Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 9

[Agricola, Rodolphus Frisius]

AGRICOLA (Rodolphus) Frisius, ook naar zijn vader: Roelof Huusman, geb. 17 Febr. 1444 (?) te Baflo, overl. 27 Oct. 1485 te Heidelberg. Hij was een buitenechtelijk kind. Zijn vader was Hendrik Huusman, ook zich noemende Hendrik Vries, licentiaat in de theologie en pastoor te Baflo. Hij werd op den dag van Rodolphus' geboorte abt van het Benediktijner nonnenklooster Zelwaer, Selwert of Siloe, in de nabijheid van Groningen gelegen. De moeder heette Zycka; zij is later getrouwd met een kleermaker Syeko Schroeder in Baflo en had bij hem nog twee zoons en een meisje.

27 Mrt. 1454 kreeg Rudolphus een prebende van den bisschop van Munster, waaruit de kosten van zijn opvoeding konden bestreden worden. Vroeg openbaarde zich bij hem aanleg voor muziek en schilderkunst en liefhebberij in de paardensport. Zijn eerste onderricht kreeg hij aan de Sint Maartenschool te Groningen. Daarna studeerde hij aan de Universiteit te Erfurt. 1 Mei 1456 is hij aldaar ingeschreven in het matrikel. Toen werd aldaar ook ingeschreven Rudolf Langen, de beroemde munstersche humanist en vriend van Agricola. Erfurt was een humanistisch centrum. Vermoedelijk in 1462 op 20 Mei werd Agricola te Keulen ingeschreven in de faculteit der Artes.

[p. 13]

Ten slotte studeerde hij nog te Leuven, waar hij den magistertitel verwierf met grooten lof (1465). In Leuven vooral is hij doorgedrongen in den geest der oudheid; hij leerde er ook goed Fransch spreken. Hij wendde zich af van de spitsvondigheden der scholastiek. Men vermoedt dat hij na zijn magisterschap te Leuven nog rechten heeft gestudeerd aldaar.

In 1469 is hij stellig te Pavia, vermoedelijk kwam hij daar reeds in 1468. Op aandrang van zijn familie deed hij daar aan rechtstudie, doch zijn liefde ging uit naar de vrije kunsten. Hij las Cicero en Quintilianus, wier stijl hij navolgde; de jonge graven Johannes en Fredericus de Ottingen en andere studenten kozen hem tot leermeester. Hij hield goede oraties bij de verkiezing van den rector scholarum van studentengilden, waarbij zijn humanistische geest zich openbaart. Vermoedelijk in 1470 is hij terug in het Noorden in het klooster van zijn vader. Na een tweede verblijf in Pavia is hij weer terug in het vaderland omstreeks 1474.

Vermoedelijk in datzelfde jaar verblijft hij ten huize van den humanist Maurits van Spiegelberg op het kasteel te 's Heerenberg bij Emmerik, waar juist Hegius de leider der school geworden was. Hij steunde zijn vriend Hegius daar in de studie van het zuivere Latijn en het Grieksch. Daarna vinden we hem terug in Ferrara, in de quattrocento een groot centrum van humanistische cultuur. 20 Oct. 1475 is de eerste bekende datum uit zijn verblijf aldaar.

Hij zong er den lof van Ercole I in een academische oratie. Er studeerden toen in Ferrara verscheidene Nederlanders, ook in het bijzonder Groningers. Ook nederlandsche musici waren in trek aan het hof van Ercole; Agricola is aan het hof verbonden geweest als orgelspeler (1476), wat hem niet verhinderde zich geheel op de studie van het Grieksch te werpen onder Battista Guarino. Hij was toen ongeveer wat wij thans privaatdocent noemen aan de universiteit.

Bij den aanvang van het academie-jaar 1476-77 werd hij belast met de openingsrede; hij sprak In Laudem Philosophiae et reliquarum artium en maakte daarbij op de Italianen indruk zoowel door zijn geleerdheid als door den bevalligen vorm der rede en de schoone voordracht. Daarop volgde een vertaling uit het Grieksch in het Latijn van den Axiochus ‘over het onbevreesd zijn voor den dood’, dien hij nog ten onrechte aan Plato toeschreef. Ook vertaalde hij Isocrates' Paraenesis ad Demonicum (1478), opgedragen aan zijn halfbroer Johannes, die hem naar Italië gevolgd was voor de studie van Latijn en Grieksch. En dan van Isocrates De Regno. Een andere groep vormen de vertalingen van Progymnasmata van Aphthonius en de Praeexcercitamenta van Hermogenes, uit welke werken van litteraire theorie groeit De Inventione dialectica, dat hij reeds in Ferrara begon en later voltooide. Het is een streng, oorspronkelijk systeem van dialectiek, waarin zich een scherpe critische geest openbaart, een uitvoerige ontleding van alles wat bij de redeneerkunde te pas komt; hij strijdt tegen alle nuttelooze spitsvondigheden en schept een werk van groote beteekenis voor de vorming van den toenmaligen humanist.

In zijn Declamationes aliquot L. Annei Senecae trad hij op als voortreffelijk commentator, met geschiedkundige, kultuurhistorische, taalkundige, wijsgeerige notities, woordafleidingen, enz.

De formando Studio (1484) handelt over methode bij de studie in een langen brief aan Jacobus Barbirianus; het is humanistische paedagogie. Van het leeraarschap in de practijk had hij een afkeer. Verder schreef Agricola gelegenheidsgedichten,

[p. 14]

godsdienstige gedichten en epigrammen. Zoo is er o.a. een Carmen Heroïcum gewijd aan den H. Judocus uit dankbaarheid voor de genezing van een ernstige ziekte te Ferrara. Hij liet drukken zijn Anna Mater, een uitvoerig gedicht op de moeder van Maria. In de epigrammen, waarvan echter de meeste verloren zijn geraakt, schijnt zijn grootste dichterlijke kracht gelegen te hebben.

In Italië nog schreef hij zijn Vita Petrarchae (1477 ?), waarin hij Petrarca weet te waardeeren als den aanvoerder van de humanistische beweging en een schets geeft van zijn leven. In Stuttgart in de Staatsbibliotheek bevindt zich een handschrift van de verzamelde werken van Agricola.

Na zich in Italië gevormd te hebben keerde hij terug naar zijn vaderland. Onderweg bleef hij eenigen tijd bij den bisschop van Augsburg, Johannes graaf van Werdenberg te Dillingen. De bisschop had Agricola door diens vriend Dietrich von Plessingen leeren kennen. Onder hun beider aansporing werkte hij voort aan zijn De Inventione dialectica, waarvan hij de opdracht aan Dietrich dateert op 15 Aug. 1479. Als beleefdheid voor zijn gastheer droeg hij dezen op een vertaling van Lucianus over het niet lichtvaardig gelooven van kwaadsprekerij.

Van Dillingen nam hij zijn weg over Spiers, waar hij zijn vriend uit zijn italiaanschen studietijd Johannes von Dalberg bezocht, begin September. Over Keulen kwam hij in het voorjaar van 1480 in zijn geboortestreek en werd in deze landen met latijnsche huldezangen begroet, o.a. door den munsterschen humanist Frederik Moorman. Met tal van geleerden, in het bijzonder met Hegius, houdt hij briefwisseling en blijft zoo de propagandist van het humanisme in ons land en over de grenzen.

Na een verblijf in het klooster waar zijn vader abt was, werd hij secretaris en pensionaris (syndicus) van Groningen, onder welke taak zich de humanist spoedig gedrukt voelt, ‘alsof hij arm en behoeftig in de lybische woestijn zwierf’. Hij kreeg er de leiding van een lang proces waarin de stad al jaren gewikkeld was en dat eerst na zijn dood tot een einde kwam. Voor dit proces moest hij reizen, ook naar het humanistische hof van keizer Maximiliaan. Zoo heeft hij ook in andere aangelegenheden in verschillende plaatsen de belangen van Groningen vertegenwoordigd. Overal doorsnuffelde hij de bibliotheken en hij vergat daarbij de humanistische propaganda niet. In het Noorden vond hij steun bij Wessel Gansfort, die daar ook teruggekeerd was. In de abdij van Aduard ontmoetten verschillende humanistische geleerden elkaar.

Maximiliaan wilde Agricola aan zijn hof verbinden als leeraar voor zijn kinderen, doch zijn begeerte naar rust en onafhankelijkheid deed hem dit afslaan. Ook was er sprake van, dat hij hoofd van een latijnsche school in Antwerpen zou worden; zijn vrienden gaven zich hiervoor moeite. Ook zijn oude studiemakker Joh. von Dalberg, toen bisschop van Worms en kanselier van de universiteit van Heidelberg, noodigde hem aan zijn hof. In Oct. 1482 kwam hij te Heidelberg. De meest mogelijke vrijheid werd hem daar beloofd en financieele onafhankelijkheid. Na drie weken ging hij naar huis terug met de belofte om zich, na regeling van zijn zaken in Groningen, voorgoed in Heidelberg te komen vestigen. Onderweg wijst hij het plan van Antwerpen af. Eerst in April 1484 aanvaardde hij den tocht naar Heidelberg, aarzelend, doch de overtuiging, dat hij alleen daar een hem waardig wetenschappelijk milieu zou vinden, gat den doorslag.

[p. 15]

2 Mei 1484 kwam hij te Heidelberg aan, waar hij door den bisschop goed ontvangen werd, doch hij kon zich aanvankelijk moeilijk aanpassen. Hij hield een oratie voor de priestersynode te Worms Exhortatio ad Clerum Wormatiensem, die over de waardigheid van het priesterschap handelde. Hij vertaalde den Mycillus van Lucianus in het Latijn, een dialoog over het schijngeluk der hoogere standen, Luciani Sophistae Graece Gallus. Hij begon te Heidelberg met zijn studie van het Hebreeuwsch, waartoe de bisschop een geleerden Jood, die tot het Christendom overgegaan was, tot zijn beschikking stelde. Zijn doel hierbij was Bijbelstudie, waaraan hij zijn oudere jaren wilde wijden. Hij heeft zelfs gedacht aan een eigen vertaling van het Oude Testament, trouw den tekst volgend, maar in sierlijker Latijn dan de Vulgaat. Hij stond von Dalberg bij in zijn wetenschappelijke studie en deze door hem gedeeltelijk gevormde geleerde werd later het hoofd van de Sodalitas litteraria Rhenana, waarin het westduitsche humanisme zich ontplooide. Hij hield aan de universiteit voorlezingen over Plinius. Vakmannen raadpleegden hem over het verstaan van Aristoteles; hij was op velerlei gebied de wetenschappelijke raadsman voor velen. In de vele academische disputen ontwarde hij de ingewikkeldste vraagstukken. Met Kerstmis 1484 sprak hij een rede uit: De nativitate sive immensa natalis diei Jesu Christu laetitia. Hij stond in briefwisseling met den straatsburger boekhandelaar Adolf Rusch, die voortdurend boeken en handschriften voor hem koopt, met de straatsburger humanisten Thomas Wolff en Petrus Schott en vooral met Reuchlin en Hegius.

Ook met historische studiën hield hij zich bezig; hij schreef een epitome over het rijk der Syriërs en Perzen, over de burgertwisten der grieksche staten, over Philippus en Alexander, over de gewichtigste gebeurtenissen van het germaansche rijk. Hij verbond hieraan leering voor de toestanden van zijn eigen tijd en zoo kreeg hij ook politieken invloed in 's bisschops raad. Dit werk is waarschijnlijk niet gedrukt en ook in handschrift is het niet teruggevonden. In Mei 1485 vergezelde hij den bisschop naar Rome naar het pauselijk hof van Innocentius III. Zijn Ferrara vond hij verwoest door de oorlogen die de Paus en Venetië er tegen gevoerd hadden. Nog einde Mei kwam hij in Rome. Von Dalberg hield voor den Paus een oratie door Agricola vervaardigd en die in Rome opgang maakte door het sierlijke Latijn. Zijn oude vriend Johan van Plessingen in dienst van den kardinaal Giuliano della Rovere, den lateren Julius II, is vermoedelijk zijn wegwijzer geweest die hem Rome victrix gentium leerde kennen, zijn lang gekoesterd ideaal.

Na het beloofde land gezien te hebben trok hij tegen zijn zin terug met zijn vriend, den bisschop. In Trente moest hij wegens een aanval van de febris quartana achterblijven. In Sept. 1485 zette hij de reis voort. Eenmaal in Heidelberg stortte hij weer in en hij is 27 Oct. 1485 aldaar overleden. Op zijn sterfbed schonk hij den bisschop nog een Cicero-hs. Ook zijn vrienden Dietrich von Plessingen en de medicus Adolphus Occo waren bij zijn sterfbed aanwezig. Hij werd in de pij der Derde orde van Franciscus, in de kerk aan Franciscus gewijd, ter aarde besteld. Joh. Reuchlin hield de lijkrede. Von Dalberg stichtte een gedenkteeken op zijn graf.

Zijn door onbekenden geschilderde portretten in het Museum te Groningen, het Museum te Leeuwarden en het Klaarkampster weeshuis te Franeker (zie voor bijzonderheden Moes, Icon. batava n^o 84); gegraveerde portretten door J.Th. de Brij, Ph. Galle (in Miraeus, Icones),

[p. 16]

J.J. Haid, G. Konsé, A. van der Laan, S. à Lamsweerde, N. de Larmessin en een onbekende; ook bij Schotanus, Gesch. van Friesland, p. 378 en bij Foppens, Bibliotheca Belg. II, p. 1079; houtsnede in P. Jovius, Vitae, p. 61.

Zie: Fr. von Bezold, Rudolf Agricola, Ein Vertreter der italienischen Renaissance (München 1884); Georg Ihm, Der Humanist Rudolf Agricola, sein Leben und seine Schriften (Paderborn 1893); P.S. Allen, The Letters of Rudolph Agricola (Engl. Historical Review) (April 1906), p. 302 vlg.; H.E.J.M. van der Velden, Rudolphus Agricola (Leiden 1911). De verzamelde werken werden in 2 deelen uitgegeven door Alardus van Amsterdam in 1539 te Keulen. De titel van het eerste deel is Rodolphi Agricolae Phrysii De Inventione dialectica libri omnes etc., en van het tweede deel: Rodolphi Agricolae Phrysii Lucubrationes aliquot lectu dignissimae etc.

Prinsen