Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Kantelaar, Jacobus]

KANTELAAR (Jacobus), geb. te Amsterdam 22 Aug. 1759, overl. te Zwollerkerspel 7 Juli 1821, was de oudste zoon van Nicolaas K. en Eva Eijsbag. Hij werd te Leiden als student ingeschreven 1 Aug. 1776 en was daar bevriend met vele jongelieden, die de patriotsche gevoelens aanhingen. Hij verdedigde in het openbaar twee verhandelingen, beide behelzende philologische en critische aanmerkingen over eenige plaatsen in het oude testament. Hij werd 22 Apr. 1781 proponent der nederduitsch gereformeerde kerk en verkreeg bij zijn afscheid een zeer loffelijk getuigschrift van den hoogleeraar H.A. Schultens. Hij werd eerst te Amsterdam hulpprediker voor een ziekelijken predikant en vervolgens 15 Oct. 1782 te Westwoud en Binnenwijzend, 31 Oct. 1783 te Almelo als predikant beroepen.

Hier mengde hij zich als voorstander van den Patriot van der Capellen tot den Pol (dl. I, kol. 578) in de geschillen omtrent de heerlijke rechten. Hij werd hiervoor, nadat de Prinsgezinden in Sept. 1787 de macht herkregen hadden, in Oct. d.a.v. gestraft door verbanning uit Overijsel. Hij ging toen te Amsterdam en, nadat het verbanningsbesluit was opgeheven, in 1792 te Kampen wonen.

Hoewel door zijn letterkundige werkzaamheid reeds goed in het geheele land bekend, kwam hij na den omkeer van Jan. 1795 niet onmiddellijk in een politieke betrekking, ook niet op 27 Jan. 1796, toen de leden der Nationale vergadering gekozen werden. Maar toen het lid voor Lochem Lot lid van de commissie voor het ontwerpen eener constitutie gekozen was, en de beide in dat kiesdistrict gekozen plaatsvervangers bedankten, werd in Maart een nieuwe verklezing te Lochem uitgeschreven en Kantelaar gekozen, maar slechts voor den tijd, dat die commissie arbeidde.

Hij bleek al spoedig een der beste en helderste sprekers te zijn. Daar in het algemeen de federalisten gematigd, de unitarissen heftig waren, hoewel velen hunner langzamerhand verbleekten, werd hij, die zeer bevriend was met de vooraanstaande federalisten, ook als zoodanig beschouwd.

Op 5 April 1796 werd met 53 tegen 43 stemmen op een adres van een aantal verbannen leden van het gekozen bestuur der provincie Friesland besloten,

[p. 942]

niet zooals de gematigden wenschten, een commissie van onderzoek daarheen te zenden, maar zich te bepalen tot een kalmeerende missive aan het nieuwe radicale bestuur, dat zich had opgeworpen. Er is over deze geschillen gedurende bijna twee jaren veel te doen geweest en Kantelaar heeft zich dikwijls in de discussie gemengd, het eerst op 27 April. Hij zeide, dat van het bestuur geen geloofwaardige berichten te wachten waren. Op 4 Mei kwam een schrijven van dat bestuur in, waarin over die woorden satisfactie gevraagd werd. Dit werd op voorstel van Schimmelpenninck (dl. IV, kol. 1225) afgewezen, omdat een volksvertegenwoordiger onschendbaar behoort te zijn. Eenigen tijd later is het verbanningsbesluit opgeheven, maar herstel der griever heeft in dien tijd niet plaats gehad.

Op 18 Apr. sprak hij over de eenheid der republiek. Hij sprak van afzonderlijke volkeren; de felle unionisten zagen hierin een bewijs, dat hij een fanatiek federalist was. Op 20 d.a.v. werd hij door Brands, op 22 door Bosch (dl. II, kol. 217) heftig aangevallen; de laatste zeide, dat zijn woorden strijdig waren met de gevoelens van een waar republikein.

Op 20 Apr. sprak Kantelaar naar aanleiding van een ontwerp-reglement over het begeven van ambten. Hij keurde het van de ambtenaren eischen van een staatkundige belijdenis af, als strijdig met de kort te voren gedecretcerde rechten van den mensch.

Op 12 Mei verdedigde hij Bicker (dl. I, kol. 345), die order gegeven had aan het hoofd van een der legerafdeelingen om naar Amsterdam te vertrekken ten einde daar een soldatenoproer te bedwingen. De handelwijze van Bicker werd door een groote meerderheid goedgekeurd.

Op 18 Mei sprak hij in ongunstigen zin over een voorstel van Greve om eenige beginselen vast te stellen over het stemrecht, over het vorderen eener verklaring van de officieren der land- en zeemacht en over de volkswapening. Kantelaar was van oordeel, dat dit voorstel naar de constitutiecommissie verzonden behoorde te worden. Met 52 tegen 51 stemmen werd besloten, het voorstel commissoriaal te maken; het geraakte daardoor in het vergeetboek.

Op 1 Juni verzette hij zich tegen een voorstel van Vreede, Bosch en Valckenaer (dl. I, kol. 1509), op 2 Mei te voren ingediend, om aan de Nationale vergadering macht te geven over de financiën, de burgerwapening en de landsverdediging. Op 7 Juni werd het voorstel in beraad gehouden.

Op 10 Juni behandelde hij, eerst namens een commissie, daarna uit eigen hoofde, een op 21 Apr. door Vatebender (dl. IV, kol. 1361), die als hij tijdelijk plaatsvervangend lid was, ingediend ontwerp tot het bij de wet organiseeren van het onderwijs in de geheele republiek. Er werd een commissie hiervoor ingesteld, van welke hij lid werd.

Op 9 Juni en 26 Juli sprak hij over een voorstel van Ploos van Amstel tot scheiding van kerk en staat. Kantelaar zeide, dat als dit werd aangenomen, de staat verplicht was, voor de opvoeding der jeugd te zorgen. Op 8 Aug. stelde hij, toen het voorstel van van Amstel op 5 te voren was aangenomen, voor om van de predikanten niet meer de verklaring te vorderen, die de ambtenaren moesten alleggen. Nu was zulk een verklaring op vexatoire wijze in Holland van de geestelijken geëischt, en er waren zelfs te Amsterdam 15 hunner, die dit geweigerd hadden, afgezet. Door de radicale meerderheid werd besloten, zijn voorstel niet in overweging te nemen.

[p. 943]

Op 20 Juni werd door van Lockhorst een voorstel ingediend, niet zooals in Frankrijk op 4 Aug. 1789 geschied was, om alle heerlijke rechten zonder schadeloosstelling af te schaffen, maar slechts om aan de plaatselijke besturen een circulaire te richten met uitnoodiging om alle bestaande heerlijke rechten en de bezwaren daartegen op te geven. Kantelaar hield denzelfden dag een rede, die een inzicht geeft in zijn karakter. Terwijl de gravin-douairière van Rechteren-Almelo hem in 1787 uit zijn betrekking gezet had, drong hij er op aan om in deze niet te haastig te werk te gaan en de zaak eerst grondig te onderzoeken. Het voorstel werd commissoriaal gemaakt.

Op 10 Aug. was hij de woordvoerder eener commissie, die een circulaire aan de provinciale besturen over de scheiding van kerk en staat had ontworpen. Zij werd verzonden, maar het bestuur van de provincie Holland gaf er geen uitvoering aan. Op 20 Oct. werd hierover gediscussieerd, waarbij Kantelaar dat bestuur verdedigde. Bosch hield tegen hem een hatelijke rede, waarop Kantelaar antwoordde, dat hij te groot was om zich door een Bernard Bosch beleedigd te gevoelen. Daarop zeide C.L. van Beyma (dl. VIII, kol. 94), dat hij Kantelaar nooit zoo klein gezien had.

Toen Kantelaar op 18 Sept. 1796 voor 14 dagen tot president gekozen was, verklaarde genoemde van Beyma, dat deze keuze, hoewel hij hooge achting voor den gekozene had, onwettig was, omdat hij slechts plaatsvervanger was en als de commissie binnen de 14 dagen met haar werk gereed was, hij geen lid en dus geen voorzitter meer zou kunnen zijn.

Van Beyma wist zeer goed, dat die commissie nog een paar maanden werk had, en dat werd hem onder het oog gebracht. Toen bij stemming bleek, dat de vergadering de keuze niet voor onwettig hield, ontstond er een tumult, maar het eind was, dat hij 20 d.a.v. het presidium zonder tegenkanting aanvaardde.

Kantelaar had in de vergadering zitting tot en met 10 Nov. 1796, toen de commissie met haar arbeid gereed was. Hij nam 11 Nov. met zijn 20 ambtgenooten afscheid en werd zeer kort daarna benoemd tot secretaris van den raad voor de zeezaken. Hij ging daarvoor te Amsterdam wonen. In ruim een half jaar heeft hij zich geheel weten in te werken in de zaken der marine, zoodat ieder, die met hem in deze betrekking te maken had, verbaasd stond, dat een predikant-dichter zoo goed op de hoogte was.

Bij de nieuwe verkiezingen voor de Nationale vergadering op 2 Aug. 1797 werd hij tot lid gekozen in de districten Kortgene, Vollenhove en Hengelo, tot eersten plaatsvervanger in Lochem en Leiden 1, tot tweeden plaatsvervarger in Deventer en Kampen. Ook voor de 4 laatstgenoemde districten had hij, daar de hem voorgaanden elders gekozen waren of de benoeming niet aannamen, kunnen optreden; ingevolge loting werd hij lid voor Hengelo. Bovendien werd hij in 7 andere districten tot eersten of tweeden plaatsvervanger gekozen, echter zonder dat zij, die hem voorgingen, elders gekozen waren of bedankten.

Hij stelde 27 Sept. 1797 met de Sonnaville (dl. IV, kol. 1257) voor, dat een onderzoek zou worden ingesteld naar alle onwaardige, d.i. waarschijnlijk oranjegezinde ambtenaren. Dit voorstel werd commissoriaal gemaakt.

Hij was een dergenen, die niet in den smaak van Vreede c.s. vielen en zoo werd hij bij den staatsgreep van 22 Jan. 1798 gevangen genomen en eerst op de Voorpoort en sedert 3 Febr. op het Huis ten Bosch gevangen gezet. Eerst een maand na den tweeden staatsgreep, op 14. Juli 1798, werd hij vrij-

[p. 944]

gelaten. Sedert heeft hij zich niet meer met politiek ingelaten; hij richtte in den Haag een bankierskantoor op en bleek ook hier geschikter dan menig ander. In 1810 zag hij zich evenwel gedwongen, deze zaak over te doen. Hij vestigde zich nu weder te Amsterdam en des zomers op het door hem gekochte buitengoed Landwijk bij Zwolle.

Dat men hem op lateren leeftijd nog als wetenschappelijk man hoogschatte, blijkt daaruit, dal hij in 1808 tot lid van de Hollandsche maatschappij der wetenschappen en 18 Juli van hetzelfde jaar tot lid van de 2e klasse van het Koninklijk Instituut benoemd werd. Op 28 Mei 1816 werd laatstgenoemde benoeming door Willem I bevestigd.

Thans tot zijn letterkundige werkzaamheid overgaande, kan vooreerst vermeld worden, dat hij redacteur was van verschillende tijdschriften, als: Vaderlandsche bibliotheek van wetenschap, kunst en tooneel, gedurende 1789 en de eerste 3 maanden van 1790; Bijdragen ter bevordering der Schoone Kunsten en wetenschappen, met R. Feith (dl. I, kol. 854), van 1793 tot 1796 en in 1825; Vaderlandsche bibliotheek Euterpe, tijdschr. tot bevord. v. fraalje kunsten en wet., met M. Siegenbeek (dl. V, kol. 735), 1e stuk in 1801, 2e stuk in 1811. In eerstgenoemd tijdschrift gaf hij tot 1796 bijdragen. Verder schreef hij: Over den invloed van het Christendom op den bloei van den staat en het geluk des volks in den Vriend van het Vaderland, 1787; De naarstigheid, eenmaal een nationale deugd, rampzalige gevolgen der luiheid, in hetzelfde: Aanspraak aan de hervormde gemeenten in Nederland (Amst. 1790); Lofrede op H.A. Schultens (Leiden 1791); vertaling van de Geschiedenis der groote omwenteling in Frankrijk van F. Schultz (Amst. 1891); vertaling der Geschiedenis van de vrouwelijke sexe bij de oude Grieken van G. Lenz (Amst. 1792); vertaling der 3 eerste deelen van F. von der Trenck' s Levensgeschiedenis (4 dln. Amst. 1794); Over den invloed der menschenkennis op de bevordering onzer deugd in Nieuwe bijdragen tot het menschelijk geluk, 1795; Aan de stemgerechtigde ingezetenen van Holland (Amst. 1797); De oeconomist, verzameling van staatsstukken, verhandelingen en berichten betreffende den landbouw, de fabrieken, den koophandel enz. (Amst. 1798); Authentique bijdragen tot de geschiedenis der omwenteling van 22 Jan. 1798 (Amst. 1798); Lierzang aan R.J. Schimmelpenninck ter gelegenheid van zijne benoeming tot raadpensionaris, met R. Feith (Amst. 1805); Verhandeling over het herdersdicht in de Werken der Hollandsche maatschappij van fraaije kunsten en wetenschappen, 1813; deze verhandeling was reeds in 1779 met goud bekroond door het leidsche gezelschap Kunst wordt door arbeid verkregen.

Zijn vriend M. Siegenbeek gaf na zijn dood een werk uit, getiteld Redevoeringen en dichtstukken van J. Kantelaar. Daarin komen eenige der boven reeds genoemde opstellen voor, verder eenige redevoeringen, door hem in de Nationale vergadering gehouden, een Elegie, vertaald naar het Duitsch van Engel, een gedicht op de echtverbintenis van P. Nieuwland met A.H. Pruyssenaer eni eenige fragmenten van verschillende andere gedichten van Kantelaar, terwijl daarin bovendien een lijkrede op hem voorkomt, door Siegenbeek uitgesproken in de vergadering der leidsche maatschappij van Nederlandsche letterkunde op 8 Mrt. 1822.

Kantelaar huwde in 1783 Johanna du Sart, overl. in 1790, en in 1792 Ana Gesina Reisig, die hem overleefde. Bij de eerste had hij een kind, bij de tweede 2 dochters en een zoon,

[p. 945]

die 11 Febr. 1825 op den leeftijd van 25 jaren. te Batavia overleed.

Zijn portret is gegraveerd door W. v. Senus.

Ramaer