Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Roscius, Dr. med. Anthonius of Anthonie Jacobsz]

ROSCIUS (Dr. med. Anthonius of Anthonie Jacobsz) of Rossius, dikwijls voorkomend onder den naam Dr. Anthonie Jacobsz, geb. te Amsterdam einde 1593, overl. te Hoorn 27 Jan. 1624, geneeskundige, schrijver, dichter en doopsgezind voorganger te Hoorn. Hij was de oudste zoon van Jacob Theunisz, lakenkooper en dienaar bij de Waterlandsche Gemeente der Doopsgezinden te Amsterdam (die den 29sten Oct. 1620 ‘wt lyeffden’ bewilligde om dienaar te blijven in plaats van Vondel, daar deze zich geëxcuseerd had ‘van groote ongelegenthd sijner melancoleusheijts halven’) en van Pietertje Lubbertsdr, een dochter van den bekenden doopsgezinden voorganger Lubbert Gerritsz. Men zie uitvoeriger omtrent het geslacht, waartoe Roscius behoorde het art. Dr. Reinier Rooleeuw (dl. VII, kol. 1064); deze laatste was een zoon van zijn jongeren broeder Isaäc Jacobsz Rooleeuw. Roscius' vader, die eerst te Amsterdam in de Nes woonde, maar later een huis kocht op den Nieuwendijk ‘daer de rotgans in de gevel ende de rode Leeu in het bord uytsteckt’ (thans no. 35), zond zijn oudsten zoon, blijkbaar met de bedoeling hem te doen opleiden tot voorganger bij de Doopsgezinden, naar Leiden, waar deze den 10den Oct. 1612 als student in de medicijnen werd ingeschreven; de wetenschappelijk gevormde leeraren der Doopsgezinden studeerden nl. meestentijds in de medicijnen, omdat de studie der theologie aan de officieele universiteiten hun uit den aard der zaak was ontzegd. Den 27sten Febr. 1614 werd hij tegelijk met zijn oom, den varensgezel Gerrit Lubbertsz (geb. te Hoorn in 1573), en met zijn buurman Eduard Jacobsz Feitama (wonend in het tegenwoordig perceel Nieuwendijk 31) door Reinier Wybrandtsz te Amsterdam gedoopt. Blijkbaar promoveerde hij het daaropvolgend jaar te Leiden in de medicijnen, immers den 27sten Juni 1615 teekende hij te Amsterdam in (het huwelijk werd den 29sten Juli d.a.v. te Hoorn voltrokken) als ‘doctor in de medicijnen wonende op de nieuwendijk’ met Jannetje Jansdr., wonende te Hoorn. In de huwelijksinteekenacten te Hoorn en te Amsterdam noemt hij zich voor het eerst met den toenaam Roscius (Rossius), die hij waarschijnlijk als student wegens zijn welsprekendheid had ontvangen (de tooneelspeler Roscius was Cicero's leermeester in de welsprekendheid). Na zijn huwelijk vestigde hij zich in de woonplaats van zijn vrouw

[p. 1273]

en werd daar al spoedig (omstreeks 1618) bij de Waterlandsche Gemeente der Doopsgezinden als leeraar bevestigd. Hij was bekend om zijn welsprekendheid, zoodat in de zoldering van de doopsgezinde kerk te Hoorn zelfs luiken gemaakt moesten worden van leuningen voorzien, om zijn overtalrijke hoorders een plaats te bezorgen. Bij den magistraat te Hoorn stond hij in hoog aanzien, o.a. was hij een vriend van den doopsgezinden geneeskundige en geschiedschrijver Dr. Theodorus Velius (zie dl. I, kol. 1518), tot 1618 lid van de hoornsche vroedschap; diens dochter Hillegont Velius werd in 1634 de tweede vrouw van Roscius' jongeren broeder Lambert Jacobsz (kol. 913) schilder te Leeuwarden. Roscius voorzag ook Velius' bekende Chronyk van Hoorn van een lofdicht.

Na den dood van zijn eerste vrouw hertrouwde Roscius den 4den Sept. 1622 in de doopsgezinde kerk de Spijker te Amsterdam met Ytien Andriesdr., afkomstig uit Stavoren en als weduwe van Andries Sakelsen of Saecklis (Sakelsz) te Amsterdam op den Zeedijk woonachtig. Uit dit huwelijk werd in 1623 een dochtertje geboren. Den 22sten Oct. 1623 bediende hij te Hoorn voor de laatste maal het avondmaal, een plechtigheid waaraan 248 personen deelnamen. Zijn einde was tragisch: in Jan. 1624 wilde hij zich over het ijs naar Amsterdam begeven (blijkbaar om daar den dienst waar te nemen, gelijk hij vaker deed), toen de slede, waarop zijn vrouw en dochtertje zaten, door het ijs zakte. Zijn dochtertje haalde hij dood op en ook zijn vrouw - naar Hoorn vervoerd - overleefde het ongeval zeer kort. Toen dit hem bericht werd, trok hij dit zich zoo aan, dat hij na twee of drie dagen den geest gaf. Jeme Jacobsz de Ring (kol. 1268), leeraar der Waterlanders te Harlingen, vervaardigde op hem een lijkrede, getiteld Lyk-predicatie over het onnozel, en droevig Overlyden van Sger. Dr. Anthoni Jacobsz etc. (Leiden 1624), terwijl Vondel een gedicht op zijn dood en bij zijn beeltenis maakte. Het laatste eindigt aldus:

‘Der kruiden kracht hij verghde en voor het lichaem las.
En door 't beschreven Woort de krancke ziel genas’.

hetgeen waarschijnlijk doelt op den strijd tusschen de voorstanders van het beschreven en van het onbeschreven Woord Gods, welke strijd eerst recht in 1625 zou losbarsten (zie het art. omtrent Nittert Obbesz). Vondel, die een voorstander was van het beschreven Woord (zie zijn gedicht ‘Antidotum’ uit 1626), was blijkbaar een vriend der familie te Amsterdam: in 1620 bezong hij ook het eerste huwelijk van Roscius' broeder Lambert Jacobsz.

Na zijn dood bleven de (niet zuiver rechtzinnige) denkbeelden van Roscius onder zijn medestanders leven; deze laatsten vereenigden zich gaandeweg in oefeningsbijeenkomsten of collegiën, waaruit de latere naam ‘collegianten’ zou zijn ontsproten.

Uit het eerste huwelijk van Roscius met Jannetje Jansdr. is slechts één zoon bekend, nl. Jacob Anthonisz. Roscius. Deze was geb. te Hoorn in 1618, werd 14 Febr. als med. stud. te Leiden ingeschreven, doch stierf spoedig daarna; van hem erfden (blijkens een acte verleden voor notaris J. van Loosdrecht te Amsterdam dd. 14 Aug. 1645) zijn neven Abraham en Jacob van den Tempel (zoons van Lambert Jacobsz) een rentebrief van ƒ 25 jaarlijks. In deze acte worden ook als comparanten genoemd Isaäc en Hendrik Jacobsz. Rooleeuw, ooms van Jacob Anthonisz. Roscius.

[p. 1274]

Dr. Anthonie Jacobsz. Roscius schreef: Wederlegginghe des Kinder-Doops, waer in betoont wort, dat deselfde niet uyt Godt is, maer uyt den Menschen, teghen Robertum Puppium; ghestelt, bearbeyt, door Anthoni Jacobsz, M. Doctor (z.p., 1617, 2e dr. 1624, 3e dr. Amst. 1636), dat wederom een tegenschrift uitlokte van Puppius. Volgens het oordeel van Robbert Robbertsz. le Canu, den bekenden libertijn, die uiteraard geen vriend was van Roscius, stond in den strijd tusschen Puppius en Roscius het gelijk aan de zijde van eerstgenoemde. Na den dood van Roscius verscheen nog van hem: Babel, dat is, Verwerringe der Kinder-Dooperen onder malcanderen over het Artykel des Doopsels, ende den aencleve van dien; Wt verscheyden schriften der Kinder-Dooperen ghetoogen, tot stichtinge van de waerheyt lievende, ende eenen Spiegel voor Hermanno Fauckelio, Predicant tot Middelburgh ende zijne Medestemmeren, tot beschouwinghe van haer eyghen vlecken... t'Samen gestelt door wylen Anthoni Jacobsz (by zijn leven Leeraer der Vereenichde Waterlantsche Gemeente, ende Doctoor in de Medicijnen binnen der Stadt Hoorn) ende een sijnder Medehulperen (z. p. 1626), gericht tegen Hermannus Faukelius (dl. VI, kol. 507-508). Het boekje van Roscius lokte wederom een tegenschrift uit van G. Udemans.

In de inventaris der nalatenschap van Lambert Jacobsz (Vrije Fries XXVIII, blz. 53 e.v.) komt een schilderij voor, dat Roscius met zijn broeder Lambert - elkander bij den arm vasthoudend - voorstelt; blijkbaar is het van de hand des laatsten. Van Roscius bestaan verder twee gravures, naar rechts ziende gegraveerd door H.L. Roghman (met onderschrift van Vondel) en naar links ziende gegraveerd door J. Folkema (met onderschrift van A. Spinniker). Hoogstwaarschijnlijk gaan beide terug op een portret van Roscius, door Lambert Jacobsz geschilderd, evenals dit het geval is met de gravure van Jeme Jacobsz de Ring, die geheel in denzelfden trant is vervaardigd. Men vindt beide gravures afgebeeld in Verzamelinge van Afbeeldingen van veele voornaame Mannen en Leeraren (Amst. bij Kornelis de Wit, 1743) en in het derde deel van Schijn-Maatschoen, Geschiedenisse der Mennonieten.

Zie: Schijn-Maatschoen, Geschiedenisse der Mennoniten III (1745), 270 e.v.; Album Studiosorum Leiden; Memoriaal voor Reinier Wybrandtsz (in Doopsgezind Archief te Amsterdam); Huwelijks-inteekenregisters der Pui in het Amst. Gem. Archief; H.L. Straat, Lambert Jacobsz schilder in de Vrije Fries XXVIII, 1e deel, 53 e.v.; J. te Winkel, Ontwikkelingsgang der Ned. Letterkunde II (1ste druk), 28; Moes-Burger, De Amsterdamsche Boekdrukkers en Uitgevers in de 16de eeuw IV, 99; Vondel's werken, ed. van Lennep, II, 212-213; P. Leendertsz, Het leven van Vondel, 72; Jan Theunisz, Der Hanssytsche Menniste Gheest-drijveren Historie (1627), 35; Bredius, Künstler- Inventare VII, 223; (Boekenoogen), Catalogus der werken.... van de Vereen. Doopsgez. Gem. te Amsterdam (1911), 175, 198, 250; Blaupot ten Cate, Gesch. der Doopsgezinden in Holland enz. I, 282, II, 219; Kurt Bauch, Jacob Adriaensz Backer (1926), 73; Fred. Muller, Beschrijvende Catalogus van 7000 portretten (1853), 217-218, no. 4562-4566; Biogr. Woordenboek van Prot. Godgeleerden onder red. van de Bie en Loosjes, IV, 480 i.v. Jacobsz.

Wijnman