Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Hezius, Theodoricus]

HEZIUS (Theodoricus), Dirk Adriaansz. van Heeze of Hesius, geb. te Heeze in N.Br. tweede helft der 15e eeuw, overleden te Luik 10 Mei 1555. Een broeder Joannes en drie zusters zijn van hem bekend. De heilige Nicasius Hezius, minderbroeder-martelaar van Gorkum, was een oomzegger van Dirk. Hij studeerde in de wijsbegeerte en godgeleerdheid te Leuven onder het professoraat van Adriaan Florisz. van Utrecht. Nadat hij den graad van baccalaureus in de theologie had behaald, werd hij door professor Adriaan, die belast werd met een zending naar den koning van Arragon, tot zijn secretaris gekozen, 1515. Onafscheidelijk bleef hij aan de zijde zijns meesters, die hem het hoogste vertrouwen schonk, eerst als bisschop van Tortosa, later als kardinaal en Spanje's mederegent, en als Paus. H. was volgens vele getuigen een uitstekend geleerde en een godvruchtig en bescheiden man. In Tortosa werd hem de opleiding toevertrouwd van eenige spaansche jongelingen, bestemd voor den geestelijken stand. Zoodra Adrianus tot Paus verheven was, 1522, werd Dirk van Heeze tot pauselijken dataris benoemd, een hooge betrekking, die hem dagelijks toegang tot den Paus verschafte. Bij zijn aankomst te Rome, 29 Aug. 1522, droeg hij zijn ambt over aan zijn landgenoot Willem van Enckevoirt van Mierlo. Hij bleef echter 's Pausen geheimschrijver. Hezius onderteekende de brieven van Paus Adrianus aan de utrechtsche kanunniken en burgemeesters en den welbekenden brief aan den duitschen rijksdag te Neurenberg 1522. Ook in Correspondance de Charles V et Adrien VI, uitgegeven door Gachard (Brux. 1859), komen verschillende stukken voor door Hezius geteekend

[p. 771]

en waarschijnlijk ook opgesteld. In 1522 verkreeg hij het romeinsch burgerrecht. Had Paus Adriaan langer geleefd, Hezius was zeker tot kardinaal benoemd. Bij den dood van den Paus was het vermogen van Hezius nog niet toereikend om die hooge waardigheid op te houden. Hezius keerde naar zijn vaderland weer en nam alle stukken uit Rome mee, die betrekking hadden op het pontificaat van Adrianus VI. Twintig jaar na den dood van Hezius, 1575, verzocht Paus Gregorius XIII den prins-bisschop van Luik navorschingen te doen naar de schriftelijke nalatenschap ‘scripturas omnes’ van Paus Adriaan VI, welke zijn secretaris, kanunnik Hezius, naar Luik medegenomen had.

Tevergeefs werden nasporingen in dien zin gedaan. Het onderzoek nog door Pastor 1896 ingesteld in de belgische en hollandsche archieven leidde tot niets. Volgens Pastor moet men door ‘scripturas omnes’ verstaan de ‘auswärtige Korrespondenz’ van den Paus. De register- en supplieken-banden betreffende het pauselijk bestuur van Adriaan VI zijn nog te Rome. Hezius heeft niet kunnen beseffen, hoezeer hij de nagedachtenis van den Paus heeft benadeeld. Waarschijnlijk was hem door den Paus de opdracht gegeven alle correspondentie mede te nemen, opdat zijn talrijke vijanden er geen misbruik van zouden maken. Hezius vestigde zich 1523 of begin 1524 te Luik, waar hij een kanunnikdij in de St. Lambertuskerk bezat, verkregen door tusschenkomst van den Paus, ofschoon hij slechts den graad van baccalaureus voerde en nooit het licentiaat verwierf. Ten onrechte schrijven eenige auteurs hem dezen graad toe, zooals Valerius Andreas, de Ram enz. Hij had ook de waardigheid van protonotarius apostolicus verkregen. 13 Aug. 1543 werd hij tot onderdeken van het kapittel benoemd. 1544 werd hij door het domkapittel afgevaardigd naar de landvoogdes der Nederlanden met klachten over de keizerlijke troepen; opnieuw werd hij 1550 naar haar gezonden om schikkingen te treffen.

Dirk Hezius behoorde ook tot de bisschoppelijke en pauselijke inquisiteurs. 1529 werd hij als zoodanig naar Maastricht gezonden om tegen eenige ketters te procedeeren. 1552 legde hij te Luik een straf op aan bekeerde ketters. 1550 was hij voor dezelfde aangelegenheid te Aken. Het laatste tijdperk van zijn leven bracht Hezius door met zich te wijden aan inwendig zieleleven en oefeningen van Godsvrucht. Hij wilde zich zelfs begeven in de pas gestichte Sociëteit van Jesus. De Z. Petrus Faber raadde hem dit met het oog op zijn hooge jaren af. Tijdens H. 's verblijf te Rome beroemde Erasmus er zich op, dat Hezius zijn vriend was, wat ook blijkt uit zijn briefwisseling. Hezius' vriendschap verkoelde zeer, toen hij het streven van den beroemden humanist nader leerde kennen. Door Paus Clemens VII was hij met een vertrouwelijke zending belast naar de twee tegenstanders van Erasmus (lasteraars volgens dezen) Nicolaas Baechem van Egmond, karmeliet, en Vincentius Dirkz. van Beverwijk, dominikaan, om hen te bewegen Erasmus ongemoeid te laten, 1525. Hezius zond een uitvoerig verslag naar Rome over zijn onderhandelingen en bevindingen aan den pauselijken secretaris Blosius en den dataris Joan Mathaeus. Hij voegde er een zeer juiste maar voor Erasmus minder vleiende karakterteekening aan toe, en waarschuwde tegen het gevaar van diens geschriften, en diens twijfelachtige rechtzinnigheid (Brom, Archivalia in Italië I, no. 461-462). Hij herhaalde deze waarschuwing in een brief 15 Juli 1536 (Brom,

[p. 772]

Archiv. II, 38-43; Bulletin inst. hist. Belge à Rome III (1924), 53). Dr. Joh. Eckius, prokanselier der universiteit te Ingolstadt, droeg zijn verhandeling over het vagevuur op aan Hezius, 1523. Nicolaus van Winghe, Windesheimer kanunnik te Leuven, droeg de vertaling van de Navolging van Christus op aan zijn vriend Th. Hezius, 1548, op wiens aandrang hij deze uitgaf. De kartuizer Bruno Loër van Stratum droeg aan Hezius op: Joannis Justi Lanspergii Bavari Carthusiani omnium epistolarum ac Evangeliorum dominicalium totius anni enarrationes (Keulen 1541 en opnieuw 1553). De kartuizers, de gebroeders Bruno, Hugo en Theodorus Loër waren neven van Hezius. De H. Petrus Canisius maakte kennis met Hezius tijdens zijn kort verblijf te Luik en bleef hem steeds zeer genegen; hij noemde hem ‘integerrimus Hezius’. Dit bezoek te Luik stond in verband met de hulp die Keulen van Luik verwachtte in den strijd tegen den lutherschgezinden keurvorstelijken aartsbisschop, Herman van Wied. Hezius was door zijn bisschop en kapittel afgevaardigd naar Leuven en daarna naar Utrecht tot den Keizer, om de belangen van het keulsche kapittel tegen hun afvalligen aartsbisschop te bepleiten. Niet alleen in Luik beschermde Hezius den H. Canisius, maar hij steunde hem ook door giften, zooals blijkt uit de brieven van Canisius. Uit het testament van Hezius, uitgegeven door Allard, blijkt zijn vrijgevigheid voor de kloosters, voor de armen en zijn bloedverwanten. Hij stichtte een beurs in het Pauscollege te Leuven voor arme studenten in de theologie, zijn bloedverwanten of inwoners van Heeze, Geldrop en Mierlo. Deze beurs bracht nog, vereenigd met vier andere beurzen en beheerd door het seminarie van Mechelen, 281 frank op. In Handboekje Kath. Eeredienst 1872 p. 354 en bij Coppens en Schutjes staat de beurs onder den naam van Leonard Hesius. Nog vermaakte hij aan het Pauscollege een erfrente om zijn jaargetij te vieren en al zijn boeken. In de pedagogie de Valk te Leuven stichtte hij twee beurzen voor de studie der filosofie. De voorkeur hadden zijn bloedverwanten en inwoners van Heeze, Leende, Geldrop en Mierlo. Deze beurs, eveneens met andere vereenigd, bracht in 1882 nog 716 frank op (Kerk. Jaarb. 1872, 332).

Onder zijn vrienden, bedacht in zijn testament, geheel uitgegeven in Studiën, merkt men op Henricus Damen van Mierlo, pastoor van Sint Quinten te Leuven, de utrechtsche kanunniken Jan van Steyvorden, zijn biechtvader Petrus van Malen, zijn boezemvriend, Arnoldus van Essche, den bekenden heiligen begijnenvader van Diest, den beurzenstichter Petrus Everaert, pastoor te Riethoven. Onder zijn vrienden mag zeker gerekend worden de beroemde kampenaar Alb. Pighius en vooral, zooals blijkt uit de drukke vertrouwelijke briefwisseling 1522-36, de kardinaal-legaat, Hiëronymus Aleander, onvermoeid bestrijder van het opkomend protestantisme (zie een viertal brieven van D. Hezius aan Hiër. Aleander in Brom, Archiv. in Italië II, 34-43, en brieven aan Hezius aldaar 105-114.)

Dirk van Heeze werd volgens zijn verlangen begraven in de Sint-Lambertuskerk te Luik. Zijn grafstede, waarbij een koperen plaat met de beeltenis van Hezius was opgehangen, verdween bij de afbraak van de luiksche kathedraal door de Franschen.

Zie: de Ram, Notice sur Th. Hezius in Annuaire université Cath. de Louvain 1862, 257-279; H.J. Allard, Dirk Adriaanz. van Heeze (Theodorus Hezius) in Studién op godsd. en wetensch. gebied jg. XVI; dl. XXII (1884),

[p. 773]

203-281; dez., Hezius en Erasmus. Eene nalezing op Dirk van Heeze in Studien jg. XVII, dl. XXVIII (1884), 29-61; Analectes hist. eecl. Belg. VI, 244, 373, XVII, 88, 105, 116, XXI, 153, 159, XXV, 346-348; Val. Andreas, Fasti acad. (Lov. 1650), 266, 306; Schutjes, Gesch. bisdom den Bosch II, 226; Biogr. Nat. Belg. IX, 366-369; de Ram, Bulletin de la Commiss. d'hist. 2e serie XI, 61, XII, 271; Bacha, Compte rendu de la comm. royale d'hist. XVII (Brux. 1890), 125; Daris, Hist. diocèse et princ. de Liège XVI siècle (Liége 1884), 58, 68, 172, 179, 241-43. 251.

Fruytier