|
| |
[Le Long, Isaäc]
LE LONG (Isaäc), geb. te Frankfurt am Main 19 April 1683, overl. te Hanau (?) na 1762, historieschrijver en bibliograaf. Hij was een zoon van Philipp le Long, ‘Burger und Handelssman’ te Frankfurt, en diens vrouw Maria Magdalena (als peet fungeerde bij de aangifte van zijn geboorte Isaäc Behagel, eveneens ‘Burger und Handelssman’ te Frankfurt) en sproot zoowel van vaders- als van moederszijde uit protestantsche voorouders, die om geloofsredenen uit Frankrijk waren gevlucht en zich in Engeland en Duitschland (Frankfurt, Frankenthal, Wesel, Hanau etc.) hadden gevestigd. Uit het feit, dat hij in 1732 zijn bibliografisch werk Boekzaal der Nederduytsche Bijbels opdraagt aan zijn ‘neef’ Ds. Hermannus van de Wall (zie dl. V, kol. 1091, predikant te Amsterdam, geb. te Hanau in 1673 als zoon van Hendrik van de Wall, burgemeester van Hanau, en Susanna Balde), volgt dat zijn familie in Duitschland in aanzien stond en aan Hollandsche geslachten was geparenteerd. ‘Verscheydepe mijner Bloedtvrienden’ - zegt hij - ‘(hebben) de kerk en den Staat persoonlijke Diensten bewezen. Ik selve hebbe van der Jeught af aan, mijne meeste Jaaren in Vreemdelingschap versleeten; en deese saaken zijn mij altoos soo gewichtig geweest, dat ik nooyt naar een vaste Besittinge op der Aarden gewenscht hebbe, en ook noch niet wensche’ (dd. 19 April 1750 N.S. te Hanau geschreven voorrede van zijn Kort historisch verhaal van den eersten oorsprong der Ned. Ger. Kerken onder 't Kruys). Met de woorden ‘in Vreemdelingschap’ zal hij ons land bedoelen, waarop wel zijn grondige kennis van onze taal wijst. In 1714 verscheen te Amsterdam
zijn bekend en herhaaldelijk herdrukt werk over De(n) Koophandel van Amsterdam, zijnde een omwerking van een gelijknamig (in 1694 verschenen en in 1704 herdrukt) boek van Jacques le Moine de l'Espine (dl. VI, kol. 489; vgl. A.B. van der Vies, in Het Boek, 1923, 239); in de voorrede van dit werk deelt hij mede, dat hij kort te voren had uitgegeven ‘een Tafel om Bankgeldt tot Casgeldt te reduceeren’, terwijl ‘de weergaâ hiervan, namentlijk om Casgeldt tot Bankgeldt te reduceeren.... binnen weynig daagen (staat) uyt te komen’. In 1718 diende le Long bij de Staten van Holland een verzoekschrift in om octrooi voor 15 jaar voor het drukken, doen drukken, uitgeven en verkoopen van de door hem vervaardigde en vertaalde werken, op welk verzoek gunstig werd beschikt; in dit request wijst hij er op, dat hij o.a. heeft geschreven Traité Général du Commerce et du Négoce principalement de la ville d' Amsterdam sur toutes les parties du monde etc. en de duitsche vertaling daarvan, getiteld Neueröffnetes Kauffund Handels-comploir, oder algemeine Verhandelung aller Kauff- und Handels-geschäfften etc., verder andere geschriften en tractaten den koop en wisselhandel betreffende, alsmede ‘verscheyde mathematische of wiskonstige, historisch en andre woordenboeken, spraakkonsten, oeffeningen en werken van gemengde stoffen’. Den 22sten Jan. 1717 vindt men hem woonachtig te Nederhorst den Berg (‘aan den Berg Nederhorst’); op genoemden datum ondertrouwde hij te Amsterdam - geassisteerd door zijn neef Isaäc van de Wall, aangezien zijn beide ouders
| |
| |
waren overleden - met Elisabeth Gsell, oud 18 jaar, van St. Gallen afkomstig, doch wonende te Amsterdam in de Kerkstraat. Zij was een dochter van den Zwitserschen schilder George Gsell (1673-1740), die in 1704 poorter te Amsterdam was geworden, doch in Oct. 1717 in het geleide van Czaar Peter naar Rusland vertrok en zich te St. Petersburg vestigde; aldaar huwde Catharina, een zuster van Elisabeth Gsell, in 1733 met den bekenden mathematicus Leonhard Euler. Le Long vestigde zich na zijn huwelijk te Amsterdam en liet aldaar een zestal kinderen doopen, nl. Philip (Nieuwe Kerk 13 Maart 1718), Maria (Westerkerk 10 Sept. 1719), Catharina (ald. 17 Jan. 1721), Anna (ald. 31 Maart 1724), Jacoba (Nieuwe Zijds Kapel 25 Juni 1727) en Philip George (ald. 5 April 1730). Als getuigen bij deze doopen traden op: George Gsell zelf (1721, 1727 en 1730, zoodat het blijkt dat deze de relaties met Amsterdam niet had verbroken), verder Dorothea Maria Merian (dichteres en schilderes, dochter van de meer bekende Maria Sibylla Merian, zie art., en derde vrouw van George Gsell), Johanna Maria Lelong, Maria Margrieta Lelong wed. Bauer, Catharina Behagel wed. Joh. Nic. Lelong, Anna Margreta van Loen (de eerste vrouw van George Gsell heette van Loen) etc. Als woonplaatsen van Isaäc le Long worden vermeld dd. 15 Febr. 1719, 17 Nov. 1724 en 2 Aug. 1727 Leidschegracht bij de Baangracht (in de begraafacten Nieuwe Zijds Kapel van zijn kinderen Philip, Anna en Jacoba), dd. 2 Juli 1732 Prinsengracht
achter de Schouwburg (idem van zijn zoon Philip George), dd. 26 Juli 1743 Kerkstraat (in de ondertrouwacte van zijn dochter Catharina). In 1739 kwam hij herhaaldelijk met den gereformeerden kerkeraad in conflict wegens het bijwonen van Hernhuttersche vergaderingen en het uitgeven van waardeerende geschriten over deze secte. Zelfs hielden de Hernhutters bijeenkomsten te zijnen huize, doch ten slotte wendde hij zich door den drang van den kerkeraad van hen af. In 1744 schijnt hij Amsterdam verlaten te hebben, naar men zegt in verband met moeilijkheden, die hij had ondervonden naar aanleiding van zijn bekend in 1729 verschenen werk over de Reformatie te Amsterdam; althans in eerstgenoemd jaar werd zijn rijke bibliotheek, die hij gedurende meer dan 50 jaar had verzameld en die vooral zeldzame nederlandsche godgeleerde werken bevatte, bij Salomon Schouten in de Kalverstraat te Amsterdam voor spotprijzen verkocht. Ook was zeer merkwaardig zijn atlas van Amsterdam, bestaande uit 36 deelen. De verkoopcatalogus d.d. 17 Aug. 1744, die den naam van le Long evenwel niet bevat, heeft thans nog bibliografische waarde. Overigens zij hier nog vermeld, dat le Long naar den smaak dier dagen zijn boeken opnieuw in kalfsleder had doen binden, waardoor menige kostbare band verloren is gegaan. In 1750 vindt men hem te Hanau woonachtig, in 1760 (blijkens de Voorrede zijner Naleesingen en verbeeteringen) wederom in zijn geboorteplaats Frankfurt am Main. In laatstgenoemde stad werd zijn overlijdensacte evenwel niet gevonden.
Le Long is vooral bekend geworden als historieschrijver en bibliograaf; voor zijn tijd had hij ongetwijfeld dan ook als zoodanig groote verdiensten. Over zijn stijl werd evenwel later niet gunstig geoordeeld: men stelde hem beneden Wagenaar (zie te Winkel, Ontwikkelingsgang der Ned. Letterkunde, 1e dr., III, 566). Daarnaast vertaalde en bewerkte hij een zeer groot
| |
| |
aantal geschriften op allerlei (meest theologisch) gebied.
Van zijn oorspronkelijke en vertaalde werken noemen wij in chronologische volgorde: De(n) Koophandel van Amsterdam. Naar alle gewesten des Weerelds etc. Eerst ontworpen door wijlen le Moine de l'Espine. Nu doorgaans in andere ordre gebracht en seer veel vermeerdert door J. le Long (Amst. 1714; 2de druk Amst. 1715; 3de druk Amst. 1719; 4de druk 2de dl. Amst. 1717 met vermelding van den naam Isaäc le Long; 6de druk Amst. 1744, 2 dln.; 7de druk Rotterd. 1753, 2 dln.; 8e druk Amst. 1763, 2 dln.; 9de druk Rotterd. 1780, 3 dln.; 10de druk Amst. 1801-1802, 4 dln.); Verhandelinge van de Gelegenheid des Aardschen Paradijs, zeer geleerdelijk beschreven door Pieter Daniel Huet... naar de zevende druk in het Nederduitsch vertaald (Amst. 1715); Register der Boeken, uitgetrokken in de Boekzaalen of twee maandelijke uittreksels, voorhenen gesticht in de jaaren 1692-1701 van de Heeren P. Rabus, W. Sewel en J. van Gaveren: en nu in orde gebracht etc. (Amst. 1716); Konst om geldt te winnen. Alsmeede, J.B. Schuppius, Konst om rijk te werden.... Het eerste beschreven, en 't laaste uyt het Hoogd. vert. door I. le Long (Amst. 1717); Spiegel Historiael of Rym-spiegel, zijnde de Nederl. Rijm-Chronijk van Lodewijk van Velthem, etc. Uytgeg. door Is. le Long (Amst. 1717; herdr. Amst. 1727, 2 dln.);
Joh. Chr. Lehmann, Nieuwe volmaakte Bloem-thuyn in de winter enz. Uyt het Hoogd. vert..... door I. le Long. Alsm. ontdekking van de.... konst der.... vermeerdering van alle boomen en heestergewassen door G.A. Agricola (Amst. 1718); Fred. Adolf Lampe, De gestalle der Bruyd Christi voor haaren uitgang uit Babel etc. Uyt het Hoogduitsch vert. (Amst. 1719); George Andrecos Agricola, Nieuwe en ongehoorde doch in de natuur welgegronde queekkonst van boomen etc. Uit het Duitsch vert. (Amst. 1729); F.A. Lampe, Het heylige bruydtcieraat der bruylofts-gasten des lams etc. Uyt het Hoogduitsch (Amst. 1720, 5de druk Amst. 1739); F.A. Lampe, De verborgenheit van het Genade-Verbont etc. Uyt het Hoogduitsch (Amst. 1721, 4 dln.); Verantwoordinge of brief van den Cadrinaal Alberoni etc. Uyt het Italiaansch en Fransch vertaalt (Amst. 1721); Het leven van den heldhaften Carel den XII, koning der Sweden etc. (Amst. 1721); F.A. Lampe, Melk der Waarheit volgens aanteydinge van den Heidelbergschen Cathechismus etc. Uyt het Hoogd. (Amst. 1721, 2e druk Amst. 1725); F.A. Lampe, Balsem uyt Gilead tegen aansteekende ziekten etc. Uyt het Hoogd. vert. (Amst. 1722); Mich. Wideman,
De bijbelsche Keeten der boeken des Ouden ende Nieuwen Testaments enz. Uyt het Hoogd. (Amst. 1722, 3 dln.); Verhandelinge, daarin ontdekt worden: I De rampzalige gevolgen, die de Engelschen en Hollanders van de oprichtinge der Compagnie van Ostende te vreesen hebben etc. Uit het Engelsch in het Fransch vertaalt door Joan Bion en in het Nederduitsch overgezet (Amst. 1726); Renoult Renault, De avonturen van de Roomsche Lieve Vrouw en van St. Franciscus van Assisien etc. Uyt de Fransche.... taale overgebracht (Amst. 1726); J. Lundius, Heiligdommen, godsdiensten en gewoonten der oude Jooden, voorgesteldt in een verhandeling van het Levitische priesterdom. Uyt het Hoogd. (Amst. 1726); Matthaeus Brouërius van Nidek, Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche Oudheden (1e dl. Amst. 1727; 2e dl.) met Isaäc le Long
| |
| |
Amst. 1731; 3e dl. alléén bewerkt door Isaäc le Long Amst. 1732; evenzoo 4e, 5e en 6e dl. Amst. 1732-1733); Vervolg van de Wissel-stijl tot Amsterdam etc. alles bij een verzaamelt en uyt verscheyde Taalen getrouwelijk overgeset door Isaäc le Long (Amst. 1729, zijnde de voortzetting van een herhaaldelijk herdrukt werk van J. Phoonsen, Wissel-stijl tot Amsterdam); Historische Beschrijving van de Reformatie der Stadt Amsterdam etc. (Amst. 1729; zie een insinuatie dd. 7 Dec.
1728 in verband met de verschijning van dit werk bij Kleerkoper-van Stockum, 166); Sam. Erich, De uytgang der Hamelsche kinderen etc. Uyt het Hoogd. (Amst. 1729); Johann Jacob Scheuchzer, Jobs heylige Natuurkennis, vergeleeken met de Hedendaagsche Natuurkunde etc. Uyt 't Hoogd. vertaalt (Amst. 1730); Omstandig Dag-register en eygentlijke beschrijvinge van al het geen er in 't Koningt. Poolsche en Keurvorstel. Saxische campement bij Radewitz.... is voorgevallen etc. Uyt 't Hoogd. vertaalt (Amst. 1730); Oordeel des Allerhoogsten over Daniel VII (Amst. 1731); Mr. Pieter Bort, Alle de wercken, 3de druk van fouten gesuyvert en vermeerdert door Is. le Long (Leiden 1731); Boekzaal der Nederduytsche Bijbels (Amst. 1732, 2de druk Hoorn 1764; vervolg: J.I. Doedes, Lijst van Bijbets etc. niet door le Long vermeld in Bibl. adv. 1878); Kort en net verhaal van de tegenw. toestand en harde verdrukking der Christenen in 't Aarts-bisdom van Salzburg (Amst. 1732); Gedenkwaardig en uytvoerig historisch verhaal van de verdrevene ballingen uyt het Aarts-Bisdom van Salzburg. Uyt het Hoogd. vertaalt (Amst. 1732-1733, 3 dln.); Bedenkingen, omtrent De Hooge Geallieerde Partijen van de Poolsche Kroon etc. Opgestelt door O.V.B. en.... uyt het Hoogd. verlaalt (Amst. 1733); Korte Historie der Evangelische ballingen,
dewelke de Goddelijke Voorsienigheit na veele doorgestaane verdrukkingen, uyt het Aarts-Bisdom van Saltzburg geleyt heeft etc. Uyt het Hoogd. (Amst. 1733); Joh. Christ. Godh. Budaus, Het leven en daaden van Frederik Augustus den Grooten, koning van Poolen en keurvorst van Saxen. Uyt het Hoogd. vert. (Amst. 1733); Kort verhaal van den handel en wandel.... van Jacobus van Hoorn, Oudtsten Gilde-Broeder van 't Wijnkoopers Gildt.... tot Amsterdam.... Door hem zelven beschreven; en in ordre gebracht door Isaäc le Long (Amst. 1735); Wilh. Ernst Ewald, Veerlien betrachlingen, over de voorbooden der eeuwigheid etc. Uyt het Hoogd. (Amst. 1735); Joh. Melchior, Het fondament des christelijken geloofs etc. Opgesteld in 't Hoogd. etc. Vert. door Is. le Long (2de druk Amst. 1735); Joh. Melchior, Kinder-Bijbel of Kort begrip van de noodigste en nuttigste geschiedenissen.... uit alle Boeken der Heilige Schrifture, uit het Duitsch vertaald door Abraham van Poot, 3de druk vermeerdert met een geleerde verhandeling.... vertaald door Isaäc le Long (Amst. 1735); Godts wonderen met zijne kerke, vertoont in een gedenkwaardig verhaal van meest Boheemsche en Moravische broeders,
die.... een Evangelische Broeder-Gemeente gesticht hebben etc. (Amst. 1735, 2de druk Amst. 1738); Abraham van St. Clara [d.i. Ulrich Wegerle], Iets voor allen, zijnde een verhandeling en verbeelding van allerhande standen, studien, konsten, wetenschappen etc. in het Nederduitsch overgebracht (Amst. 1736-1745, 4 dln., op de beide laatste deelen komt de naam le Long niet voor); Honderd jarige Jubel gedachtenisse der Akademie van Utrecht. Bestaande in een beknopt verhaal van derzelver oorsprong etc., alsmede in een
| |
| |
redevoering.... den 14en Mrt. 1636.... gedaan door wijlen.... Prof. Gisbertus Voetius.... voorts in een naamlijst van alle professoren etc. Thans grootelijksvermeerderd door Isaäc le Long (Amst. 1736); Het Leven en bedrijf van Stanislaus Leszinsky (Amst. 1738, 2 dln.); Verklaaringe der Herrnhutsche Broeders etc. In 't Hoogduytsch bij haar selve opgestelt en in 't Nederduytsch overgeset (Amst. 1738); Gods wonderen met zijn volk (Amst. 1738, vervolg ald. 1738); Johannes d'Outrein, Het gouden kleinoot van de leere der waarheid die naar de Godzaligheid is etc. In den 2en druk daarbij gevoegd de uit het Hoogd. door J. le Long vert. aanmerkingen etc. van Fred. A. Lampe (octrooi verleend aan Jan Boom 1738, vernieuwd 1752, zie Kleerkoper-van Stockum, 87; 8e druk Amst. 1762); De Confirmatie Vraage voor de genen, die haar in de gemeente te Hernhuth ten Heilig Avondmaal begeven etc. (Amst. 1749); Johan Lodewijk Uhl, Frankforter Wissel- Responsa of Gewijsdens etc. Uit het Hoogd. (Amst. 1750, 2 dln.); Joh. Jul. Surland, Grondt-stellingen van 't Europaeische zeerecht; uyt het Hoogd. (Amst. 1751); Kort historisch verhaal van den eersten oorsprong der Nederlandsche Gereformeerde Kerken onder 't Kruys, beneffens alle derselver Leer- en
Dienstboeken etc. (Amst. 1751); W. van Heyst,
Het boek der Tijden in 't kort, of Chronijk van de geheele Wereld zedert de schepping tot de jaare 1560 etc. uytgegeven door Isaäc le Long (Amst. 1753); Wisselstijl tot Amsterdam etc. bijeen verzamelt door J. Phoonsen. En daarna vervolgt en tot op desen tijd verbetert door Isaäc le Long (Rotterdam 1755, 2 dln.); Vervolg van de wissel-stijl tot Amsterdam etc. Van nieuws vermeerdert, geschift en verbeteit door Isaäc le Long (Rotterdam 1755); Naleesingen en verbeeteringen in eenige van mijne uytgegevene werken: Kort Hist. verhaal van den eersten oorsprong der Ned. Geref. kerken onder 't kruis, als meede tot De boekzaat der Nederduytsche Bijbels, De Reformatie van Amsterdam etc. (Amst. 1760); Seer gewichtige geguygen (sic) der waarheit, of nieuwe bewijssen van oude waarheeden tegen 't Pausdoem, uyt het Pausdoem selve etc. (Alkmaar 1762).
Verder vermeldt het Biografisch Woordenboek van v.d. Aa i.v. nog Toetssteen voor den Koophandel, vertaald door I. le Long, en bevindt zich in de Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage een door hem vertaalde Nieuwe Wisselordonnantie voor geheel Rusland.
Men moet Isaäc le Long (die op de titelbladen van bovengenoemde werken afwisselend wordt aangeduid met J., Is. of Isaäc le Long) onderscheiden van den franschen katholieken bibliograaf Jacques le Long (1665-1721), die eveneens een bibliografie van bijbeluitgaven leverde, vgl. Navorscher 1854, 166. Een van diens geschriften werd in het Nederlandsch bewerkt door Gerard Outrein onder den titel Geschiedkundig verslag der voornaamste uitgaven van de Biblia Polyglotta (Franeker 1822).
Van de beide dochters van le Long, welke volwassen werden, ondertrouwde Catharina den 26sten Juli 1743 te Amsterdam met Johannes Theodorus Angelkorte, oud 33 jaar, van Iserlohn afkomstig en wonende in het daarbij gelegen dorp Hemer. Maria le Long huwde later met Joh. Christoph Busing (zie dl. VII, 252), in 1756 predikant te Hanau en 1764 hoogleeraar te Bremen. Waarschijnlijk behoort David le Long, die dd. 14 Juni 1667 vermeldt wordt bij Hessels, Register of Attestations (‘David le Long young man, silk dyer, at
| |
| |
present merchant at London a native of Francfort who is going to England’) tot hetzelfde geslacht.
Het portret van Isaäc le Long, gegraveerd door J. Houbraken naar een schilderij van George Gsell, vindt men vóór in den eersten en tweeden druk van zijn Boekzaal der Nederlandsche Bijbels (1732 en 1764), alwaar ook zijn geboortedatum en zijn zinspreuk vermeld wordt (‘Tempore et Labore’). Onjuist is de mededeeling bij Thieme-Becker, dat het schilderstuk van George Gsell van vóór 1717 zou dateeren.
Zie: de oudere literatuur bij van der Aa, Biogr. Woordenboek XI, 590-592; Geburtsbuch 15, 114a, in het Stads-archief te Frankfurt am Main (waar als geboorte-datum wordt opgegeven 12 April, doch dit is blijkbaar O.S. en tevens dag van aangifte of doop); Navorscher IV, 62, 339, V, 135, VI, 240; Frederiks en van den Branden, Biogr. Woordenboek der N. en Z. Ned. Letterkunde i.v.,; Kleerkoper-van Stockum, De Boekhandel te Amsterdam, 166, 924, 1445; Knuttel, Pamfl. no. 16540, 16685, 16882, 16998, 19079; Catalogus Bibl. Ned. Letterkunde II, 88, 205, 344, 374, 400 551, 552, 611, 697, 903: Thieme-Becker, Künstlerlexikon XV, 158 i.v. George Gsell; Amsterdamsch Jaarboekje (1889), 27v.; R. Dijkstra, 1578-1928 Boek van rijke herinneringen aan de reformatie der kerk te Amsterdam (1928), 2, 85; Tijdschrift Het Boek, 1919, 143; Doop-, Trouw- en Begraafboeken in het Gem. Archief te Amsterdam.
Wijnman
|
|
Auteursrecht onbekend