Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[p. 739]

[Helmers, Jan Frederik]

HELMERS (Jan Frederik), geb. te Amsterdam 7 Maart 1767, overl. aldaar 26 Febr. 1813. Zijn ouders waren Hendrikus Hermanus H. en Elizabeth de Vries. De vader van oostfriesche afkomst, een zeer welgesteld metselaar, steenkooper en makelaar, gaf Jan. vlug en weetgierig, een zorgvuldige opleiding, liet hem veel boeken koopen, zoodat de 20-jarige, toen hij in dle zaak kwam, een rijke bibliotheek bezat, zoowel van hollandsche als vreemde letteren. Aan oude talen was de leergrage jongen niet begonnen, wat hij later betreurde. Vroeg was H. veelzijdig ontwikkeld en zeer belezen. Hij werd ook lid van het Amsterdamsch letterk. genootsch. Concordia et Libertate, in 1748 opgericht en in 1812 ontbonden. Van de 18e-eeuwsche dichters trokken hem Hoogvliet, van Merken en Feith bijzonder aan; Vondel, ‘zijn meester’, bewonderde hij; Voltaire werd door hem vereerd. Zijn eerste dicht proeve was een Lijkzang op Bernardus Bosch, die met Uylenbroek e.a. hem bij zijn dichtoefeningen den weg wees. Laatstgenoemde nam in zijn Kleine Dichterlijke Handschriften, 1e Schakeering, 1788, een bijdrage van H., De Nacht, Ode op, door den dichter in zijn latere bundels niet overgenomen en voor het eerst herdrukt, in den 3en druk van Gedichten (Rotterdam 1823). Hier was Feith's invloed duidelijk merkbaar: ‘Vriendin der treurenden! o, Maan! 'k Zie nooit, o nachtvorstin u aan Of gij ziet ook mijn tranen leken!’ Niet meer in zijn eerste gedicht van grooten omvang, Socrates, in 3 zangen, dat hij 2 jaar later uitgaf (1790, 2e dr. 1815) en dat de Vaderl. Lette oef., 1790 prezen om de ‘over het algemeen gladde, deftige vaerzen met fraaye schilderingen en uitmuntende gelijkenissen, evenwel niet zonder een berisping wegens letterdieverij uit Abraham de Aartsvader en Ge man cus’. Acht jaar daarna verscheen H.'s tweede groot gedicht in den vorm van een treurspel, Dinomaché of de Verlossing van Athene, met Reyen. Hiervan merkten de Vaderl. Letteroefeningen (1799, 1e dl.) op, dat het niet geheel eigen vinding is, maar ‘eene grove navolging’ van Voltaire's Mérope en dat verscheidene regels doen denken aan van Merken's Gelonide. Helmers liet het bij deze eerste proeven, die weinig opgang maakten. In de jaren van bedreigd en welhaast verloren volksbestaan hanteerde hij wel gaarne zijn ‘gewijde cyther’, maar kwam niet tot uitgeven: ‘dikmaals (zoo verklaart hij in het Voorbericht van Dinomaché) als ik de vaerzen van Vondel, Hooft, van Merken en Bilderdijk las, wilde ik mijne vaerzen aan Vulcanus offeren, maar altoos kwam de liefde voor mijne voortbrengselen in het vak der dichtkunst weder boven en belette mij mijn voornemen te volbrengen’. Eindelijk in 1809 gaf hij ‘op vereerend verzoek van voortreffelijke Mannen’ een verzameling van verzen uit, meerendeels ‘reeds voor vele jaren zaamgesteld’ en liet in 1810 een tweeden bundel volgen. Met huivering bood hij ze het Algemeen aan, want ‘het middelmatige kan in het gebied van het schoone niet geduld worden; onze Vaderlandsche Dichtkunst is, naar mijne gedachte, thans tot eene hoogte opgevoerd, waarop zij zich misschien nimmer bevonden heeft’ en ó;vermild klinkt dan zijn lofspraak: ‘Gij Kinker, Tollens, Loots, van Hall, gij schiet naar boven En baadt u in de onsterflijkheid!’ Een hulde van dezelfde kracht als later (De Hollandsche Natie, 5e zang), wanneer hij, Vondels, Hoofts en Bilderdijks taal lovende, van zich zelf gewaagt: ‘En als dan 't nageslacht die Godenzonen roemt, Wordt, schoon op lager toon, ook daar mijn naam genoemd.’ Een overdrijving en overschatting uit gebrek aan smaak en zelfcritiek, die het meeste

[p. 740]

werk van H. kenmerkt. In den 1en bundel gedichten (2 dl. 1809, 1810; 2e dr. 2 dl. 1816, 3e dr. 3 dl. 1823; - in welks 3e deel opgenomen zijn de Lofrede op H. door G.J. Meyer in Febr. 1814 uit gesproken in de Holl. Mij voor fraaie Kunsten en Wetenschappen, gevolgd door een Lofzang van Mr. M.C. van Hall en de rede in Felix Meritis, den 25en Nov. 1814 door H.H. Klijn gehouden) gaan voorop Leerdichten (Het Zonneste se! e.a.) en volgen 15 Lierzangen, o.a. Nederland in 1672 en 1678 (1793); de Geest des Kwaads (1793); Lijkzang op het graf van Nederland (1795); Vaderlandsche Lierzang (1799), in welker meestal te vele strophen gedurig een weemoedige soms verwijtende toon klinkt over ‘het zinkend Vaderland’. In den 2en bundel staan na 4 Loldichten een tiental Lierzangen en eenige Mengeldichten. Tot de eerste behooren twee dithyramben, De Lof van Holland en Amsterdam, in welke, schoon evenals de Lierzangen aan gerektheid lijdend, H. zijn ‘zucht voor het Vaderland’ in vurige taal uit: ‘Voor mij is Holland 't Heilig Land; Neen, geen geweld heeft kracht mijn zangstem in te toomen!’

Al komt de dichter telkens terug op Holland's vernedering, met bewonderenswaardigen moed roept hij toch, terwijl: ‘Een Fransche Sultan zendt zijn benden Met ketenen naar Holland neer! Een polsslag nog! wij zijn niet mieer!’ uit: ‘Den moed hervat! - geen wanhoop meer! - Ja! Neerland wordt eens Neerland weer, Gelouterd door de tegenheden’ (Bemoediging, 1810).

In de voorrede van den 1en bundel had H. - zoo deze ‘met eenig genoegen ontvangen werd’ - beloofd de uitgave ‘van een zeer uitgebreid Dichtwerk, waarin ik den roem, lof en deugd onzer voorvaderen heb trachten te bezingen’ en ‘waaraan ik gedurende 10 jaren zeer veel aangename en weemoedige uren verschuldigd ben.’ Dit aangekondigde lofdicht op ‘het heilig Voorgeslacht’, welks ‘weerga de aard nooit zag, ligt nimmer weer zal zien!’ (Niet in ‘zedelijkheid’, noch in heldenmoed ter land en ter zee, niet voor zeevaart, noch in wetenschappen, alleen in de schoone kunsten erkent H. ‘zalig Griekenland’ als meerdere,) verscheen in 1812 als De Hollandsche Natie, 6 zangen groot, met platen, voorafgegaan door een Bardenlied. Die uitgave was in de bange dagen, dat het woord niet vrij was, een daad van ongemeenen durf. ‘Hoogachting voor mijne voorvaderen, liefde voor het land mijner geboorte’ drong hem er toe. Met zijn vast geloof, dat ‘een nieuwe zon rijst uit de ontstuime wateren’ hoopt hij den verslagen volksgeest niet alleen te vertroosten en te verkwikken, maar ook tot een hernieuwd leven te wekken.

‘Neen, Neerland (zoo luidt de Godspraak) zal niet als een nagtgezigt verdwijnen,

De zon zal eenmaal weer in vollen luister schijnen!

Zing voor den tijdgenoot der Vaadren heldendaan

En 't kroost leere op hun spoor in 't onweer vast te staan.’

(3e zang)

Des dichters ontboezeming vond bij de vele lezers, ondanks de verminking van verscheiden regels (150 in de eerste 3 zangen) door de fransche censuur, gereeden weerklank en stille bewondering. Nog meer en luider, toen in den derden druk (1815) de oorspronkelijke lezing hersteld werd en tevens voor de bezitters van den 1en en 2en druk (1814) verkrijgbaar werden gesteld: ‘Veranderingen en bijvoegzelen in den derden druk van de Hollandsche Natie door J.F. Helmers, welke onder het dwangjuk der fransche heerschappij niet in den eersten en tweeden druk dezes Werks mogten gesteld worden’, met 6 kunstplaten naar

[p. 741]

de teekening van van Brée en op koper gegraveerd door R. Vinkeles ('s Gravenhage 1815). Tal van regels kende men van buiten en jarenlang vonden de Rederijkers in de gemakkelijk vlociende alcxandrijnen met fraaie vergelijkingen, treffende tegenstellingen en pakkende krachttermen een dankbare keuze voor stem en gebaar. Intusschen had het fransche bewind na 's dichters voordracht van een onuilgegeven treurspel, beginnende met: ‘Het vonnis is geveld, ja, Grieken! gij wordt slaven!’ (Nagelaten Gedichten 1815, 2e dl. 117) een aanleiding te meer gevonden, om den vrijheidlievenden vaderlander onschadelijk te maken: twee dagen vóór den dood van den zieken H. werd van wege de regeering aan zijn huis een mandaat ter gevangenneming en opzending naar Parijs bezorgd. Van blijvende belangstelling getuigden de sinds 1815 elkander snel opvolgende drukken: 1817, 1821, 1822. Nadien komt er verslapping; 7c dr. in 1834, 8e in 1839, 9c in 1849, 10e in 1871 en de 11e, Panthéon-uitgave met inleiding en verklaringen, in 1884. Te Brussel verscheen in 1825: Lana ion holiandaise. Poème en six chants avec des notes, traduit d'après la sixième ed. par Aug. Clavareau (2e ed. Maastricht, 1835). Het gedicht, al behielden eenige gedeelten hun meesleepend vermogen, is evenals alle gedichten van H. te arm aan dichterlijke waarde, om den tijd te verduren. Potgieter stelt H.'s burgerdeugd hooger dan zijn dichttalent en Jonckbloet verklaart, dat men de Hollandsche Natie immer als een gedenkstuk van vaderlandsche liefde en moed zal hoogschatten. Het was het laatste gedicht van H., dat bij zijn leven verscheen. Twee jaren na zijn dood bezorgden M.C. van Hall, C. Loots en H.H. Klijn Nagelaten gedichten (Haarlem 2 dl. 1814/15, 2e dr. 2 dl. 1821, 3e dr. 2 dl. 1823) van hun ‘voortreffelijken Vriend’, terwijl in laatstgenoemd jaar een Nalezing door Geysbeck en Comp. (Amsterdam) ‘'s Dichters onvergankelijke werken’ compleet heette te maken. Beide uitgaven bevatten behalve ‘verscheiden voorlang gedrukte stukken’, vijf uitgebreide gedichten, die op bekenden toon geliefde onderwerpen (o.a. Zeevaart, De Handel) verheerlijken, en vurige strijdzangen. Onder genoemde vijf is ook de Lofzang op Jezus van Nazareth, in Januari 1813 door H. voorgedragen in de Holl. Mij voor fraaie Kunsten en Wetenschappen, uit welks hier en daar gevoelvolle strophen, iets meer getemperd van toon, de vrienden niet om het breedsprakige maar ‘om gewichtige redenen’, in het begin een 20 regels en tegen het eind 28 weglieten en alleen voor geestverwanten in 12 exemplaren bewaarden. Waarschijnlijk behooren deze uitlatingen, waarin H. zijn verlichte denkbeelden over Jezus' persoonlijkheid en over de wonderen vrijmoedig uitsprak, tot ‘die kleine verschikkingen of verkortingen, die zijne nagelatene weduwe volstrekt verlangde’, zooals de uitgevers voor het 2e deel der Nagelaten gedichten verklaarden.

H. trouwde met Catharina Wessels, uit welk huwelijk twee zoons werden geboren, waarvan de jongste kort vóór zijn vader overleed.

Zijn portret is gegraveerd o.a. door P. Velijn, W. van Senus.

Zie: (behalve Jonckbloet, Kalff en te Winkel) Witsen Geysbeek, Biogr. Anthol. en Crit. Wdb. III, 129-155; Vadert. Letteroefeningen 1799 I, 370, 1809 I, 599-604, 1810 I, 663-669, 1813, I, 175-186, II, 15, 1815 I, 639-646, 684-690, 1816 I, 120-130, 1866 II, 755-786; Kunst- en Letterbode 1851, 242- 244; Europa 1858 I, 46; Potgieter, Krit. Studiën II, 269; Navorscher II, 314, III, 315,

[p. 742]

IV, Bijblad CXIX; Taal- en Letterbode III, 313-316; De Gids 1877 III, 312-318; De Nieuwe Taalgids VII, 161-176; Groot Nederland 11e jrg. II, 180-210; De Hervorming 1907, 173: De Amsterdammer 2 Mei 1913; Chr. van Schooneveldt, Over de navolging der klassiek-fransche tragedie van Ned. treurspelen in de 18e eeuw (1906), 138-143: E. Roche, La censure en Hollande pendant la domination française (1923).

R. Zuidema