn dood hebben zijn erfgenamen getracht de wijdvermaarde collecties ‘in openbare opveylinghe ofte uyt de handt’ te verkoopen, wat niet gelukt is. Eerst achttien jaren later - in 1651 - werden zij aangekocht door hertog Frederik III van Sleeswijk-Holstein, die ze inlijfde in zijn gottorpische kunstkamer, die in 1759 naar Kopenhagen werd overgebracht.

Behalve het reeds genoemde handschrift van den catalogus is ook nog Paludanus' album amicorum bewaard gebleven, waarin duizenden namen geschreven staan. Verder bestaat nog een vrij groot aantal brieven van zijn hand, waarvan maar enkele gepubliceerd zijn. De librye in de Westerkerk te Enkhuizen bezit sommige boeken die, volgens inscriptie, aan Paludanus toebehoord hebben.

Gedrukte eigen werken heeft hij ons niet nagelaten; wél heeft hij een werkzaam aandeel gehad bij de totstandkoming van Linschoten's Itinerario, dat in 1596 voor het eerst verscheen. Van de 99 capittelen waaruit het eerste gedeelte be-

[p. 754]

staat, komen er bij 43 speciale aanteekeningen voor, die telkens als ‘Annotatio D. Palud.’ worden aangeduid en hoofdzakelijk zijn het de capittelen 49 t/m. 83, welke over de natuurvoortbrengselen van Indië handelen. Het tweede gedeelte van dit groote werk is wat het eerste stuk daarvan betreft geheel door Paludanus samengesteld; aan het tweede stuk heeft hij eenigermate hulp verleend. Uit erkentelijkheid voor zijn medewerking heeft Linschoten den plattegrond van het eiland Ascension in zijn boek aan Paludanus opgedragen.

In zijn tijd dankte hij onbetwist zijn grootsten roem aan zijn merkwaardige verzamelingen; heden ten dage eeren wij nog in hem den medewerker aan een der beroemdste nederlandsche boeken uit het begin onzer koloniale ontdekkingsreizen.

In 1928 is de 378e geboortedag van Bern. Paludanus te Enkhuizen feestelijk herdacht geworden. Behalve een gedachtenisrede, uitgesproken in de Schepenenzaal van het stadhuis, werd bij deze gelegenheid in de pui van het Waaggebouw (Chirurgijnskamer) daar ter stede een gedenksteen onthuld. Verder werd aan den gevel van het huis in de Westerstraat IV 8, op de plek waar Paludanus drie eeuwen geleden gewoond had, een geschilderde inscriptie aangebracht luidende: ‘Piae Memoriae D. Bernardi Paludani Stenovicensis Antiquarii Medici Hic Denati A^o MDCXXXIII’. Ook werd nog een copie van Paludanus' oorspronkelijk portret van H. Gerritsz. Pot, dat zich in het Frans Hals-museum te Haarlem bevindt, het gemeentebestuur van Enkhuizen aangeboden ter versiering van het stadhuis.

Zie: F.W.T. Hunger, Bernardus Paludanus in Nederl. Tijdschr. voor Geneeskunde, 72 jaarg. II, p. 5450-5458 (1928) en in Janus, Vol. XXXII, p. 353-364 (1928).

Hunger