Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Zürcher, Dr. Johannes Wilhelm Cornelis Anton]

ZÜRCHER Dr. Johannes Wilhelm Cornelis Anton), veelal kortweg genoemd Jan Zürcher, geb. te Amsterdam 18 Oct. 1851, overl. te 's Gravenhage 9 Mrt. 1905, kunstschilder en litterator. Hij was een zoon van den kunstschilder Antonie Fredrik Zürcher, die voorgaat, en ontving van zijn moeder een katholieke opvoeding. Hij studeerde voor onderwijzer en werd, - nadat zijn vader in 1866 van Amsterdam naar Maastricht was verplaatst, - als zoodanig te Swolgen (L.) aangesteld; vervolgens was hij een tijdlang verbonden aan de redactie van de N. Brabantsche Courant te 's Hertogenbosch. Na den dood van zijn vader (1876) werd hij wederom onderwijzer en wel te Amsterdam, mede om in de gelegenheid te zijn zijn aldaar wonende moeder, broeders en zusters financieel te kunnen steunen. Hij gaf aldaar les in het Fransch, Duitsch en Engelsch, o.a. aan den toenmaals nog jeugdigen Frits Lapidoth, die later een karakterschets van zijn leermeester schreef in de Nieuwe Courant van 1 Febr. 1911 (vgl. Alge

[p. 1316]

meen Handelsblad, Av. 26-Mei 1911). Den 29sten April 1879 huwde Zürcher te Amsterdam met een zeer vermogende katholieke dame, genaamd Wilhelmina Elisabeth Maria Gompertz (weduwe van Gerardus Hendrikus Huysser), die niet minder dan 17 jaar ouder was dan hijzelf en van wier kinderen hij gouverneur was geweest. Dit rijke huwelijk opende voor Zürcher verre perspectieven. In hetzelfde jaar nog promoveerde hij te Berlijn tot doctor in de philologie op een proefschrift, getiteld Ein Beitrag zur Descendenztheorie (Amst. (?) 1879), terwijl hij het volgend jaar een door hem omstreeks 1870 vervaardigde vertaling van Th. Carlyle, Sartor Resartus. Het leven en de gevoelens van Diogenes Teufelsdröckh (Amsterd. 1880) uitgaf. Voor dit laatste boek ontving hij de Christus-orde van den Koning van Spanje. Tevens was hij aan het Nieuws van den Dag als kunstcriticus verbonden, doch was als zoodanig niet gezien, omdat hij voor een nieuwe kunstrichting streed en de gezaghebbende kunstenaars en kunstkenners woedend maakte. Bekend is hoe hij eens in de Vrije Gemeente te Amsterdam een lezing zou houden over moderne kunst, doch zijn talrijk opgekomen tegenstanders ten zeerste teleurstelde, omdat hij de lezing volstagen vergeten was! Als criticus maakte hij de Wereldtentoonstelling te Amsterdam mede; hij verzamelde enkele door hem geschreven critieken en vertaalde ze in het Fransch onder den titel Les beaux arts à l' Exposition Internationale d' Amsterdam. Comple rendu et critique. Trad. du Nieuws van den Dag (Amst. 1883). Zijn geld stelde hem intusschen in staat naar welgevallen aan zijn liefhebberijen en neigingen toe te geven: hij studeerde o.a. geneeskunde en talen (hij sprak en schreef er ongeveer 15 en bezat bovendien een uitgebreide kennis van ongeveer 25 andere talen), verzamelde schilderijen, kunstvoorwerpen, curiositeiten (ook op natuurhistorisch gebied), postzegels enz., beoefende de schilderkunst, de muziek en de literatuur, kortom hij was een universeel en geniaal man, doch het ontbrak hem aan zelfdiscipline en hij miste de kracht tot beperking. Zijn romantisch sentiment dreef hem zoowel naar de kringen der opstandigen en revolutionnairen, als naar die der bohémiens, waar hij door zijn geld velen aan zich verplichtte. Zoo kocht hij voor Multatuli - wien hij een groote bewondering toedroeg - een huis te Nieder-Ingelheim en zond hij deze geregeld kisten vot boeken (vgl. Multatuli, Brieven, 6de deel, laatste periode, 1896, 335 e.v., waar een aantal brieven van Multatuli aan Zürcher uit 1886 staan afgedrukt); voor Paap betaalde hij de studie, doch keerde zich van hem af, toen deze zich later als een ‘bourgeois satisfait’ deed kennen. Ook met Domela Nieuwenhuis e.a. revolutionnairen was Zürcher bevriend. Huiselijke omstandigheden brachten hem in 1889 tot een wettelijke scheiding, waarbij hij - op een gedeelte na - de hem aangeboden millioenen weigerde. Na zijn scheiding vertoefde hij o.a. te Parijs en Londen, in welke laatste stad hij in 1892 hertrouwde met de aldaar wonende Johanna Cornelia Bijleveld (van Serooskerke), geb. te 's Gravenhage 8 Oct. 1867, een dochter van den zeer gefortuneerden Mr. Jean Corneille Pierre Bijleveld (overl. 1882), die in extremis een legitiem huwelijk had gesloten met de moeder zijner kinderen (vgl. Ned. Patriciaat, 1914, 74). Zijn tweede huwelijk wenschte Zürich te zien ingezegend in hetzelfde kerkje als waarin Dickens getrouwd was, doch dit werd hem geweigerd, omdat zijn Katholiek gesloten eerste huwelijk in Engeland niet als ontbonden werd beschouwd. Met zij tweede vrouw - die

[p. 1317]

zich gaarne verplaatste - woonde hij aanvankelijk te Enkhuizen, daarna te Amsterdam, waar het grootste gedeelte zijner collecties (waartoe o.a. twee schilderijen van Jan Steen behoorden) werd geveild, doch bijna niets opbracht in verband met een onderlinge afspraak der kunstkoopers. Daarna woonde Zürcher nog in verscheidene andere plaatsen, als Vaassen, Bathmen, Wapenveldert enz.; hij stierf ten slotte in 's Gravenhage. Op zijn doodsbed werd hij geëtst door A. Derkzen van Angeren. Zürcher's weduwe woonde in verband met de muziekstudie van haar oudsten zoon te Weenen en te Berlijn, doch vluchtte bij het begin van den wereldoorlog naar Holland met achterlating van al haar bezittingen en woont thans te Utrecht.

Zürcher schreef nog een roman, in zekeren zin een autobiografie, getiteld Roeping, verhaal van Winfried uit den polder (Amst. 1899), waaruit blijkt welk een diepgevoelige kunstenaarsgeest hij bezat. Genoemde roman werd bij zijn verschijning echter nauwelijks opgemerkt en is thans volslagen vergeten; exemplaren er van zijn bijna niet meer aan te wijzen. Verder heeft men van hem Meyer de Haan's Uriel Acosta (Amst. 1888), dat indertijd bij den schrijver gratis verkrijgbaar was.

In zijn jeugd reeds heeft hij geteekend, doch eerst sinds omstreeks 1880 legde hij zich op het schilderen toe of liever gezegd ‘hij trachtte zich uit te zeggen door de schilderkunst’. Zijn kunst is dan ook meer litterair dan picturaal en leverde een illustratie van hetgeen hij in litterairen vorm had gedacht. Het onevenwichtige in zijn schilderijen valt den toeschouwer op; aan den eenen kant geven deze blijk van een teere mystiek, aan den anderen kant van een zwoele zinnelijkheid, van een helleensche levensblijheid. Ook hier ontbrak het hem aan zelfbeperking. Zijn leven trouwens, dat een poging was om zich vrij te maken van maatschappelijkheid, weerspiegelt zich in zijn schilderijen; het was hem niet gegeven er een geheel van te maken. Nimmer heeft Zürcher een leermeester gehad; invloed op zijn kleur en plastiek moet echter Monticelli hebben gehad, terwijl ook invloeden van Jozef Israels en Matthijs Maris zijn aan te wijzen. Technisch blijft Zürcher echter bij hen achter.

Enkele jaren na zijn dood werd reeds een tentoonstelling van zijn nagelaten werken gehouden in het Panorama-gebouw te Amsterdam, doch deze trok weinig de aandacht. Daarop volgde in begin Febr. 1911 een tentoonstelling bij zijn jongeren broeder, den kunsthandelaar P.J. Zürcher te Scheveningen (zie Nieuwe Courant 1 Febr.

[p. 1318]

1911, N. Rott. Crt. Av. 6 en 9 Febr. 1911, Alg. Handelsblad Av. 6 Febr. 1911) en even later in den Larenschen Kunsthandel te Amsterdam (Frans Vermeulen in Elsevier's Maandschrift 1911, II, 79/80, W. Steenhoff in Amst. Weekblad 11 Juni 1911, Alg. Hand. Av. 26 Mei 1911), terwijl in 1913 volgde een tentoonstelling in de kunstzalen van d'Audretsch (zie N.R.C. Av. 5 Dec. 1913). Over het algemeen uitte de critiek zich in zeer waar deerenden zin, al had muen oog voor de klaarblijkelijke gebreken in Zürcher's werk. Op geen enkele der gehouden tentoonstellingen werd echter ooit een zijner schilderijen verkocht.

Van zijn oeuvre, dat een 150tal groote en kleine schilderijen omvat, wordt hier genoemd: de woudprediker, een fantastische voorstelling van een woeste streek bij zonsondergang (in het Rijks-Museum te Amsterdam, cat. n^o 2745a), een slapend kindje (vroeger in hetzelfde museum, cat. n^o 2745b, doch door Zürcher's weduwe teruggenomen); Memento Mori, Lentetij (een madonnafiguur oprijzend tusschen licht en bloemen), Freuet euch des Lebens, de Verlosser, Liefdesgeluk, Le baiser, Winterstemming, Avondschemering (alle geëxposeerd op de bovengenoemde tentoonstellingen), Koningin Wilhelmina op het Loo voor het volk staande, de Heilige Ursula (beide thans bij Zürcher's weduwe); La vie morte en Sarah Bernard, een crayonteekening (bij mevr. M. Bekkers - Zürcher te Amsterdam). Eeens heeft Zürcher zichzelf geschilderd als geraamte, zijn tweede vrouw omhelzend. Nog bezitten van hem schilderijen Drs. H. Dolhain te Zutphen, Boud. van der Linde, arts te Hilversum, mevr. de wed. Dammers - Zürcher te Amsterdam mevr. de wed. Douwes Dekker - Hamminck Schepel te 's Gravenhage (portret van Multatuli) e.a. Vele van zijn schilderijen zijn echter te Berlijn achtergelaten in het begin van den oorlog; het is onbekend waar deze zich thans bevinden.

Alleen uit het tweede huwelijk van Jan Zürcher werden kinderen geboren, nl. twee zoons, Wouter en Erik geheeten. De eerste woont als musicus te Amsterdam; de tweede is spoorwegemployé te Utrecht en is in het bezit van langs mediumieken weg verkregen schilderijen van zijn vader.

Zie: A. Plasschaert, Korte Geschiedenis der Hollandsche Schilderkunst, 2de dr. (Amst. 1923), 375; Brinkman's Catalogus; Catalogus Rijks-Museum Amsterdam; verder werd dit artikel samengesteld uit de in den tekstvermelde kritieken en uit familieberichten.

Wijnman