Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Motley, John Lothrop]

MOTLEY (John Lothrop), zoon van Thomas Motley en Anna Lothrop, geb. te Dorchester, Mass., 15 April 1814, gest. te Dorchester bij Londen 29 Mei 1877. Hij genoot zijn eerste onderwijs aan een school te Jamaica Hill en daarna te Round Hill, Northampton, waar de bekende historicus Bancroft tot zijn leermeesters behoorde. In 1827 werd hij ingeschreven aan Harvard College te Cambridge, Mass., waar hij tot

[p. 1182]

1831 bleef. In 1832 en 1833 bereisde hij Europa, waar hij o.a. studeerde aan de universiteiten van Göttingen en Berlijn. Te Göttingen maakte hij kennis met den een jaar jongeren Bismarck; de kennismaking leidde tot een hartelijke vriendschap, die voor het leven van beide mannen van groote beteekenis is geweest. Motley's jeugd en jongelingsjaren heeft hij beschreven in zijn eersten roman Morlon's Hope (1831), die speelt in de tweede helft der 18e eeuw, maar zoo goed als geheel een autobiographie is, van evenveel waarde als menschelijk document, als van geringe beteekenis uit het oogpunt van kunst. Hij oefende de rechtspraktijk uit, maar wisselde deze in 1841 af met een kort verblijf als legatie-secretaris te Petersburg. Het leven daar voldeed hem echter zoo weinig, dat hij reeds binnen eenige maanden zijn ontslag nam en naar Amerika terugkeerde. Kort daarna begon hij historische studiën te publiceeren, voornamelijk in de North American Review, waar hij in 1845, 1847 en 1849 artikelen gaf over Peter den Groote, over Balzac en over de Puriteinen: deze trokken reeds toen om den innemenden vorm zeer de aandacht. Toch had Motley zijn weg nog niet gevonden. Nadat hij een jaar tot zijn verdriet in het Huis van afgevaardigden van den staat Massachusetts had gezeten, publiceerde hij in 1849 een historischen roman in twee deelen, Merry Mount, die niet ongunstig werd ontvangen. Toch ging hij juist in dezen tijd geheel den historischen kant op. Hij kwam sterk onder den invloed van Prescott en vooral van Carlyle, wiens boek over de fransche revolutie hij zeer bewonderde. Met Prescott kwam hij in nauwere betrekking, toen hij zijn studiën begonnen was over de geschiedenis van den nederlandschen opstand tegen Spanje; Prescott verklaarde zich zelfs zonder aarzeling bereid zijn voornemen om een boek over Philips II te schrijven op te geven ter wille van zijn jongeren vakgenoot. Zoo kan men reeds dan Motley noemen: nadat hij in Amerika alles had bestudeerd, wat in bibliotheken was te vinden, begreep hij, dat een zeer omstandig archief-onderzoek in Europa noodig was. In 1851 verliet hij met dat doel Amerika; geruimen tijd heeft hij in de archieven te Berlijn, Dresden, den Haag en Brussel gewerkt; eerst in 1856 keerde hij naar zijn vaderland terug met een zeer uitgebreid materiaal van zeer uiteenloopende gewichtige gegevens voor de geschiedenis van de zestiende eeuw. Als eerste vrucht van dezen omvangrijken arbeid verscheen kort daarna Motley's The rise of the Dutch Republic. A history (Londen 1856, 3 dln. 8^o; Leipzig 1858, 3 dln. 8^o; Londen 1863, 3 dln. 8^o; ook daarna meermalen herdrukt; ned. vert. onder toezicht en met inleiding van Bakhuizen van den Brink, 's Gravenhage 1857-1860, 4 dln. 8^o; 2e dr. 's Gravenhage 1860, 4 dln. 8^o; herziene vert. 's Gravenhage 1878-1881, 3 dln. 8^o; fransche vert. met inleiding van Guizot, Parijs 1859-1860, 4 dln. 8^o; zweedsche vert. van Nachman en Dumrath, Stockholm 1884-1885, 4 dln. 8^o; er is ook nog een duitsche en een russische vertaling). Dit werk werd in tienduizenden exemplaren over de geheele wereld verspreid en maakte den schrijver plotseling tot een beroemd man. Zijn werk werd ook alom zeer geprezen, o.a. door Froude in de Westminster Review, door Guizot, in de Edinburgh Review, in Amerika door Irving, Bancroft en Sumner, in Nederland door Bakhuizen van den Brink, Groen van Prinsteren en Fruin, wat de laatsten betreft, evenwel met eenige reserve. Die algemeene instemming moedigde den gevierden schrijver aan voort te gaan met de publicatie van zijn History

[p. 1183]

of the United Netherlands from the death of William the Silent to the synod of Dort (Londen 1860-1867, 4 dln. 8^o; ook later herdrukt; de Ned. vert. verscheen als vervolg op de bovengenoemde van de Rise). Dit werk kon door het gewijzigde onderwerp veel minder voldoen dan Motley's eerste; hij zelf beklaagt zich trouwens, dat zijn eigenlijke held, Willem van Oranje, hem hier is ontvallen. De verschijning der History werd vertraagd door Motley's ambtelijk leven. Van 1861 tot 1867 was hij amerikaansch gezant te Weenen, daartoe door president Lincoln benoemd. Niet alleen zijn ambtelijke bezigheden, maar vooral zijn zorgen over den amerikaanschen secessie-oorlog trokken zijn aandacht af van zijn historische onderzoekingen. In 1867 kwam door een onwelwillend ingrijpen der regeering te Washington een einde aan Motley's verblijf te Weenen. Hij keerde toen naar Amerika terug, maar werd door president Grant in 1869 benoemd tot gezant te Londen. Het was een moeilijke tijd; er heerschte een gespannen verhouding tusschen Engeland en de Vereenigde Staten door de Alabama-kwestie, die nog steeds niet was opgelost. Ook aan Motley is dat niet onmiddellijk gelukt; daarover schijnt ontevredenheid te Washington te zijn ontstaan; tegen zijn zin althans is Motley reeds in 1870 teruggeroepen. Deze ongenade heeft hem zeer geschokt. Intusschen zocht hij weer troost in zijn geliefde historische studiën, waarvan het resultaat was The life and death of John of Barneveld.... with a view of the primary causes and movements of the thirty years war (den Haag 1874, 2 dln. 8^o; ook later herdrukt; de ned. vert. verscheen als vervolg op de bovengenoemde van de History). Daarmede was zijn historische arbeid gesloten. Het was zijn voornemen de geschiedenis van Nederland tot den vrede van Munster voort te zetten, zooals ook wel uit den titel van The life and death of John of Barneveld blijkt. Maar hij is er niet meer toe kunnen komen: zijn einde naderde. Hij was 2 Maart 1837 gehuwd met Mary Benjamin, die hem 31 December 1874 ontviel; hij heeft dezen slag niet lang meer overleefd.

Motley's beteekenis als geschiedschrijver is niet moeilijk vast te stellen. Hij was een onderzoeker van groote werkkracht en sterk doorzettingsvermogen; vele jaren heeft hij doorgebracht met het bestudeeren van gedrukte en geschreven documenten, grootendeels geschreven in talen, die hij eerst moest aanleeren. Bovendien heeft hij zich vertrouwd moeten maken met sociale en politieke verhoudingen in landen en tijden, die zeer ver van de zijne afweken. Dat hij daarbij wel eens fouten maakte, is niet te verwonderen. Aan zorgvuldig bronnenonderzoek paarde hij een vermogen tot uitbeelding van het historische verleden, dat inderdaad zeer bijzonder was en zijn succes onmiddellijk verzekerde. Zijn taal en stijl, beide sterk onder den invloed van Carlyle, kwamen die van Macaulay nabij en overtroffen die van Froude. Motley's waarde lag vooral in de beschrijving van de karakters der hoofdpersonen van den grooten strijd der zestiende eeuw; historische psychologie was zijn groote kracht. Daarnaast trok hem in navolging van Schiller het dramatische in de geschiedenis zeer sterk aan, waartoe de periode van den opstand ook wel overvloedig aanleiding gaf; zijn beschrijving van bijzondere gebeurtenissen is altijd zeer treffend. Minder sterk is hij in de ontleding van maatschappelijke en staatsrechtelijke verhoudingen er vooral in de beschrijving van diplomatieke onderhandelingen, die bij Motley zelden duidelijk, in den regel zelfs vrij verward zijn. Ernstiger is het terecht tegen hem ingebrachte bezwaar, dat hij de histo-

[p. 1184]

rische waarheid meer dan eens opoffert aan haar dramatische uitbeelding. Van nog meer beteekenis is zijn gebrek aan objectiviteit. Motley is een Amerikaan der negentiende eeuw. republikein en liberaal in de politiek, daarbij unitariër en zeer modern in het godsdienstige. Het ligt voor de hand, dat zulk een man zich moeilijk kan indenken in het stelsel en het karakter van een absolute monarchie en evenmin in den aard en de beginselen der katholieke kerk. In het groote conflict van de Nederlanden tegen Spanje en van de Calvinisten tegen de katholieke kerk aarzelt hij geen oogenblik partij te kiezen. Dat is zedelijk natuurlijk geoorloofd, maar historisch in geenen deele. Dat de geschiedenis geen partij mag kiezen, omdat zij niet alleen heeft te beschrijven, maar ook te verklaren, is blijkbaar Motley ontgaan. Juist door zijn partijdigheid kan hij zoo weinig verklaren: de dingen worden daardoor bij hem zoo eenvoudig. dat zij nauwelijks verklaring meer behoeven. Niettemin is Motley's werk van groote beteekenis geweest; vooral in de engelsche wereld is de bekendheid met de geschiedenis van onzen opstand daardoor zeer bevorderd.

Zie: Wendell Holmes, John Lothrop Motley (Londen 1878); Motley, Correspondence, ed. bij G.W. Curtis (Londen 1889, 2 dln.); Fruin, Verspreide geschriften, passim, vooral III, 118 vlg.; Groen van Prinsterer, Maurice et Barnevelt (Utrecht 1875).

Brugmans