Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Nieukerck, Joost Willemsz.]

NIEUKERCK (Joost Willemsz.), wiens naam ook, minder juist, geschrevenm wordt als Nijkerke, Nijkercken, van Nijekercke, van Nieuwkerck enz., werd geb. te Nijkerk omstreeks 1587 en overleed te Amsterdam in 1645 (begr. aldaar in de Oude Kerk 3 Mei 1645). Hij werd in laatstgenoemde stad bij de Waterlandsche Gemeente der Doopsgezinden op 1 Jan. 1614 gedoopt als ‘Joost Willemsen de swager van Pieter Andriesen’, waaruit blijkt dat Adriaantje Willemsdr. de vrouw van den doopsgezinden leeraar Pieter Andriesz. Hesseling (zie kol. 757) zijn zuster was. Den 3den Apr. 1614 huwde hij te Amsterdam met Sara van der Vondel, geboren te Keulen omstreeks 1599, begr. te Amsterdam in de Oude Kerk 9 April 1630, zuster van den dichter. Nieukerck, die graanhandelaar was, werd door deze handel zeer rijk en liet waarschijnlijk niet lang na zijn huwelijk het huis Nieukerck bouwen op de Heerengracht (thans nr. 66) bij de Brouwersgracht te Amsterdam. Blijkbaar in verband met zware financieele verliezen door tegenslag in den graanhandel op de Oostzee, ging hij in 1629 failliet, weshalve zijn huis bij executie op 26 Jan. 1630 voor ƒ 16.905 verkocht werd aan den graanhandelaar Gijsbert Tjebbesz. Popta. Nieukerck stond als zulk een eerlijk man bekend, dat hij na zijn faillissement door Schepenen van Amsterdam werd gemachtigd om in overleg met eenige vertegenwoordigers van zijn crediteuren zijn zaken te liquideeren, zonder gehouden te zijn om cautie te stellen of de inkomende gelden in de consignatiekas te deponeeren. De curator van de insolvente boedel van Dr. Jacob Reaal (die het grootste gedeelte van zijn fortuin had gestoken in de handdelszaak van Nieukerck), teekende tegen deze milde bepalingen bij den Hove van Holland protest aan, doch werd bij vonnis dd. 11 Apr. 1639 in het ongelijk gesteld. Bij zijn familie schijnt hij echter na zijn faillissement minder gezien geweest te zijn; in het door zijn schoonmoeder Sara Cranen dd. 28 Aug. 1636 gemaakte testament, geeft de laatste ten minste een regeling omtrent de goederen van de nagelaten kinderen van haar dochter Sara van den Vondel, zonder dat de vader zich eenigszins met de zaak mag bemoeien. In 1645 verscheen een scherp hekeldicht tegen Vondel, geheeten Na-krabbelaers antwoordt en onderteekend ‘Prudenter, Gedruckt op Niekercks Vondelbrug’, dat waarschijnlijk een toespeling bevat op Nieukerck, die in genoemd jaar overleed. In hetzelfde jaar verscheen een tweede hekel-

[p. 1220]

dicht Aen den lybertijnschen poët, onderteekend ‘A. Constans Med. St. gedruckt op Niekerkx Vondelbrug’.

De ervaringen, die Nieukerck had ondervonden bij den graanhandel op de Oostzee en die voor hem zulk een onaangenaam einde hadden genomen, waren blijkbaar oorzaak, dat hij in memories aan de Staten-Generaal en in pamfletten omtrent de verbetering van dien handel zijn meening uitte. Nieukerck's eerste request aan de Hoog Mogende Heeren, waarin hij de redenen van de geweldige duurte van het graan in Rusland en de andere Oostzeestaten uiteenzet en als remedie aangeeft het oprichten eener russische handels-compagnie, vindt men afgedrukt bij Aitzema, Saken van Staet en Oorlogh I, 1042: Klaer Bericht, Hoe, ende op wat wijze groote disordre ende confusie in de Negotie sal geprevenieert, ende deselve merckelijck werden gebeneficieert, tot groot voordeel van Staet van 't Land ende De goede Gemeente van dien, geteekend ‘.... den twintighsten Juny 1630, Bij mij J.W.N. voor mij selven, ende de Compagnie’. Deze memorie werkte hij nader uit in Klaer-Bericht ofte Aenwijsinge. Hoe ende op wat wijse de tegenwoordige dierte der Granen sal konnen geremedieert werden ende de Schipvaert deser Landen vergroot ('s Grav. 1630, 2e dr. Hoorn 1630), in het Duitsch vertaald onder den titel Klarer Bericht oder Unterweisung Wie und auff was Weise diese gegenwertige Thewrung des Geträyds könne remediret und die Schiffahrt dieser Lande vermehret werden. Auss dem Holländischen in Hochdeutsche Sprache fleissig übergesetzt, (z. p. 1630). J. Scheltema is van meening dat dit stuk ‘ten allen tijde van waarde zal zijn om de blijken van oordeel, kunde en doorzicht’. In dien tijd dacht men er echter anders over, immers nog in hetzelfde jaar verscheen Grüntlicher Kegenbericht vom wahren Remedio der Gegenwertiger Thewrung am Getreidig in Niederlandt, und was bey der Musseowischen Handlung zu bedencken sey (z. pl. 1630), in het Hollandsch vertaald onder den titel Grontlijcke Tegen-bericht Van de waerachtige remedie Der tegenwoordige dierte in de Granen in Nederlandt, ende wat bij de Moscovische handelinghe te bedenken is. Overgeset uyt het Hoochduytse Exemplaar (Amst. 1631), zijnde een grondige bestrijding van Nieukerck's pamflet door een duitsch koopman in Dantzig. Bovendien werd Nieukerck zeer oppervlakkig en meer sarcastisch bestreden in het anoniem verschenen Tegen-Bewijs op Het Klaer bericht ofte aenwijsinghe hoe ende op wat wijse de tegenwoordighe dierte der Granen sal konnen geremedieert worden ende de Schipvaert deser Landen vergroot (z. pl. 1630). Een en ander was voor Nieukerck aanleiding om in het licht te geven Naerder Bericht, ofte Aenwijsinge, Hoe en op wat maeniere datmen altijdt goedt koop Broodt voor de Gemeynte sal veroorsaecken ende den uytvoer van 't Cooren wederom vrij stellen. Waer in wederleyt worden Twee Tractaten die tegen ons Claer Bericht uyt gegeven zijn, waer van het eene is ghenaemt, Grondigh Teghen-Bericht, ende 't ander Tegen-Bewijs (Amst. 1631), waarin men ook aantreft een remonstrantie van Nieukerck aan de Staten van Holland en West-Friesland dd. 12 Juli 1631 en een Vertoogh van de Sorghe ende ordre die de oude Romeynen ende Griecken oock andere Republijcken gedragen hebben over 't Stuck van de Granen ende consumptie getrocken uyt oude geloof waerdighe History Schrijvers. Dit lokte wederom een tegengeschrift uit van een onbekende, getiteld Naerder verantwoordinghe van 't Teghen-Bewijs op het Claer-bericht ende de Naerder-bericht, hoe en op wal maniere, dat men altijt goet coop Broot voor de Gemeynte sal veroorsaken (z. pl. 1631).

Het plan van Nieukerck tot oprichting van een

[p. 1221]

Russische Compagnie - waarbij hij tot medestander had de Amsterdamsche koopman Elias Trip - werd echter niet verwezenlijkt. De Staten-Generaal weigerden octrooi te verleenen, klaarblijkelijk omdat zij de ‘vaderlandslievende’ bedoelingen van de voorstellers verdacht vonden.

Een uitmuntende beoordeeling van het plan vindt men bij S. van Brakel, De Hollandsche handelscompagniën der zeventiende eeuw (1908), 24/25., vgl. O. van Rees, Geschiedenis der Staalhuishoudkunde in Nederland II (1868), 174 e.v.

Bij dit alles vergelijke men ook het art. I. Massa in dit dl. kol. 1128.

Uit de publicatie van Kernkamp blijkt nog dat Nieukerck tezamen met Trip ook een uitgebreiden handel op de Oostzee had gedreven in salpeter.

Nieukerck's zuster Hester Willemsdr. huwde eerst (1619) met den Amsterdamschen lakenkooper Reyer Claesz. Anslo, na diens dood met den koopman Jan Roodenburgh (1631) en was de moeder van den dichter Reyer Anslo. Bij de inteekening van haar eerste huwelijk wordt zij door haar zuster Ariaantje geassisteerd. Een derde zuster Besseltie Willemsdr. werd te Amsterdam doopsgezind gedoopt op 25 Jan. 1615.

Uit het huwelijk van Nieukerck werden vijf kinderen geboren, waarvan er vier worden genoemd in een acte dd. 9 Aug. 1652 verleden voor den notaris C. Tou te Amsterdam, nl. Pieter, Rutger, Willem (te Bordeaux) en Elias (te Rochelle). Uit deze acte blijkt dat de verhouding tusschen de broeders zeer slecht was. Rutger werd doopsgezind gedoopt te Amsterdam op 17 Febr. 1641 en heet in een acte voor notaris J. van Loosdrecht aldaar verleden dd. 10 Oct. 1646 een koopman van omtrent 24-jarigen leeftijd.

Zie: Knuttel, Catalogus van Pamfletten, no. 4004-4006, 4154-4156 (Nijkerke); Elias, Vroedschap van Amsterdam, I, 36 en 352 (van Nieuwkerck of Niekerck); J.F.M. Sterck, Oorkonden over Vondel en zijn kring, passim (van Nijekerke, Nieukerck); J.H.W. Unger, Bibliographie van Vondel's werken, 147, 148 en de verdere Vondel-literatuur; J. Scheltema, Peter de Groote in Holland en te Zaandom II, 99; Joh. C. Breen, Het huis Heerengracht 66 in Jaarboek Amstelodamum VII, 36; Memoriaal van Reynier Wybrandtsz. (in Doopsgezind Archief te Amsterdam); H.H. Knippenberg, Reyer Anslo, 5, 23, 31, 216 (van Nieuwkerk); Alg. Ned. Familieblad, 1887, 226; Consultatien, advijzen en advertissementen III (1662), 473; G.W. Kernkamp, Baltische archivalia (1909), 239-41.

Wijnman