Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 9

[Ostade, Adriaan van]

OSTADE (Adriaan van), schilder en tevens etser, werd te Haarlem geboren in 1610 en is begraven op 2 Mei 1684 aldaar. Hij was van klem-burgerlijke afkomst, zijn vader was een wever met een zevental kinderen, afkomstig uit Brabant. Door vlijt en liefde voor het vak en later door een rijk huwelijk werd A. een zeer aanzienlijk burger. In 1627 schijnt hij met A. Brouwer gewerkt te hebben in de werkplaats van Frans Hals. Lid van het schildersgilde werd hij in 1634. In 1638 huwde hij Machtelga Pieterse, die hij in 1642 door den dood verloor. Pas in 1657 huwde hij opnieuw met Anna Ingels (gest. 1666), een vrouw uit een aanzienlijke amsterdamsche familie, waardoor hij Amsterdam meer bezocht, hetgeen van invloed was op zijn kunst. Bij zijn dood liet hij een dochter na, die huwde met den chirurg Dirk van der Stoel. la 1646, 1661 en 1662 bekleedde hij aanzienlijke functies in het schildersgilde. In 1642 verzette v. O. zich te zamen met Vroom, S. Ruysdael en Frans Hals tegen de besluiten van het gilde inzake den invoer van vreemde kunstwerken. In 1672 schijnt hij uit vrees voor de fransche troepen een tijdlang naar Amsterdam gegaan te zijn en toen heeft hij waarschijnlijk de aquarellen geteekend, die in het bezit waren van Jonas Witsen; zij zijn gedateerd van 1672-78 en nu overal verspreid. Volgens Houbraken was Frans Hals zijn eerste leermeester, maar meer invloed had Rembrandt op zijn kunst. Vele schilderijen (ongeveer 1000 volgens Hofstede de Groot), eenige 100-tallen teekeningen en aquarellen, en een 50-tal etsen zijn er van hem overgebleven, waarvan vele gesigneerd en gedateerd zijn, zoodat wij zijn ontwikkeling kunnen nagaan van zijn 20ste jaar af tot zijn laatste levensjaren.

V.O.'s werken geven gewoonlijk voorstellingen uit het boerenleven weer; A.v.O. en ook zijn broeder Isaäk hebben min of meer hetzelfde gedaan voor hun tijd als P. Brueghel 100 jaar te voren, namelijk, het losse, vrije leven der boerenstanden weergegeven in een tijd, toen de hoogere standen zich weinig gaven en het godsdienstige leven afnam. A. was 10 jaar ouder dan zijn broeder Isak en heeft 50 jaar lang zich aan zijn werk kunnen geven. Hij schilderde behalve boereninterieurs, ook boerenwoningen van buiten en het boerenleven in landelijke omgeving, verder komen voor de 5 zinnen, de verschillende beroepen, en enkele bijbelsche voorstellingen; in de boerenvoorstellingen merken wij dan op zijn voorliefde voor voorwerpen, voor het stilleven.

In zijn vroege werken, tegen de jaren dertig, geeft hij vrij groote composities met vrij groote figuren, het licht is sterk, de kleur bleekblauw of mat-rose, het teekenachtige treedt sterk op den voorgrond, zoo heeft hij een voorliefde voor dikke knobbelige neuzen, de personen zijn vlug in hun bewegingen bij werk en ontspanning, ze zijn meest armoedig gekleed, zijn inzicht in de menschelijke figuur is echter steeds eenzijdig. In plaats van de wilde tafereelen van een Adr. Brouwer waar het oogenblik wordt weergegeven, voordat alles kort en

[p. 733]

klein wordt geslagen, geeft v.O. het stillere van het boerenleven weer. Hij overziet de menschelijkheid der personen niet als Brouwer en Jan Steen, maar vertelt van hun dagelijksche leven. In wat lateren tijd worden de bewegingen rustiger, alles inniger, de voorgestelden zijn rijker gekleed, gelijken tred houdende met de betere toestanden onder de boeren; het zijn nu veelal voorstellingen bij dans en spel. Rembrandt's invloed spreekt sterk in den tijd van 1637-40, we zien dan bij O. een sterk clair-obscur, gedempte harmonieën van de oude en vuile boerenkleeding, terwijl spoedig na 1650 lokaalkleuren op te merken zijn. Tegenover de meening van Bode, zooals die hierboven gegeven is, omtrent v.O.'s ontwikkeling, meenen anderen, dat men eigenlijk geen vroegere en latere werken kan onderscheiden, dat men vele schilderijen, aan v.O. toegeschreven, als valsch moet beschouwen, want dat er bij zijn vroeggedateerde etsen niet een is, die de levendigheid heeft, waarvan bij de z.g.n. vroege schilderijen sprake is; men meent, dat v.O. zijn schilderijen groepsgewijze dateerde en signeerde, dat de etsers van zijn werk allen naar bekende werken prenten maakten en dat alleen Jac. Louijs prenten naar werk uit v.O.'s eigen jonge jaren maakte, terwijl juist bij deze laatstgenoemde prenten er geen is met dat losse en beweeglijke, dat zij volgens Bode dan toch zouden moeten hebben. W. Drost daarentegen rekent tot zijn vroege werken, die met voorstellingen op de wijze van Brouwer, namelijk groteske figuren, die zich overgeven aan hun lage hartstochten met domme oogen, dikke neuzen, dansend met plompe beenen op de maat van een doedelzakspeler in een rommelige schuur, armen en beenen bewegende op dezelfde manier als bij Brouwer. De personen zijn bij v.O. veel minder individueel, plomper, sterk door licht en schaduw samengebonden, de figuren zell zijn kleiner, allerlei armoedig huisraad wordt algebeeld met het oog op het schilderachtige van deze dingen. Ook in de kleuren, blauw en violet omgeven door bruin, komen zij overeen met het werk van Brouwer, doch bij v.O. vloeien de penseelstreken in elkaar en de lichaamsbewegingen zijn niet parallel aan de voorstellingsvlakte, ze loopen schuin naar de diepte; en naast een centraal lichtcomplex bevindt zich, parallel daarmee, een diep bruin, zoodat de twee helften van de voorstelling afwisselend licht en donker zijn; dat laatste is echt F. Halsachtig, maar bij v. Ostade is hiermee de dieptedimensie verbonden. De bouw van het schilderij blijft hetzelfde als v.O. begin der jaren veertig zijn volle kracht ontwikkelt. Bijna van het begin af is Rembrandt's invloed aanwezig. De bruine en gele tonen krijgen diepte en lichtkracht, de overgang naar het clair-obscur wordt fijner. Na Rembrandt is van Ostade dan ook degrootste clair-obscurschilder. De gebaren zijner boeren worden nu kalmer, ze hebben nu breedere schouders, koppen en voorhoofden, omhooggetrokken wenkbrauwen, een ietwat domme uitdrukking, een haakneus, en een kleine, apartstaande teruggetrokken kin. Tegelijkertijd komen er ook voorstellingen uit het boerenleven in een landschappelijke omgeving voor, zonder dat echter het landschap als zoodanig geaccentueerd wordt; zij komen den gelijktijdigen schilderijen van Jac. v. Ruisdael zeer nabij, wiens invloed te zien is in den boomslag en in de diepgroene kleur van het loot. In de latere decenniën blijven de motieven dezelfde. Einde jaren 50-60 is het lichtcontrast sterker, er is een fijnere werking van de binnenruimten met kleine figuren, een warmere toon. Uit de jaren zestig dateeren veel meesterwerken. Tegen 1670 wordt de belich-

[p. 734]

ting heller, worden de lokaalkleuren koeler, maar zij staan op hetzelfde hooge peil. Er zijn nog zeer veel schilderijen uit de jaren zeventig bekend, maar wij kennen slechts enkelen uit de jaren tachtig, zij worden bonter van kleur. Wat betreft zijn half-figuren, eerst omgeeft v.O. die steeds door een schuingeplaatst raam, dat zich eerst later parallel met de beeldvlakte bevindt, en gewoonlijk omgeven wordt door loot of wingerd. Dit gegeomt ook voor bij Dou en zijn school. A.v.O. behoort tot de ‘pittoreske’ schilders der 17de eeuw, tot degenen, die zochten weer te geven de kleuren, den toon, het licht, hij was een droomerig kunstenaar, een harmonische natuur, hij zocht steun bij grooten als Hals, Brouwer, Rembrandt; een rijk talent had v.O., maar geen sterk karakter. Er is tweestrijd tusschen sentiment en bedoeling; het zijn juist echter de glad geschilderde schilderijtjes geweest die zoo mooi werden gevonden op het einde der 19de eeuw.

De verdeeling van de figuren in een parallelepipedum, de scheefgeplaatste as van de compositie - een systeem van Rembrandt - bewijzen dat v.O. de figuren in een geestelijken samenhang wist te brengen in één ruimte. Ook de manier, waarop balken, stoelen, tafels zich richten naar de hoofdrichtingen toont, dat v. Ostade ook de onbezielde voorwerpen doet meeleven in de geheele compositie. Evenals Jan Steen, hoewel niet zoo geestig, en kleiner dan Rembrandt, is A.v.O. een echte schilder van den barokken stijl.

A.v.O. heeft zelf nooit andere schilders gebruikt om bijv. de landschappen in zijn voorstellingen te schilderen, wel heeft hij zelf soms in het werk van zijn tijdgenooten de figuren geschilderd o.a. in die van L. of C. Decker (weefstoelen), C. Dusart, Jac. v. Mosschert, misschien ook in dat van J. Vermeer, Jac. Ruisdael. Steeds hebben de schilderijen van Ostade hooge prijzen gehaald, zeer hooge in de 2de hellt der 19de eeuw. Reeds in zijn eigen tijd had hij navolgers, zooals C. Dusart, zijn leerlingen C. Bega, R. Brakenburg, Sorgh, M. de Musscher, Jan de Groot, verder ook eenige tijdgenooten o.a. A. Diepraam, Both, Blijhooft, E.v. Heemskerk, P. Quast enz., later J.L. de Marne, Ch.W.E. Dietrich. Meermalen zijn ook zijn etsen gebruikt voor het maken van valsche schilderijen.

Meer dan eens heeft v. Ostade hetzelfde onderwerp geteekend, geschilderd en geëtst. Zijn teekeningen waarvan een groot aantal overgebleven zijn, zijn grootendeels penteekeningen, gewasschen met bister en O.I. inkt, of aquarellen. Zij dienden vooral in zijn latere perioden voor den verkoop daar hij ook met zijn schilderijen zooveel succes had gehad Zijn aquarellen, die Jaminet zoo kunstig heeft nagevolgd, meest uit den lateren tijd, zijn dikwijls te glad. De meeste Prentenkabinetten hebben een aantal teekeningen van hem.

Als etser geeft A. v. Ostade voornamelijk eenvoudige dorpsvoorstellingen, meermalen ook kinderen bij het spel weer. In zuiver grafisch opzicht is de boer, die het gelag betaalt, de beste, maar er zijn tal van anderen, die ook zeer fraai zijn o.a. de man, die over de onderdeur hangt; de meeste hebben een groote mate van gezelligheid wat betreft de voorstelling o.a. de kwakzalver, de brillenkoopman, de zingende vrouw, de gebochelde vedelaar de visschertjes, de spinster. Tot zijn beste en bekendste werken behooren ook: drinker en rooker, vechtende boeren, schilder in werkplaats, triktrakspeler, bedelaar, haspelende vrouw voor huis, drie groteske figuren. Zijn etsen zijn gedateerd van 1647 tot 1678 (tot de vroege werken behooren de koppen en enkele figuren), namelijk drie uit 1647, een van 1648, een van 1652, twee van 1053, een van 1671 en een

[p. 735]

van 1678. Men kent gewoonlijk drie staten van iedere ets; de eerste van iedere ets heeft hij waarschijnlijk zelf gemaakt, als karakteristiek hiervoor noemen we de scherpe contours; de etsen zijn bewerkt met de droge naald en met den burijn, als teekenaar is v.O. ook in zijn etsen bijna onfeilbaar. Enkele waren zonder twijfel sterk in trek, andere niet en dan heeft hij er ook niet veel werk van gemaakt, zij zijn in den lateren staat gesigneerd: A. v. Ostade fecit et excudit. Callot's invloed is kenbaar in enkele figuren, maar niet in de manier van etsen. v.O.'s vroegste ets moet van omstr. 1645 zijn, zijn beste werk werd gemaakt tusschen 1645 en 1655. De ets van 1653 ‘dankzeggen’ is karakteristiek doordat de ‘geëtste’ buitenste lijn hier versterkt is door droge naald. Het latere werk heeft gelijkmatiger belichting en meer licht tevens, de omlijning der voorwerpen is helderder. Een zeer fraaie collectie etsen bezit het Mus. Teyler te Haarlem, ook het Britsch Museum te Londen; bekend zijn die uit de verzameling van Stolk te Rotterdam en die der coll. Guichardot. De platen zelf behoorden eerst aan v.O.'s schoonzoon, in 1694 werden zij verkocht, later bezat B. Picart ze, die ze omstr. 1710 uitgaf; omstr. 1780 gaf Basan ze opnieuw uit; daarna werden zij nog eens uitgegeven en werden de platen naar verschillende kanten verspreid. Een exemplaar van de 1ste uitgave bezit de Sloane coll. (Londen).

Naar v.O.'s ontwerpen maakten vele prenten o.a.: J. Gole, J. de Groot, J. de Visscher, A.v.d. Bos, J. Molaert, J. Suyderhoef.

Zijn portret is gegraveerd door C.B. Coclers naar een zelfportret en door J. Gole naar C. Dusart, voorts door J. Houbraken, Felswig en een onbekend kunstenaar; het komt voor in Recueil Musée de peinture I; lithografische portretten door Hesse, Pinte en Max Franck.

Zie o.a.: C. Hofstede de Groot, Beschreibendes und kritisches Verzeichnis der Werke der hervorrag. holl. Maler des 17ten Jahrhunderts (Paris, Esslingen 1910) III; J. Veth, Een veronachtzaamd hoofdstuk (Haarlem 1928), 13; K. Zoege von Manteuffel, Die Niederl. Radierung (München 1925), 74; gegevens in het Rijks Prentenkabinet te Amsterdam; W. Bode, Die Meister der holl. und vläm. Malerschule (Leipzig 1917), 126; Reprod. door Rovinsky en Tsetckovine (S. Petersburg 1912); A. Rosenberg, Adriaen und Isak van Ostade (Bielefeld u. Leipzig 1906); A.v. Wurzbach, Niederl. Künstlerlexikon (1910) II, 273; A.M. Hind, A short history of engraving and etching (London 1911); P. Kristeller, Kupferstich und Holzschnitt in vier Jahrh. (Berlin 1911); J. Havelaar, Oud-Hollandsche figuurschilders (Haarlem 1915), 80-86; W. Steenhoff, De Nederlandsche schilderkunst in het Rijksmuseum, o.a. II, 124-133; U. Thieme und F. Becker, Allgem. Künsterlexikon XXVI (1932), 74 (door Rolf Fritz).

J.M. Blok