Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 9

[Lodenstein, Jodocus van]

LODENSTEIN (Jodocus van), geb. te Delft 6 (of 16) Febr. 1620, overl. te Utrecht 6 Aug. 1677. Zijn ouders waren Joost Cornelisz. van Lodenstein en Maria Dirksd. van Voorburg, die gehuwd waren 6 Oct. 1613. Met zijn broeder Dirk van Lodenstein was hij éénes geestes; dezen droeg hij zijn hoofdwerk Weeg-schaale (zie beneden) op. Hij studeerde te Utrecht onder leiding van Gisbertus Voetius (zie dl. VII, kol. 1279-1282) en te Franeker onder Johannes Coccejus (zie dl. I, kol. 616-618). Van den laatste was hij huisgenoot. Voor hij naar Franeker ging was hij reeds tot den openbaren predikdienst toegelaten (28 April 1642), doch er waren geen plaatsen vacant. Twee jaren woonde hij bij Coccejus. Al heeft hij dezen ‘altijd zeer gelieft en geacht’, hij bestreed later diens denkwijze over den sabbat, en koos in den hierna ontbranden strijd de zijde van Voetius. Hij had nog naar Engeland willen gaan, maar zijn vader zond hem naar Frankrijk. Op 28 Aug. 1644 werd hij predikant te Zoetermeer en Zegwaard; 18 Sept. 1650 te Sluis: 17 April 1653 te Utrecht. Door toedoen van Voetius moet hij te Utrecht zijn beroepen. Hier vond hij o.a. Anna Maria van Schuurman (zie dl. I, kol. 1465), Johannes Teellinck sedert 1655 (zie dl. V, kol. 885) en Abraham van de Velde (zie dl. V, kol. 996). Na den dood van Justus van den Bogaart schreef hij: J. van den Bogaarts laatste uyre (Utr. 1663; herdr. Gron. 1720). Zijn gelijkmatige ernst deed een verzenmaker aan zijn liefde twijfelen en van hem spreken als van ‘Den lieveloose Lodensteyn, soo koud van liefd' als lood en steyn’. Zijn levenswijze was in elk geval ascetisch; in verband daarmee bleef hij ook ongehuwd. Zijn pastorie stond buiten Utrecht. Behalve met de bovengenoemden is zijn omgang bekend met Jacobus Koelman (zie dl. V, kol. 301-303). Deze was een van zijn opvolgers te Sluis van 1662 tot 1674, toen hij verbannen werd; maar bovendien dateert van dien tijd ook hun geestelijk verkeer. Vooral tegen het einde van Lodenstein's leven kwamen zij nauwer met elkander in aanraking. Te midden van alle ellenden van 1672 stond Lodenstein te Utrecht, sedert kort hersteld van een zware krankheid, onverschrokken op zijn post. Toen eindelijk in Nov. 1673 de Franschen moesten aftrekken en de stad met verwoesting bedreigden, kon dit onheil slechts worden afgekocht voor vijf ton gouds. Veertien aanzienlijke burgers, onder wie de beide predikanten van Lodenstein en van Hengel (zie dl. VII, kol. 555), werden door den

[p. 615]

franschen gouverneur Stoupa als gijzelaars opgeëischt. Van het goudgeld dat hij toevallig bij zich had en in zijn hemd verborgen kon houden, en dat hij niet of slechts gedeeltelijk heeft gebruikt is later een penning geslagen, die door Proost, a.w., blz. 267-270 (zie beneden) is beschreven. Eerst op 2 Febr. 1674 had te Arnhem de uitwisseling van de gijzelaars met het toen nog ontbrekende geld plaats. In den avond van 4 Febr. was Lodenstein weer thuis. Gedurende de weinige jaren die hem restten ontvielen hem nog Lambertus Sanderus, Voetius en Andreas Essenius (zie: dl. VIII, kol. 508). Tusschen dezen was er ‘sulken overeenkomste, alsof 'er ééne ziele leefde in drie onderscheydene lichamen’. Toen hij stierf, was hij bezig met een werk ter verdediging van zijn vriend: Twe samenspraaken over 't geval van d. Jacobus Koelman (Amst. 1679). Zijn laatste woorden waren: ‘Ik ben seer vol van gedachten’. H. van Rijp schreef na zijn dood: Zions wee-klagen, of droevige nagedachten over het Leeven en sterven van d. Jodocus van Lodenstein (Utr. 1677) en Simon Jodocus Kruger [ook: Cruger], toen nog beroepen predikant te Berkel (Z.-H.): De kroone van het hooft der Kerken van Utrecht afgevallen (Utr. 1677). Hij is te Delft in het familiegraf begraven.

Vermelden wij nog over zijn arbeid te Utrecht dat hij op elken Vrijdag stichtelijke bijeenkomsten hield, waaraan velen deelnamen, waarin hij geen dogmatiek voordroeg, maar tot oefening ingewikkelde gewetensvragen behandelde. Vervolgens: dat hij niet kon besluiten alle lidmaten van de kerk als christenen te erkennen hoewel de doop- en avondmaalformulieren dat voorschreven; dat hij na 1665 besloot niet meer het avondmaal te bedienen, en dat hij in het doopformulier de bekende vraag aldus wijzigde; ‘bekent gij niet dat ze in Christus geheiligd worden’. Als iemand hem over dit laatste onderhield, beriep hij zich op de christelijke vrijheid. Tegen zijn wil sprak men van zijn volgelingen als van: ‘Lodensteiners’, ook van: ‘ernstigen’ en: ‘fijnen’. Jodocus Heringa (zie dl. VII, kol. 564) verdedigde hem tegen de beschuldiging van onrein mysticisme (zie H. Bouman in zijn biografie van Jod. H., Utr. 1840, 111). Wellicht was het feit dat Lodenstein Jean de Labadie meer verdedigde dan anderen deden (zie Poost, a.w., 32-34) aanleiding tot deze beschuldiging. Uit den gezangbundel van de Ned. Hervormde kerk zijn no. 21, 43, 62 en 68 door hem gedicht.

Van zijn vele geschriften schrijft Proost, dat ze wel niet volledig zullen kunnen opgesomd worden, dat althans waarschijnlijk niet alle uitgaven meer te vinden zijn. Wij noemen: Memoriale versen over .... Historij-boucken des ouden testaments (1650; herdr. tusschen 1653 en 1677); Weeg-schale der onvolmaacktheden .... (Utr. 1664; herdr. Rott. 1712; Amst. 1728; Utr. 1765; Heusd. 1856); Kort en sedig ondersoek van 't Berigt nopende den Sabbath (Utr. 1668; herdr. Gron. 1746; Amst. 1746) (de eerste uitgave naamloos); Een t' Samenspraak nopende de zaak der formulieren van gebeden ende onderrichtingen en de poogingh daaromtrent van d. Jacobus Koelman door Christianus Alethinus (Rott. 1675); Ter gedagtenisse van .... Gijsbertus Voetius .... (Utr. 1676); Uyt-spanningen en andere gedigten (Utr. 1676; herdr. 1683 en verder tot den zestienden druk in 1780, waarna nog o.a. een ‘bloemlezing’ daaruit, Rott. 1867); Beschouwinge van Zion .... (Utr. 1676; herdr. tot in 1739 en 1839); Geestelijke opwekker .... (Amst. 1701; herdr. tot

[p. 616]

in 1857); Het vervolg van den Geestelijken Opwekker .... (Amst. 1707); Vervalle Christendom .... (Utr. 1711; herdr. tot in 1875); Heerlijkheid van een waar christelijk leven (Amst. 1711; herdr. tot in 1871); Lukas, heylig Evangelium beschrijvende .... (Amst. 1718; herdr. 1721); Geestelijke gedachten over den waaren aart van 's menschen gelukzaligheid .... (Amst. 1788); Meditatiën over het lijden Jesu Christi .... ('s Gravenh. 1869).

Zijn gedichten verschenen onder den titel Uitspanningen in 1676; in zijn meest geslaagde verzen benadert hij Camphuysen; in calvinistische kringen bleven zijn liederen lang in eere.

Er is waarschijnlijk geen portret van hem (zie: Proost, a.w., 30, 266-270).

Zie: B. Glasius, Godgeleerd Nederland II ('s Hert. 1853), 387-394, III ('s Hert. 1856), 670; P. Proost Jz., Jodocus van Lodenstein (Amst. 1880); A.C. Duker, Gisbertus Voetius II (Leid. 1910), 269², 324, 325², 334¹, Bijl., 7, 113, 117, verbeteringen op Bijl., 7 achterin, III (Leid. 1914), 33¹, 43², 77³, 92⁴, 115, 115^{2 3}, 119, 119^{1 5}, 129², 133², 136², 161², 163⁴, 168¹, 172, 194, 199-202, 228, 228², 277², 278¹, 284¹, 305, 318-320, 332, 336², 348³, Bijl., 47, 103-108, Registers (Leid. 1915), 64, 153; A.F. Krull, Jacobus Koelman (Sneek 1901), 9, 13, 85, 100, 109, 290, 300, 312, 316-318, 321, 323, 325, 330, 333, 357; Kerkelijk Handboek (1907) Bijl., 104, 168, (1909) Bijl., 148, (1910) Bijl., 166; J.I. van Doorninck, Bibliotheek v. Ned. Anonymen en Pseudonymen ('s Grav. en Utr. 1870), 179 (no. 1755), 250, (no. 2421), 283, (no. 2754); J. Reitsma, Gesch. v.d. Hervorming en de Herv. Kerk der Nederlanden, 3e dr. (Utr. 1916), 644-648, 653, 676; L. Knappert, Gesch. der Ned. Herv. Kerk I (Amst. 1911), 165, 167, 170, 187, 236, 269, 276-278, II (Amst. 1912), 27, 34, 226; J.A. Cramer, De theologische faculteit te Utrecht ten tijde van Voetius (Utr. 1932), 14, 159; Alphab. naamlijst van boeken enz. 1833-1849, 95.

Knipscheer