Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 9

[Leyster, Judith]

LEYSTER (Judith), teekende zelf met den naam Judita Leystar, gedoopt te Haarlem in de Gereformeerde Kerk 28 Juli 1609, begr. te Heemstede 10 Febr. 1660, portret-, genre- en stillevenschilderes. Haar vader Jan (Hans) Willemsz., afkomstig uit Antwerpen, was brouwer ‘in de Leid-starre’ op de Bakenessergracht te Haarlem (naar deze brouwerij noemde hij zich later Leystar of Leyster); in 1594 was hij gehuwd met Trijn Jaspersdr., terwijl hij in 1592 als lidmaat te Haarlem was ingeschreven. De zaken van Jan Willemsz gingen zeer slecht; nadat reeds eenmaal al zijn roerende en onroerende goederen in beslag waren genomen, moest hij in 1625 ten tweeden male zijn bezittingen aan zijn schuldeischers overlaten. In 1628 komt hij te Vreeland voor, terwijl hij het volgend jaar naar Zaandam verhuisde. Judith - op een na de jongste van zijn negen kinderen - werd reeds omstreeks 1626-27 te Haarlem als schilderes vermeld en wel door Ampzingh met de volgende woorden: ‘Hier schildert er nog een met goed en kloek verstand’. Ampzingh was predikant te Haarlem en Judith ging vermoedelijk bij hem ter catechisatie. De mogelijkheid bestaat, dat zij in 1628 leerling was van Hendrik ter Brugghen of een ander schilder uit de utrechtsche school; het verblijf van het gezin Leyster te Vreeland kan hiervoor een aanwijzing geven. In 1629 werd zij leerling van Frans Hals te Haarlem, twee jaar later was zij doopgetuige bij den doop van diens dochtertje. In 1633 werd zij na beëindigden leertijd in het St. Lucasgilde te Haarlem opgenomen, terwijl zij in 1635 een conflict met Frans Hals had, omdat haar leerjongen Willem Woutersz. van haar was weggeloopen en door Hals was aangenomen. Omstreeks dezen tijd worden nog meerdere leerlingen van haar vermeld. Op 1 Juni 1636 huwde zij te Heemstede met Jan Miense Molenaer, den bekenden schilder, die ongeveer even oud was als zij en uit katholieken kring voortkwam. Judith woonde toenmaals in de Barteljorisstraat te Haarlem. Aanvankelijk ging het het echtpaar niet voorspoedig. Molenaer zelf had slechts toestemming voor zijn huwelijk kunnen verkrijgen, doordat hij beloofde alle schulden van het gezin van zijn moeder af te lossen. Doch het gelukte hem niet de crediteuren te bevredigen en enkele maanden na zijn huwelijk werden alle bezittingen van Molenaer gerechtelijk in beslag genomen; op 1 Nov. 1636 stelde zich in verband hiermede Gerrit ten Berg in 1624 getrouwd met Judith's zuster Magdalena) borg voor hem. Sinds 1637 vindt men het echtpaar Molenaer te Amsterdam woonaehtig; zij woonden aldaar in de Gasthuismolensteeg (1639), in de Kalverstraat ‘daer 't horologie in de gevel staet’ (1640) en bij de Heybrugge (1648). Bekend is, dat Molenaer ook te Amsterdam in talrijke processen gewikkeld was; uit een inventaris, opgemaakt naar aanleiding van een dezer processen (1642) leeren wij een stuk van Judith kennen als ‘een schilderij seijnde twee lachende thronyen met een catien so groot als 't leven’. De financieele toestand van het echtpaar scheen evenwel langzamerhand beter te worden. Judith erfde in 1639 te zamen met haar vijf broeders en zusters een bedrag van ruim ƒ 738 van haar oom Hendrik Hendriksz. (een broeder van haar grootvader Jasper

[p. 605]

Hendriksz.), die in het St. Elizabeths-Gasthuis te Haarlem was overleden. In 1648 kocht Molenaer voor ƒ 8200 de hofstede ‘Het Lam’ te Heemstede; de koopsom werd gedeeltelijk in schilderijen voldaan. In dit of het volgend jaar verhuisde het echtpaar wederom naar Haarlem. Ter zelfder tijd wordt de schilderes door Schrevelius geprezen als ‘de rechte Leyster in de kunst’. In 1649 woonden Molenaer en zijn vrouw ten huize van hun zwager Gerrit ten Berg aan het Spaarne, in 1650 in de Kleine Houtstraat (op 17 Sept. van dat jaar overleed te hunnen huize de schilder Bartholomeus Jansz. Molenaer, de broeder van Jan Miense), terwijl zij in 1654 eveneens te Haarlem voorkomen. Van Mei 1655 tot Nov. 1656 woonde het echtpaar in een huis aan de Voetboogstraat te Amsterdam, hetwelk Molenaer op 9 Jan. 1655 voor ƒ 8200 had gekocht. Judith zelf had als gemachtigde van haar man den koop gesloten; de koopsom werd voor de helft in schilderijen voldaan, het restant bleef als hypotheek op het huis rusten. Nà 1657 woonde het echtpaar op hun hofstede te Heemstede (al wordt Molenaer in 1658 wederom te Haarlem vermeld). Ook te Heemstede was Molenaar in verschillende processen gewikkeld. In een dezer processen kwam uit, dat Judith nauwkeurig boek hield van de inkomsten en uitgaven. Op 6 Nov. 1659 maakte zij met haar man haar testament ten overstaan van den haarlemschen notaris W. van Kittensteyn; in dit testament wordt zij vermeld als ziekelijk van lichaam. Enkele maanden daarna stierf zij. Opmerkelijk is, dat zij de eenige vrouw is, die als lid van het St. Lucasgilde te Haarlem is aangenomen.

Judith Leyster onderging achtereenvolgens den invloed van de schilderscholen te Utrecht, Haarlem en Amsterdam. Zonder eigen zelfstandigheid, weet zij evenwel op een bijzonder aantrekkelijke wijze van deze invloeden partij te trekken. Haar eerste schilderijen zijn half-figuren in het genre van Honthorst, ter Brugghen, van Bylert e.d. utrechtsche meesters, nl. David met het hoofd van Goliath (in de coll. jhr. Dr. N.J.F. Pompe van Meerdervoort te 's Gravenhage) en Democritus en Heraclitus (resp. in het Centraal Museum te Utrecht en in de coll. Dr. van Dugteren te Arnhem). Deze werken zijn waarschijnlijk in 1628 te dateeren (van ter Brugghen zijn een Democritus en Heraclitus uit 1628 bekend). De lachende jonge man in de Gemäldegalerie te Karlsruhe is ook in dezen tijd ontstaan (Hofstede de Groot twijfelt nog aan de toeschrijving). Daarna wordt Judith een leerlinge van Frans Hals, dien zij zeer nabij komt, zonder diens geniale hoogte te bereiken; uit dezen tijd stammen haar op portretten gelijkende genrestukken (half-figuren): de serenade en de vroolijke drinker (1629), beide in het Rijks-Museum te Amsterdam (bij het eerstgenoemde schilderij herinnert de belichtingstechniek nog aan de utrechtsche school), de vroolijke drinker in het Kaiser-Friedrich Museum te Berlijn (omstr.1630) en het lustige paar in het Louvre (1630). Het talent van Judith Leyster komt echter in het bijzonder uit, als zij zich in de jaren 30 der 17de eeuw toelegt op karakterfiguren, zooals wij die kennen van Frans en Dirck Hals, Codde, Palamedes e.a. haarlemsche schilders (kleine genrestukken met figuren ten voeten uit), b.v. de nagelproef (Johnson Art Collection, Philadelphia), de huwelijkspenning (1631, Mauritshuis), het vroolijke gezelschap, zijnde drie jonge meisjes in manskleeren (in particulier bezit), moeder en kind (1633, coll. Adolph Schloss, Parijs), moeder met kinderen (National Gallery of Ireland, Dublin) enz. Met uitzondering van Frans Hals, overtreft Judith Leyster de

[p. 606]

schilders van dit genre in veelzijdigheid van coloriet, compositie en belichtingstechniek; in het bijzonder geldt dit voor haar ernstige stukken (scènes uit het huiselijke leven). Ook haar echtgenoot, op wiens schilderijen men somtijds haar hand herkent (b.v. het zittende meisje rechts voor op Molenaer's Dans in de dorpsstraat te Bonn, de vioolspeler op Molenaer's Vroolijk gezelschap te Oldenburg) overtreft zij in dit opzicht. Eveneens als portretschilderes was Judith werkzaam; wij kennen van haar het portret van een dame (1635, coll. A. von Rothschild, Weenen), van een man (1652, coll. Ad. Schloss, Parijs) en van een jongen man (Vincent Laurensz. van de Vinne? Frans Hals Museum, Haarlem).

Van Judith's verdere schilderijen verdienen nog vermelding de pannekoekenbakster (Frans Hals Museum, Haarlem) en de fluitspeler (Museum Stockholm). Men plaatst deze omstreeks 1640 (eerstgenoemde wellicht nog later); in het schilderij te Stockholm is de invloed van Amsterdam merkbaar. Een stilleven van Judith is thans in de coll. Horstman te Wassenaar; merkwaardig is hierop dat de wijnkan het spiegelbeeld van de schilderes vertoont voor haar schildersezel. Een vruchtenstuk kwam voor op een veiling bij Fred. Muller te Amsterdam in 1929. De inventaris van haar nalatenschap noemt nog meer stillevens van haar hand: drie stuckjes met duifjens, een blompotje, een kallekoen en een haen.

Bredius schrijft haar in Oud- Holland 1930, 71-75, een zelfportret toe, dat Gratama op naam stelt van Frans Hals. Een zgn. tulpenboek (in 1924 in den haarlemschen kunsthandel) bevat een tweetal aquarelteekeningen van haar hand uit 1634.

Judith signeert haar stukken met een J en een L door elkander, gevolgd door een dwarsstreep en een ster (toespeling op den naam Leyster). Vroeger stond haar werk meestal op naam van Frans Hals, tot het in 1893 aan Hofstede de Groot gelukte haar raadselachtig monogram op te lossen (in laatstgenoemd jaar was nl. Judith's thans in het Louvre zich bevindend stuk als een werk van Frans Hals door kunsthandelaars te Londen verkocht, hetgeen aanleiding was geworden tot een proces).

De schilderes liet bij haar dood twee kinderen na, Helena en Constantijn Molenaer, resp. geb. omstreeks 1643 en kort nà 1645. Vrij zeker komen zij met hun moeder voor op een schilderij van Molenaer in het Rijks-Museum (musiceerende jonge dame, omstr. 1650). Helena huwde 23 April 1669 te Haarlem met den doelmeester Jonas le Febure (begr. ald. 21 Aug. 1681). Een jonggestorven dochtertje van Judith was Eva Molenaer, gedoopt te Amsterdam 2 Dec. 1646 (getuige Eva Scriverius); bovendien liet het echtpaar 30 Jan. 1639 in de Westerkerk te Amsterdam een kind begraven.

Zie: S. Ampzingh, Beschrijving ende lof der stadt Haerlem (1628), 370; Th. Schrevelius, Haarlemum, sive urbis Harlemensis incunabula (Lugd. Bat. 1647, nederl. vert. 1648), 384; A. Houbraken, Groote Schouburgh der Nederl. Konstschilders (1728-21); A. van der Willigen Pzn., Geschiedkundige aanteekeningen over Haarlemsche schilders (1866), 151-152; dezelfde, Les artistes de Harlem (1870), 201-202; A. Bredius in Obreen's Archief VII (1890), 290 e.v.; C. Hofstede de Groot, Judith Leyster in het Jahrbuch der Kgl. Preuss. Kunstsammlungen (1893), 190 e.v. (vgl. Bode en Bredius, Der Haarlemer Maler Johannes Molenaer in hetzelfde Jahrbuch 1890, 67); Hofstede de Groot, Quellenstudien zur Holl.

[p. 607]

Kunstgeschichte (1893-21, reg. 1922); E. Jacobson, Zur Judith Leyster in Rep. Kunstw. XVIII (1895), 435; Oud-Holland (1895), 50; Hofstede de Groot, Beschreibung und Krit. Verzeichnis.... holl. Maler III (1910), 140-142; A. Wurzbach, Niederl. Künstlerlexikon II (1910), i.v., III (1911), i.v.; J.O. Kronig, Een portret van Judith Leyster in Onze Kunst XX (1911), 174; Bredius, Künstler- Inventare (1915 e.v.), 1-23, 2217, Nachtr. 145-161; Een nieuwe Judith Leyster te Haarlem in de Nieuwe Rott. Courant, 6 Oct. 1916 (avondbl.); A. Bredius, Een conflict tusschen Frans Hals en Judith Leyster in Oud-Holland XXXV (1917), 71; S. Kalff, Een Haarlemsch schilderes in Nieuwe Gids XXXIII (1918) I, 399; dezelfde, Een kunstenaarsechtpaar in Mork's Magazijn XL (1920), 57; Arth. von Schneider, Gerard Honthorst und Judith Leyster in Oud- Holland XXXIX (1922), 169; Het tulpenboek van Judith Leyster in het Alg. Handelsblad, 30 Apr. 1925 (avondbl.); Juliane Harms, Judith Leyster. Ihr Leben und Ihr Werk in Oud-Holland XLIV (1927), 88 e.v. (als diss. verschenen Frankf. a. Main 1927); Hofstede de Groot, Schilderijen door Judith Leyster in Oud-Holland XLVI (1929), 25; Elis. Neurdenburg, Judith Leyster ald. XLVI (1929), 27; Thieme-Becker, Künstlerlexikon XXIII (1929), 176; Judith Leyster in het Alg. Handelsblad, 8 Jan. 1930 (ochtendbl.); Gratama, Een portret van Judith Leyster door Molenaer in Oud Holland XLVII (1930), 71; H.F. Wijnman, Het geboortejaar van Judith Leyster in Oud-Holland XLIX (1932), 62.

Wijnman