Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Haren, Willem van]

HAREN (Willem van), geb. 21 Februari 1710 te Leeuwarden, overl. te St. Oedenrode 4 Juli 1768. Zijn vader was Adam Ernst van Haren, grietman en ontvanger-generaal van Het Bildt, zijn moeder Amelia Henrietta Wilhelmina du Tour. De van Harens vormen een aanzienlijk geslacht, dat uit de omstreken van Maastricht afkomstig was, dat tijdens den opstand tegen Spanje in Friesland was gekomen, op en top friesch was geworden en aan verschillende aanzienlijke friesche families vermaagschapt was. 12 Mei 1717 stierf Adam Ernst; het huisgezin van Amelia ging door een familieveete uit elkaar en Willem kwam met zijn jongeren broer Onno Zwier in huis bij hun grootvader Willem van Haren, die in de plaats van zijn zoon grietman werd, wonende op het slot te St. Anna-parochie. Als de familie in Leeuwarden was, vond de jonge Willem een speelmakker in het prinsje van Oranje. Bij Valckenaer te Leeuwarden leerde hij Latijn; op zijn veertiende jaar ging hij naar de hoogeschool te Franeker rechten en geschiedenis studeeron; op zijn 15de trok hij voor de rechtsstudie naar Groningen. Hij kwam daar in huis bij den professor in de rechtsgeleerdheid, Jean Barbeyrac, een veelzijdig ontwikkeld Franschman, wiens colleges over het natuurrecht vreemdelingen naar Groningen lokten. Dit verblijf moet voor Willem van veel invloed op zijn vorming geweest zijn.

Sept. 1728 stierf zijn grootvader en op 18-jarigen leeftijd volgde hij dien op als grietman en als burchtheer op het slot. Hij heeft zijn studie daar ijverig voortgezet en verkeerde vriendschappelijk met de friesche aristocraten en aan het hof te Leeuwarden. 13 Nov. 1731 overleed zijn moeder; aan haar nagedachtenis wijdde hij in 1732 zijn eerste gedrukt gedicht. In ditzelfde jaar verbrandde een deel van het slot, waarbij belangwekkende familiestukken verloren gingen o.a. het authentieke journaal van den watergeus Daam van Haren. Hij knoopte intieme betrekkingen aan met Marie Crullers, een hellebaardiersdochter, waaruit in 1734 een dochter Wilhelminaen twee jaar later een zoon Adam Ernst geboren werden, die den toenaam van der Borg kregen. Intusschen was hij reeds sedert 1734 verliefd op Marianne Charles, de 11 jaar oudere ‘dresser’, een positie tusschen kamenier en ceredame, aan het hof van prinses Anna. Zij was een engelsche van goede familie, haar vader was kapitein in hannoveraanschen dienst, maar toch zeer beneden den stand der van Harens.

[p. 690]

Prinses Anna keurde dit huwelijk als een mésalliance sterk af en vergaf het hem niet; toch kwam het op 20 Mei 1737 tot stand, nadat hij een maand te voren bij notarieele acte zijn verhouding tot Maria Crullers had verbroken en een financieele regeling voor haar had getroffen. Toch is hem deze verhouding verder zijn geheele leven een bron van kwelling en zorgen gebleven.

Hij vestigde zich na zijn huwelijk op het slot te St. Anna; het huwelijk bleef kinderloos. Hij bleef leven in kunst en wetenschap; vooral de fransche literatuur trok hem aan, in het bijzonder was zijn eerzucht Voltaire na te volgen als heldendichter. Sedert den zomer van 1738 werkte hij aan zijn epos Friso, waarin hij naar het grondidee van de Aeneis den held, een indische vorst, Friso, na lange omzwervingen naar het noorden vocrt om daar het friesche rijk te stichten. De vorm en het grondidee zijn klassiek, maar de dichter verkondigt er bij monde van Friso's mentor vooral de moderne denkbeelden van zijn tijd in. Toen het in 1740 voltooid was, bracht de franeker hoogleeraar Petrus Burmannus Secundus hem in aanraking met Huydecoper, die er voornamelijk taalkundige verbeteringen in aanbracht. Zoo verscheen het in 1741 onder den titel Gevallen van Friso, koning der Gangariden en Prasiaten in 12 boeken. Het was als Voltaire's Henriade een vorstenschool, een leerboek van wijze levenskunst, die de deugd liefheeft om haars zelfs wil, van godsdienst des harten, die niet op gezag maar van nature opziet tot den hemel en buigt voor den wijzen wil van de godheid. Het pleit voor verlicht despotisme.

Van Haren vertegenwoordigde in de friesche Staten den adel; in deze hoedanigheid had hij ook te Leeuwarden zijn woning. In 1740 werd hij afgevaardigd naar de Algemeene Staten en vestigde hij zich voor een periode van zeven jaar in den Haag. Met zijn vaderlandsch hart, zijn voortvarenden, krachtigen geest kwam hij daar in een tijd van slapheid en onverschilligheid. Hij vertegenwoordigde in den Haag de stadhouderlijke partij en hielp het erfstadhouderschap van Willem IV voorbereiden. Hij stelde zijn dichtkunst in den dienst van zijn staatkunde. Zoo gaf hij in 1742 uit zijn weeklacht Op den moord gepleegd aan de Chineezen le Batavia den 9 October anno 1740. Door die kleinere gedichten werd hij meer beroemd dan door Friso. Holland had de pragmatieke sanctie onderteekend en zijn steun beloofd aan Maria Theresia in den oostenrijkschen successie-oorlog, die ontbrandde. Maria Theresia had haar hoop op Holland en Engeland gevestigd; maar de Staten waren niet bereid om haar te steunen, omdat zij in een oorlog vreesden voor de verheffing van prins Willem tot kapitein-generaal en stadhouder van meerdere gewesten. Van Haren, die deze verheffing wenschte. trad op voor de rechten van Maria Theresia, beschuldigde Holland van onridderlijke trouwbreuk. Toen trad hij in het begin van 1742 op met zijn gedicht Leonidas, waarin hij zijn politieke bedoelingen tot uiting bracht, en met nog twee gelijksoortige lierzangen. Zij hadden een enorm succes; binnen drie dagen waren honderdduizend exemplaren verkocht van Leonidas; er ging een ridderlijke geest van moed en rechtsgevoel van uit, al was de taal van den verfranschten dichter niet geheel zuiver evenmin als in zijn Friso. Zooals Vondel in zijn Palamedes, had hij de staatkunde van zijn eigen tijd behandeld in den vorm eener grieksche episode, en wel uit den vrijheidsoorlog tegen de Perzen. Zijn tijdgenooten, die de toestanden en verhoudingen kenden, begrepen hem onmiddellijk; Xerxes is er de fransche koning, die een inval wil doen in Griekenland (Duitschland)

[p. 691]

enz. Er verschenen onmiddellijk tegengedichten, waarop van Haren weer antwoordde. Zij kwamen in die dagen verzameld uit: Gedigten voor en tegens Jonkheer Willem van Haren, met nog drie vervolgen, Leonidas kwam daarin ook voor in latijnsche en fransche vertaling. Van Haren zelf voegde er drie zangen bij: Lof der vrede, waarin hij den vrede prijst, maar niet iederen vrede hoe dan ook bewaard. In Engeland verscheen Extract of Mr. van Haaren's Love of Peace, a Poem in three Cantos (1742). Hij heeft inderdaad sympathie verwekt voor Maria Theresia. De Staten-Generaal besloten 20.000 man hulptroepen te zenden. Met trots beweerde hij deze met drie dichtstukjes op de been gebracht te hebben. In 1743 volgde nog een lierzang Aan zijne Groot- Brittannische Majesteyt, die in het Engelsch werd vertaald; in 1744 de ode Aan Calliope, waarin hij al de lasterschriften, die tegen hem uitgekomen waren, beantwoordt.

Intusschen had hij ook persoonlijk met Voltaire kennis gemaakt, die hem trachtte te vleien met een fransch gedicht waarin o.a. de bekende regels voorkomen ‘La grandeur d'un Batave est de vivre sans maitre Et mon premier devoir est de servir le mien’. Hij hoopte van Haren te winnen voor de fransche politiek.

De dichter heeft het niet bij woorden gelaten; in 1746 trok hij zelf mee ten oorlog, nadat de Zuidelijke Nederlanden reeds geheel in handen van de Franschen gekomen waren, en in 1747-48 was hij gedeputeerde te velde en sloot hij vriendschap met den reeds vroeger door hem bezongen prins Karel van Lotharingen, aan wiens hof te Brussel hij later veel zou verkeeren. Kort daarop is hij benoemd tot kwartierschout en dijkgraaf van Peelland en kocht hij te St. Oedenrode het huis Henkenshage, waar hij zich metterwoon vestigde. Intusschen ondervond hij aanmerkelijke financieele schade door pachters-oproeren in zijn grietenij in Friesland. Hiermee beginnen zijn financieele rampen. De kas was geplunderd, de boeken werden verscheurd. Van Haren kon deze schuld niet delgen zelfs door den verkoop van goederen tot een bedrag van 80.000 gld. Hij werd beschuldigd zich als ontvanger met 's lands penningen te hebben verrijkt. Na het sluiten van den vrede begroette hij dien, tegelijk met de geboorte van een jongen erfprins, in een lierzang, en werd hij benoemd tot gevolmachtigd gezant aan het hof van Brussel, waar hij een vroolijk leven leidde. Zijn positie werd sterk geschokt in 1751 door den dood van Willem IV, zijn vriend, beschermer en weldoener. Toch heeft hij zijn ambt tot zijn dood behouden, doch politieken invloed had hij niet meer.

G. Gerardus Schröder, de conrector van Delft, zette zich dadelijk na de eerste uitgave van Friso aan een vertaling in het Latijn. Deze vertaling is slechts ten halve voltooid. Zelf heeft de dichter aan een fransche vertaling gewerkt. Ook van de vele proeven hiervan is niets verschenen. Wel verscheen later een fransche vertaling van den 2en druk in 1785 te Parijs. Lang is van Haren doende geweest met een verbeterden tweeden druk, voor 1784 heeft hij er zich echter blijkbaar weinig mee kunnen bezighouden. Hij heeft den bouw eenigszins gewijzigd en den vorm be- en verschaafd. Beter is het epos er niet door geworden. Joncourt Sacrelaire, P.A. de Huybert, J.J. Mauritius en Clement schijnen vooral invloed op de omwerking gehad te hebben. Nov. 1758 verscheen de tweede druk te Amsterdam. Hij heeft nog aan een derden druk gedacht, misschien onder den invloed van de min gunstige kritiek in de Tael- en Dicht kundige Bijdragen van 1760. Hiervan en van de plannen tot een nieuwe uitgaaf van zijn overige gedichten is niets

[p. 692]

gekomen. In 1760 verscheen zijn bekende schoone elegie, Het menschelijk leven. In 1762 gaf hij nog eenige psalmvertalingen op aandrang van den griffier Fagel, toen door Friesland een voorstel gedaan was tot een verbeterde psalmvertaling.

27 Juni 1758 stierf zijn vrouw, in haar slepende ziekte trouw verpleegd door Wilhelmina van der Borg, die intusschen met een onbeteekenend luitenant Tissot van Patot was getrouwd. Het gezin met kinderen teerde te St. Oedenrode mee van de geringe inkomsten van van Haren, die steeds meer in schulden geraakte en zelfs tot wisselruiterij verviel. Adam Ernst, de zoon van Marie Crullers, was in 1757 te Leiden student in de rechten geworden en hij trok na een lange studie naar Indië. Tijdens het leven van zijn vrouw nog onderhield van Haren een tweede gezin met Anna Katharina Louise Natalis (Pfeffer) een vrouw van zeer bedenkelijke zeden, een ‘overgegevene hasardspeelster’. In 1759 stierf prinses Anna. Halbertsma zegt: ‘Met haar zonk de beschermengel der van Harens in het graf.’ In het volgend jaar werd de familienaam bezoedeld door het bekende tragische geval met Onno Zwier van Haren. Na den dood der prinses is Willem getrouwd met zijn bijzit, die toen reeds drie kinderen van hem had. In haar huwelijk kwamen er nog twee, een daarvan is waarschijnlijk Henriëtte Amélie de Nérah (omzetting van Haren), die een tijdlang de onwettige levensgezellin van Mirabeau was.

Vooral de jaren onder dit tweede huwelijk moeten voor van Haren bijzonder pijnlijk geweest zijn. Meer dan 150 schuldeischers, die samen bijna anderhalve ton hadden te vorderen, brachten zijn rust en waardigheid voortdurend in gevaar. In 1763 heeft hij er nog aan gedacht het open komende gezantschap te Constantinopel aan te vragen, in de hoop daar zijn fortuin eenigszins te kunnen herstellen. In den Haag was hij niet meer in tel. Toen in 1766 de erfprins het stadhouderschap aanvaardde, kon hij er nauwelijks iemand vinden, bereid zijn gelukwensch over te brengen. In 1767 brak hij bij een val zijn dijbeen, eerst een jaar later kon in een huiselijk feestje zijn genezing worden gevierd, waarbij zijn kinderen een stukje: La piété filiale opvoerden. Kort daarop heeft hij zich op Henkenshage door vergif het leven benomen. Zijn lijk werd naar Brussel vervoerd; zijn weduwe weigerde natuurlijk de nalatenschap te aanvaarden; daardoor is hij op 's lands kosten begraven.

Zijn portret, in 1753 door F. Dumesnil te Brussel geschilderd, is gegraveerd door I. Houbraken. Deze gravure komt voor in den tweeden druk van Friso. Ook een gravure van P. Tanjé naar B. Akkema. Voorts een door een onbekend kunstenaar geschilderd portret in het museum te Leeuwarden en gegraveerde portretten door R. Vinkeles, P. Velijn, e.a. en een lithografie door H.J. Backer.

Zie: J.H. Halbertsma, Het geslacht der van Harens (Deventer 1829) en Letterkundige Naoogst II (Dev. 1845); C. Busken Huet, De van Harens in Litt. Fant. VI, 1; H.J. Folak, De gebroeders van Haren in diens Studiiën (Zutphen 1888); H.E. Moltzer, Hareniana (Gron. 1876); Leven en Werken van W. en O.Z. van Haren, uitgeg. door J. van Vloten (Dev. 1871); ook Jeronimo de Vries gaf de Dichterlijke werken der beide van Harens uit (Amst. 1824). Over Friso: Nic. Beets, Verpoozingen op letterkundig gebied (Amst. 1873), 41 vlg. en J. Koopmans in De Beweging 3e jrg. III, 166 vlg. en 304 vlg. Over Leonidas: Jacobus Scheltema, Geschied- en letterkundig mengelwerk (Amst. 1817) I, 132 vlg.; D.C.

[p. 693]

Nijhoff, De staatsman-dichter Willem van Haren in Nederland (1901); H.J.L. van Haselen, Willem van Haren's Gevallen van Fríso (Alphen 1922); J. van Vloten, Maria Crullers en echtgenoot in Levensbode V, 88; F.C. Wieder, W. van Harens Friso in Tijdschr. Mij. Ned. Letterk. XVI, 21; J.A.F.L. van Heeckeren, Iets over W. van Haren in Taal en Letteren 1900, 157; W.Z. Hareniana in het archief van St. Oedenrode in Fr. Volksalm. 1893, 61; S. Kalff, W. van Ha en en zijn koloniale boetzang in Tijdsp. 1900 II, 369; C. Bake, Een telg der van Harens in Oud Holland 1884, 209 en Nav. 1886, 141.

Prinsen