Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 9

[Asjkenazi, Tsewie Hirsch]

ASJKENAZI (Tsewie Hirsch), zoon van Jacob en kleinzoon van Benjamin Zeëb Asjkenazi, geb. in Moravië 1658, gest. te Lemberg 2 Mei 1718, bekend als de vermaardste van de opperrabbijnen der hoogduitsch joodsche gemeente van Amsterdam en een der geleerdste Joden van zijn tijd. Hij stamt uit een poolschjoodsche geleerdenfamilie, afkomstig uit Wilna, waaruit zij in het progromjaar 1648 de wijk naar Moravië nam. Hier geboren ontving Asjkenazi eerst van zijn geleerden grootvader Ephraim Cohen onderricht, vervolgens dat in den Talmoed van zijn vader. Hij kreeg zijn verdere opleiding op het spaansch-joodsche seminarium te Saloniki en voltooide zijn rabbinale studiën te Constantinopel. Hij verkreeg een standplaats als rabbijn te Bosna Serai (Serajewo). Hier had hij te kampen met de fanatiek mystieke Messiasbeweging van Sabbatai Tsewie, en toen zijn familieomstandigheden ook treurig werden, kon hij het hier niet houden. Beroofd van zijn vermogen zwierf hij eenigen tijd in Hongarije en verloor bij het beleg van Ofen vrouw en kind. Hij trok nu naar Altona, waar hij hertrouwde met de dochter van den opperrabbijn Neumark van Altona, Hamburg en Wansbek. Hij werd hier rector van de joodsche leerschool en werd aldus ‘klausrabbiner’ genoemd. Zijn meest bekenden titel behield hij echter van het spaansch turksche oosten, dien van ‘Chacham’ (wijze, opperrabbijn). Als ‘Chacham Tsewie’ is hij in de joodsche geschiedenis het meest bekend. Naar Altona stroomden nu joodsche studenten uit geheel Europa en van alle zijden wendde men zich tot hem ter oplossing van moeilijke casuistische vraagstukken. Na twintig jaren volgde zijn beroep te Amsterdam; hij weigerde eerst, want, hoewel hij in Altona slecht gehonoreerd werd, betaalde ook Amsterdam toen niet schitterend en hij vreesde zijn trotsche onafhankelijkheid financieel hier niet te kunnen bewaren. Amsterdam bood hem toen 1000 hollandsche rijksdaalders en enkele emolumenten en op 8 Januari 1719 volgde zijn benoeming tot ‘Opper Rabbiner der Hoogduytsche Joodsche Natie tot Amsterdam’, zooals toen gebruikelijk was voor den tijd van 3 jaar.

In Amsterdam was strijd tusschen de aristocratische Parnassijns (bestuurders) en de democratie der Gemeente. De eersten reisden hem tegemoet en verzochten hem hun partij op te nemen. Dit weigerde hij aanstonds en had aldus bij zijn komst de aristocratie reeds tegen zich ingenomen. Dadelijk na zijn vestiging te Amsterdam richtte hij in zijn woning voorloopig een Beth Hamidrasch op, de eerste joodsche volksuniversiteit van Amsterdam en hij gaf zelfs kleine toelagen aan behoeftige Talmoedgeleerden. Strijdfiguur als hij was, die van geen toegeven wist, brak aldra de strijd uit, door zijn beslist stelling nemen tegen de mystieke sekte, die hij reeds te Bosna Serai bestreden had, die hier door de aanwezigheid van zekeren Hajon of Hajun (zie dl. VI, kol. 682) opbloeide.

Chacham Tsewie herinnerde zich dezen Hajon zeer wel uit Bosna Serai; en toen de Parnassim der Portugeesche gemeente hem een onderzoek van een der geschriften van dezen messiaanschen bedrieger op droegen, dat hij hun had aangeboden, liet Chacham Tsewie zich zeer ongunstig over hem

[p. 32]

uit en waarschuwde met klem tegen dezen hoogst gevaarlijken gelukzoeker. Parnassijns onderwierpen zich zonder voorbehoud aan het advies, dat Chacham Tsewie had uitgebracht en ontzeiden Hajon den toegang tot hun synagoge. Toen hij er toch verscheen, werd hij onder het uiten van grove beleedigingen verwijderd.

Had Chacham Tsewie's optreden door deze ontmaskering de Gemeente gered voor de Messiasberoeringen, die reeds zooveel ongeluk hadden gebracht, zijn collega Aylion (zie dit deel) van de Portugeesche gemeente voelde zich gepasseerd en hij beklaagde zich bij zijn bestuurder Aron de Pinto. Door de Pinto kwamen Parnassim tot de overtuiging, dat zij verkeerd hadden gedaan en zij vroegen Chacham Tsewie daarom zeer beleefd, hun de gewraakte plaatsen in Hajon's werk op te geven. Er zou dan een commissie worden benoemd van hun gemeenteleden, waarin ook Aylion zitting zou hebben, en waarin Chacham Tsewie deze plaatsen kon bespreken. Natuurlijk vereischte een dergelijk onderzoek kundigheden, die niet ieder der leden van zulk een commissie zou bezitten. Chacham Tsewie wees deze uitnoodiging kort maar bondig van de hand.

Thans waren de machtige portugeesche Parnassim op hem verbitterd. Zij benoemden dadelijk een commissie van onderzoek uit eigen kring met hun eigen opperrabbijn als voorzitter. Chacham Tsewie slingerde hierop in een hebreeuwsch en spaansch manifest den banvloek op Hajon's werk. ‘Zelfs de asch van het verteerde papier is voor het gebruik ongeoorloofd, zooals het voorschrift luidt omtrent alle voorwerpen, die voor afgoderij gebezigd zijn’. Hierdoor kwam het joodsche Amsterdam in heftige beroering. De Portugeesche gemeente liet haar leden ook op straffe van den ban gelasten alle exemplaren op haar rabbinaat in te leveren en onderwijl bracht de commissie van onderzoek rapport uit over het bewuste werk, waarin zij tot een tegenovergesteld resultaat kwam en het werk wel geschikt voor publicatie achtte en het zelfs een aanwinst voor de kabalistische literatuur noemde; Hajon werd daarop feestelijk ter portugeesche synagoge ingehaald.

Omstreeks 1707 had zich in Amsterdam een meester in de joodsche wetenschappen gevestigd, n.l. zekere Mozes Chages, die een veelbewogen leven achter den rug had van enkel zwerftochten haast door het Oosten. Hij gat bij onderscheidene portugeesch-joodsche families huisonderricht om in zijn onderhoud te voorzien en behoorde tot de warmste bewonderaars van den grooten Opperrabbijn der hoogduitsche Joden. Hij liet dan ook niet na Chacham Tsewie te waarschuwen tegen Hajon, van wiens geestdrijverij hij nieuwe verwoestingen in de joodsche gelederen vreesde, zooals hij de rampzalige gevolgen in het Oosten had aanschouwd.

Thans wendden Chacham Tsewie en Mozes Chages zich tot de rabbijnen van Mantua, Frankfort, Nikolsburg en Venetië om inlichtingen omtrent de door hen aan Hajon verstrekte approbatiën. Uit de antwoorden bleek, dat deze gefingeerd waren. In een bundel getiteld Milchamath Haschem (De strijd voor den Eeuwige) werden zij nu door Chages gepubliceerd. De publicatie hiervan wekte weder groote beroering te Amsterdam. De Portugeesche gemeente liet weder alle exemplaren opkoopen. Zij wilde eindelijk vrede en toen Chacham Tsewie nogmaals een werkje hierover publiceerde, geheeten Eres nagasch (addervenijn), waarin hij dit bedrog nog eens hekelde, noodigden zij hem wederom tot een bijeenkomst uit

[p. 33]

tot herstel van den vrede. Nadat hij driemaal geweigerd had werd de interventie van zijn eigen bestuurders ingeroepen. Deze lieten hem herhaaldelijk verzoeken aan dezen wensch te voldoen, doch hij bleef weigeren. Zoo werden ook de hoogduitsche Parnassijns verbolgen; zij besloten hem bij het einde van zijn driejarige periode in 1713 te ontslaan, welk ontslag hij echter weigerde te aanvaarden.

Nu begon de openlijke strijd met Parnassijns, die er Burgemeesters en Schepenen bij haalden en hem openlijk van verzet tegen de heilige Kabbalawetenschap beschuldigden. Burgemeesters en Schepenen vroegen, om de gedragslijn van dezen oppersten rabbi te kunnen volgen, het advies van de theologische professoren der academiën van Amsterdam, Leiden, Utrecht en Harderwijk; en Burgemeesteren en Schepenen lazen ijverig de rapporten over deze zaak. Nu verscheen van Hajon een verdedigingsgeschrift met lasterlijke verdachtmakingen, hatelijke beschuldigingen en beschimpingen en beleedigingen aan het adres van Chacham Tsewie.

Wel had opperrabbijn Vega van Livorno Hajon's geschrift in twee boeken (resp. 1713 en 1714) verpletterend becritiseerd en Chacham Tsewie in het gelijk gesteld, doch deze had Amsterdam in 1714 reeds verlaten. Op de adviezen der theologische professoren werd de opperrabbijn gerechtelijk veroordeeld en in het midden van 1713 hem de waarneming van zijn functie verboden. Zelfs moet hem huisarrest zijn opgelegd. Hierna heeft hij met zijn vriend de Lima Amsterdam 's nachts heimelijk verlaten, waarna hij zich naar Londen begaf. Van hier vertrok hij naar Lemberg in Gallicië, waar hij in 1714 tot Opperrabbijn werd benoemd, welk ambt hij tot zijn overlijden in 1718 waarnam.

Chacham Tsewie was een europeesche vermaardheid onder de Joden, wiens rabbinale responsa nog autoriteit genieten. In de oneenigheid van de Portugeesche gemeente te Londen met haar leider Dr. David Nieto omtrent de vereenzelviging van God met de natuur in 1703 werd zijn beslissing ingeroepen. Het practische gevolg van zijn optreden te Amsterdam was, dat hoewel hij voor het oogenblik had verloren, zijn gezag het op den duur toch won. Hij heeft het gezag van het amsterdamsche opperrabbinaat gegrondvest als niemand voor hem. Veertig jaar na zijn dood werd zijn schoonzoon in zijn functie beroepen en van toen at bleef dit ambt een eeuw lang in zijn familie.

Zie: Encyclopaedia Judaica (Berlijn) III, kol. 483-491; Jac. Zwarts, Schetsen uıt de Geschiedenis der Joden in Nederland (Zutphen 1929) (met portret).

Zwarts