Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Hoffman, Melchior]

HOFFMAN (Melchior), geb. te Hall (Zwaben) omstreeks het einde der vijftiende eeuw, overl. waarschijnlijk kort na 19 Nov. 1543 te Straatsburg. Hij wordt ‘de vader van het nederlandsch anabaptisme’ (Knappert), ‘de grootvader (door Mienno Simons) van de doopsgezinde beweging’ genoemd. Hoewel hij bijna altoos in verschillende andere landen heeft gezworven, behoorde toch Nederland, zij het ook korten tijd, tot het terrein van zijn werkzaaniheld. Van zijn jeugd weten wij niets. Hij was bestemd voor hontwerker en wordt daarom meermalen aangeduid als ‘de Zwaabsche bontwerker’. Tot het einde toe heeft hij ook als bontwerker in zijn onderhoud voorzien, totdat hij in de gevangenis niet meer werken kon. In Lijfland reizende, waar de prediking in reformatorischen geest al vroeg bij velen ingang had, werden hem ‘door Gods genade de oogen geopend, zoodat hij de goddelijke waarheid en Christus begon te erkennen’. Als leekeprediker trad hij hier op in het midden van 1523, een vurig verbreider van Luther's leer te Wolmar. Hier werd hij al vervolgd, gekerkerd en, door bemiddeling van den ‘magister, provincialis der Duitsche ridderorde’, slechts met verbanning bed eigd. In het najaar van 15.4 ging hij naar Dorpat. Hier werd hij vervolgd

[p. 787]

door roomschen en ook door evangelischen, die hem als leekeprediker niet konden dulden. Toen men hem echter wilde gevangen nemen, 10 Jan. 1525, brak er oproer uit onder het volk. Hoffman zelf heeft dit geweld afgekeurd en vluchtte naar Riga. Niet alleen van de beide predikanten aldaar, maar zelfs van Luther (d.d. 17 Juni 1525) en van Bugenhagen mocht hij te Wittenberg gunstige getuigenissen verwerven. Hoffman heeft deze getuigenissen, vermeerderd met eigen beschouwingen daarover, in druk uitgegeven. Hierbij valt op te merken dat hij toen ten aanzien van de leer van de rechtvaardigmaking en de praedestinatie zuiver luthersch was. Alleen is reeds nu een streven in hem waar te nemen om naast het (verstandelijk) geloof vooral op heiliging des levens aan te dringen. Ook zien wij in zijn eerste geschriften verschijnselen, die een chiliastischen ijveraar doen verwachten, nl. hier en daar allegorische Schriftverklaring en eschatologische gedachten. In den nazomer te Dorpat teruggekeerd, geraakte hij er in conflict met de luthersche predikanten, vooral omdat hij tegenover hun menschelijke roeping zijn goddelijke profetische roeping bepleitte, daarbij Luther's getuigschrift op den voorgrond stellend. Uitgeweken naar Reval wijdde hij zich aan verpleging van zieken; maar door toedoen van de predikanten verdreven, ging hij naar Stockholm. Van zijn verblijf aldaar weten wij alleen dat hij de Formaninghe heeft uitgegeven, een verklaring van Daniël 12. Hierin verwerpt hij den eed en de overheid en huldigt hij al meer eschatologische gedachten. Tegen het najaar van 1533, het zevende jaar na 1526, viel de wederkomst van Christus te verwachten. Op 13 Jan. 1527 verbood koning Gustaaf hem het prediken in zijn rijk. Nu begaf hij zich naar Lübeck. De aanhang van Luther was hier wel groot, maar de Raad der stad, bevreesd voor oproer, verdreef toen de predikanten. Met levensgevaar moest Hoffman weer vluchten, te zorgelijker voor hem nu hij in Zweden gehuwd en pas vader geworden was. Te Maagdenburg aangekomen werd hij terstond bestreden door Nic. Amsdorf, die tegen hem schreef: Eine vermanung an die von Magdeburg, das sie sich fur falsche profeten zu hüten wissen (Magd. 1527). Het boekje dat Hoffman daartegen geschreven heeft, is geheel verloren gegaan. In dezen tijd gaf ook Luther zijn misnoegen over Hoffman te kennen, en noemde diens verwachtingen: ‘somnia’ en ‘fanaticae speculationes’, ja miskenning van Christus. Hierna is het nog bekend dat hij te Hamburg is geweest. Nog in hetzelfde jaar 1527 vestigt hij zich te Kiel als luthersch predikant, met verlof van den koning, Frederik I, om ‘im gantzen land zu Holsien das wort Gots zu predigen’. Niet zonder trots kondigde hij nu zichzelven aan als ‘Koninckliker Majestät tho Dennemarcken gesette Prediger thom Kijll’. Toch duurde de vrede ook hier niet lang. De oprichting door Hoffman van een eigen drukkerij in 1528, zijn strijd met Amsdorf en anderen, en nog veel meer, liep uit op een twistgesprek (8 April 1529) en zijn verbanning uit het land. Amsdorf had tegen hem geschreven: Das M. Hofman ein falscher Prophet und seine Leer vom jüngsten Tag unrecht, falsch widder Gott ist; an alle Heilige und Gleubige an J.Chr. zum Kiel und ym gantzen Holstein (1528), waarop hij liet volgen: Das Niclas Amsdorff.... ein Lügenhafter, falscher Nasengeist sey offentlich bewiesen. In dezen geest moeten er meer geschriften over en weer gewisseld zijn. Luther had inmiddels ook geraden zulke ‘Steigergeister’ als Hoffman niet zoo vrij te laten. Het genoemde twistgesprek werd te Flensburg gehouden en liep over het

[p. 788]

Avondmaal en de tegenwoordigheid van Christus' werkelijke lichaam in het brood dat men eet. Hij vluchtte met de zijnen naar Oost-Friesland, hopende dat Luther's invloed zijn leven niet langer verbitteren zou. Te Emden wordt hij voor de aldaar sinds 1528 voorkomende anabaptisten een ‘zoon der vertroosting’, predikend dat de wederherstelling aller dingen nabij was, zichzelven houdende voor Elia, die het wereldgericht aankondigt, zeggende: ‘Man soll wissen dass man den propheten Heliam, der vor den jüngsten tag hergehen soll, an ihm hab. Gott hat ihn geschickt! Er sei der letzte! Gott werd keinen mehr schicken’. Weder wordt hier het banvonnis over hem uitgesproken. In Juni 1529 is hij in Straatsburg, het toevluchtsoord voor vele vervolgden in dien tijd. Hier bezorgde hij de uitgave van een verslag van het twistgesprek te Flensburg (zie boven) in zijn Dialogus und grüntliche berichtung gehaltener disputation im land zu Holstein.... (Strassburg 1529; spoedig herdrukt te Augsburg), waartegenover Bugenhagen schreef: Acta der Disputation zu Flensburg.... (Wittenb. 1529). Ook schreef Hoffman hier: Uitlegging van Johannes' Openbaring (1530). In April 1530 kwam hij zóó ver in zijn strijd tegen de predikanten, dat hij bij den Raad een kerk voor hem en zijn geestverwanten vroeg, hiermede voor de anabaptisten gelijke rechten met de Staatskerk verlangende. Voor de algemeene verontwaardiging over dit verzoek moest Hoffman vluchten. Hij ging weer naar Oost-Friesland en vestigde zich te Emden. Al heeft hij hier den doop der volwassenen als het kenmerk der geloovigen ingevoerd, toch was het geen gemeente van wederdoopers die hij verzamelde en is de naam van ‘wederdooper’ door hem steeds afgewezen. Zijn gemeente heette alleen een van ‘waarachtige discipelen des ewigen Woords Gods’. De doop was het bondsteeken van hen die de wederkomst des Heeren verwachtten. Zij noemden zich ‘Bondgenooten’. Toch werd hij ook hier als wederdooper verbannen. Nog kon hij Jan Volkertszoon Trijpmaker als zijn opvolger aanstellen. Maar ook deze is weldra verdreven. Hier schreef hij waarschijnlijk: Die ordonnantie Gods...., ons alleen bekend uit een vertaling in 1611. In dezen tijd doorreisde hij ons land en was hij o.a. te Amsterdam, van waar vervolgingen door de overheid hem weer naar Straatsburg dreven. Toen Jan Trijpmaker met acht anderen in 's Gravenhage werden onthoofd (4 Dec. 1531) was hij reeds vertrokken. Voor nederlandsche lezers was bestemd zijn Verclaring van den gevangenen en vrien wil des menschen. De beide laatstgenoemde geschriften zijn opnieuw uitgegeven door Dr. S. Cramer in dl. V der Bibliotheca Reformatoria Neerlandica ('s Gravenh. 1909). Den vrijen wil achtte hij (met Luther) dwaasheid, maar God, zeide hij, maakt niemand zalig tegen zijn wil. In het begin van Dec. 1531 was Hoffman weer te Straatsburg. Om komt te gaan: in 1533 wierp men hem daar in harde gevangenschap, waar hij jaren lang in blijft, onmenschelijk behandeld, schrijvend op lappen linnen die wel verloren zijn gegaan, maar waarvan wij den inhoud kennen. In 1543 (Leendertz zegt kort na 2 Jan., Hulshof kort na 19 Nov.) is hij uit zijn lijden door den dood verlost.

Zie: de Bie en Loosjes, Biogr. Woordenb. van Prot. Godgel. in Ned. IV, 121-134 (waar men ook op blz. 131-133 een volledige lijst vindt van zijn geschriften, vaak unica, en de bibliotheken waar zij bewaard zijn); Bibliotheca Reformatoria Neerlandica V ('s Gravenh. 1909), 125- 314, 651 (waarin overdrukken van eenige unica, door S. Cramer van uitnemende inleidingen

[p. 789]

voorzien); Catalogus der werken over de Doopsgez. en.... (Amst. 1919), 61 v.; J. Reitsma, Gesch. v.d. Hervorming en de Herv. Kerk (Utr. 1916), 190, 192, 195, 197-201; L. Knappert, Het ontstaan en de vestiging van het Protestantisme in de Nederlanden (Utr. 1924), 180v., 184, 191-197, 199, 224 v., 234; W.I. Leendertz, Melchior Hofmann (Haarl. 1883); F.O. zur Linden, M. Hoofmann, ein Proph. der Wiedert. (Haarl. 1885).

Knipscheer