Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Haren, Onno Zwier van]

HAREN (Onno Zwier van), geb. 2 April 1713 te Leeuwarden, overl. 2 Sept. 1779 te Wolvega. Zijn ouders waren Adam Ernst van Haren, grietman van het Bildt, en Amelia Henrietta Wilhelmina du Tour. Na den dood van zijn vader (1717) hield zich vooral zijn oom Duco van Haren met zijn opvoeding bezig. Hij bezocht de latijnsche school te Zwolle en was daar in den kost bij den waalschen predikant Royer. Vóór zijn 15e jaar ging hij naar de universiteit te Franeker en een jaar daarna ging hij rechten studeeren te Utrecht. Na voltooide studie verkeerde hij aan het stadhouderlijke hof te Leeuwarden en sloot er, evenals zijn broer Willem, vriendschap met den lateren erfstadhouder Willem IV.

In 1734 werd hij tot burgemeester van Sloten verkozen en tevens tot geschiedschrijver van Friesland aangesteld. Van eenige werkzaamheid op dit terrein is niets gebleken. Na den dood van zijn oom Duco (1742) werd hij in diens plaats grietman van West-Stellingwerf. Sedert 1738 was hij toen reeds gehuwd met Sara Adeleide van Huls en had hij ook zitting in de staten van Friesland, die hem naar de Staten-Generaal afvaardigden. Hij had elf zoons en dochters.

Nadat hij tot president van den Raad van State was benoemd, hield hij in die kwaliteit in 1746 een paar redevoeringen, waarin hij aandrong op krachtig optreden tegen Frankrijk; toen in het volgend jaar Willem IV erfstadhouder werd, was van Haren een der invloedrijkste staatslieden. In de London Evening Post van 16 Sept. 1746 kwam een uittreksel van zijn eerste redevoering. Onno Zwier stond in staatsinzichten geheel naast zijn broer Willem. Hij schreef: ‘Ik ben geen ingekankerde vijand van Frankrijk, geen dienaar van het oostenrijksche, noch een werktuig van het engelsche hof, maar een ronde en oprechte Nederlander, bezorgd voor de veiligheid en naijverig op de vrijheid, het welzijn en den roem van mijn land’. In 1747 werd hem het gezantschap naar de zwitsersche kantons opgedragen om de Zwitsers te bewegen tot het zenden van hulptroepen naar Oostenrijk; bij den Vrede van Aken was hij extra ordinaris ambassadeur en plenipotentiaris van Hunne Hoogmogenden. Behalve blijvend commissaris-generaal van de zwitsersche en grisonsche troepen in dienst van de republiek was hij tot 1760 voor Friesland commissaris in de Admiraliteit te Amsterdam.

Reeds in 1751 overleed zijn beschermer en vriend Willem IV; zijn weduwe droeg van Haren op een lijkrede op te stellen; de proeve van klassicistische rhetorica vond bewonderaars en werd in 1766 gedrukt. Hij was meer een persoonlijke vriend van Willem IV dan echt Oranje-man geweest. Vóór alles wilde hij de regenten-partij, waarin hij zulk een gewichtige plaats innam, tot heerschappij

[p. 685]

brengen. Na den dood van den stadhouder toont hij zich steeds meer tegenstander van de stadhouderlijke politiek, van de gouvernante Anna en later van den hertog van Brunswijk. Willem V nam een onverschillige houding tegenover hem aan. Als de legers van d'Estrées Brunswijk en Hannover belagen, dringt hij aan op de neutraliteit van Holland in dezen. In zijn eerst in 1835 uitgegeven gedicht: Mijn gepasseerd Leven, weet hij vooral aan dit laatste zijn val in den Haag. Door een laaghartig complot van verwanten is hij uit den Haag verwijderd en het valt uiterst moeilijk met zekerheid vast te stellen in hoeverre Onno Zwier inderdaad schuld gehad heeft.

In 1758 was zijn oudste dochter Amelia getrouwd met Johan Alexander van Sandick, uit West-Indië afkomstig. Van Sandick kwam door van Haren in de Staten-Generaal; hij dankte zijn positie aan zijn schoonvader, die van zijn kant gaarne domineerde over jongere ambtgenooten. In 1759 was zijn dochter Caroline Wilhelmina verloofd met Mr. Willem van Hogendorp, den toekomstigen vader van Gijsbert Karel. De geboden voor dit huwelijk waren in Friesland en in den Haag reeds gelezen, toen op 10 Febr. 1760 een snood plan ten uitvoer werd gebracht. Caroline en haar 16-jarige zuster Marianne Elisabeth verklaarden ten huize van van Sandick, dat haar vader zich te haren opzichte had schuldig gemaakt aan het tentamen criminis incestus. Deze verklaring werd aangegrepen om den vader ten val te brengen. Vader van Hogendorp schorste de huwelijksproclamaties. Zijn zoon vaardigde Aegidius van der Dussen, kolonel-commandant van de karabiniers, naar van Haren af met de boodschap, dat hij alleen dan het huwelijk zou laten doorgaan als van Haren in een acte schuld bekende en beloofde Holland te zullen verlaten en niet dan met goedvinden van de drie in het stuk te noemen personen daar zou terugkeeren. Op 18 Febr. 1760 heeft van Haren een zoodanige acte in duplo geteekend. Zij is mede onderteekend door AE. van der Dussen en I.J. de Roy, advocaat voor de Hoven van Justitie in Holland.

Daags na de onderteekening trok Onno Zwier naar Brussel. Zijn broer Willem deed wat hij kon om de gevaren van het geval te bezweren. Caroline trouwde met van Hogendorp. Na de vernieuwing van zijn mandaat voor de Staten-Generaal is Onno Zwier in April 1761 toeh teruggekeerd in den Haag en hij nam zitting. Van der Dussen deelde toen de zaak mede aan den hertog van Brunswijk, voogd van Willem V. Deze gaf er kennis van aan den raadpensionaris Stein en deze in een geheim besogne aan de Gedeputeerden van Hunne Hoogmogenden (28 April 1761). Ondanks het protest van de Friesche Staten werd van Haren de toegang tot de Staten Generaal ontzegd. Hij moest dus naar zijn landhuis bij Wolvega terugkeeren. Van daar uit heeft hij in 1762 drie Deductiën geschreven, waarin hij zijn onschuld tracht te bewijzen en beweert dat hem de acte op slinksche en gewelddadige wijze was afgeperst. Zonder succes. Sedert leefde hij teruggetrokken in de studie. Men bleef vermoedelijk in het geheim hem bestoken. In den nacht van 6 op 7 November 1769 drongen dieven of sluipmoordenaars in zijn woning. In 1776 brandde zijn huis Lindenoord te Wolvega af, waarbij meubelen, bibliotheek, werken in handschrift (o.a. levensbeschrijvingen van Fagel en van Bloys van Treelong en een geschiedenis van het krijgswezen in Nederland) verloren gingen. Hij was overtuigd van kwaadwilligheid. Hij stierf een paar jaar later bijna vergeten.

[p. 686]

Eerst in zijn afzondering te Wolvega begon van Haren verzen te schrijven. Het eerste wat hij als dichter uitgaf was zijn treurspel Agon, Sultan van Bantham in 1769. Het is het eerste treurspel, dat in onze Oost speelt en dankt zijn ontstaan aan des dichters studie van zeevaart- en handelsgeschiedenis. De Hollanders spelen in dit stuk geen mooie rol en de sultan heeft en verdient ook de volle sympathie van van Haren. Men heeft beweerd, dat hij in dit stuk vooral zijn eigen verongelijking heeft willen uitdrukken en de feiten onhistorisch zijn voorgesteld. De sultan Agon met zijn goeden zoon Hassan en zijn dochter Fathema zouden de goede kwaliteiten van van Haren vertegenwoordigen en deze drie worden te gronde gericht door het verraad van een valschen Hollander en een verdorven zoon Abdul. De verbasterde Hollanders zoeken steun bij den vreemdeling (den hertog van Brunswijk). Dat deze laatste het stuk begreep zou den aanval op van Haren's leven van Nov. 1769 verklaren. Anderen zien in van Haren een voorlooper van Multatuli en die opvatting lijkt mij gewettigd, ook als van Haren niet bewust het stuk als zoodanig bedoeld heeft.

Reeds in 1770 kwam in den Haag een fransche vertaling van het stuk uit door een onbekende, die zich jong en een Hollander noemt. In 1812 verscheen te Parijs een tweede fransche vertaling; deze is van een toen te Parijs gevestigd Hollander Hendrik Jansen. Ook bestaan er nog twee omwerkingen van den hollandschen tekst, van Pieter van Schelle (1786) en van van 's Gravenweert (1825). Corver heeft de drie stukken, die van van Haren bestaan, met enthousiasme doen spelen, direct nadat ze verschenen, doch zonder succes.

Van Haren had nog meer plannen voor treurspelen o.a. ‘Palimao den Alfoerees ' en ‘Jonkvrouw Maria van Maesen of Noord-Holland verlost’; alleen Willem de Eerste, Prins van Oranje kwam tot stand en verscheen in 1773 met een tweeden veel veranderden druk van Agon samen als: Proeven voor Nederlands Toonel. In een voorrede verklaart hij zich voorstander van het fransche classicisme: ‘De Franschen alleen van alle Volkeren van Europa hebben en verdienen den roem, dat sy in ieder der verscheidene zoorten van Treurspellen niet alleen de Grieken hebben geëvenaard, maar zelfs hebben overtroffen.’ Hij prijst Corneille, Racine, Cr billon en Voltaire.

Zijn tweede tragedie speelt op 10 Juli 1584; Willem I wordt omgeven door personen, die daar op dien dag in de hun toegeschreven qualiteit niet konden zijn. Marnix was toen in Antwerpen, Oldenbarneveldt nog geen raadpensionaris enz. Te beginnen met zijn Lijkrede op Willem IV, in 1766 gedrukt, tot zijn in 1779 verschenen laatste werk Proeve van eene nationale zedelijke leerrede van een oud man aan de jeugd van Nederland, hebben al zijn werken ten doel den ongunstigen indruk van het gebeurde in 1760 weg te nemen. Als litterator behoort hij in zijn tijd tot het oude. De Theorie der Dichtkunst van van Alphen wekte zijn ergernis. Nog meer dan zijn broer voelde hij de moeilijkheid om zich in goed, vloeiend Nederlandsch uit te drukken, daar natuurlijk zijn eigenlijke moedertaal het ietwat hollandsch getint Fransch van zijn kringen was. Maar hij wijdde zich met groote zorg aan de zuiverheid van den vorm, evenals Willem. Zijn hoofdwerk De Geusen verscheen binnen zeven jaar viermaal, bij elken herdruk zorgvuldig omgewerkt.

In hetzelfde jaar waarin Agon verscheen (1769) kwam de eerste druk van de Geusen onder den titel: Aan het Vaderland. Met den titel:

[p. 687]

De Geusen, Proeve van een Vaderlands gedicht verscheen het in den tweeden en derden verbeterden en gewijzigden druk (1771 en 1772): een vierde opnieuw verbeterde druk is van 1776. Het was aanvankelijk als lierdicht bodoeld, het bestaat uit lyrische strofen van tien verzen. Een heldendicht is het niet; daarvoor was trouwens in de 18e eeuw de alexandrijn de aangewezen versmaat. In den eersten vorm bestond het uit 20 zangen, ieder van 16 strofen. Hij was geïnspireerd door een schilderij ‘vertoonende den staat deezer landen in 't jaar 1572, waarop onder andere zaken ook na 't leeven waren afgebeeld bijna dartig van de voorsnaamste mannen, die aan weerzyden in die Beroertens hadden uitgeblonken.’ Voor alles richt hij zich op de verheerlijking der Oranjes; verder geeft het gedicht een verheerlijking van den wereldhandel van Nederland, wordt de opstand tegen Spanje geteekend, de daden der Geuzen, inneming van den Briel, enz.; de Godheid wordt erkend als bestuurder in al deze dingen; de Zwijger ziet in een droom de blijde intrede te Amsterdam van Willem IV; zeelieden, veldheeren, staatslieden worden gehuldigd. Eerst in een latere uitgave ook de dichters en schilders. Het slot is de heldendood van Sebastiaan de Lange, die den brand in het kruit steekt, en enkele regels over 's dichters tweeden zoon, die in den zeedienst is en zijn vader misschien nooit zalt terug zien, omdat sluipmoordenaars het op diens leven gemunt hebben. In de latere drukken is zeer veel gewijzigd, zoowel wat vorm als inhoud betreft. Er zijn nieuwe zangen bijgevoegd. Ook volgen er uitvoerige Aanteekeningen en Ophelderingen.

Ook de latere zoogenaamde pindarische lierzangen, die van Haren nog schreef, droegen een persoonlijk karakter. Zoo is daar De Hersc ijning, een lierzang. 5 Aug. 1776, gewijd aan de nagedachtenis van Willem IV en prinses Anna, waarin hij aan het slot zijn innige genegenheid voor zijn vrouw uitspreekt; de zang was toegezongen aan Adeleide. Dan volgt de lierzang De Schimmen, een soort helle- en hemelvaart, waarbij hij de gefolterden en de groote mannen ontmoet als Oldenbarneveldt, de Groot, de Ruyter en de Oranjevorsten. In het zelfde jaar 1778 verscheen De Staatsman, opgedragen aan zijn tweeden zoon, die intusschen in de politiek was gegaan. Aan een vierden zoon, die in den krijgsdienst was, richtte zich De Vrijheid.

In een lierzang aan zijn schoondochter Sara Maria van den Heuvel, gehuwd met zijn oudsten zoon Duco, die voorgaat, prees hij De Inenting (1777), toen deze nog zeer gevaarlijk geacht werd. Aan den handel wijdde hij eenige prozastukken en een lierzang De Koopman, gericht aan zijn oudsten zoon ‘negociant tot Amsterdam’. Hij wijst op den adel van Venetië en Florence, die aan den handel hun adeldom dankten. Den eersten zang van Aan het Vaderland, dien hij in volgende drukken geschrapt had, werkte hij om tot een nieuwen zang De Koophandel en hij droeg hem op aan het Zeeuwsch Genootschap. Dan komt in 1778 nog Vaarwel, van een oud vader aan syn (derden) soon, varende op 's lands schip van oorlog De Argo, en in 1777 ging daar weer aan vooraf De Landbouw. Al deze zangen zijn geschreven in denzelfden strophenvorm als De Geusen. Den alexandrijn gebruikte hij voor zijn vertaling van den eersten brief uit Pope's Essay on man. Onder zijn prozageschriften treffen we nog Het leven van Joannes Camphuis. Japan met betrekking tot de Hollandsche Natie en de Kristelijke godsdienst (1775), Over de nationale of vaderlandschie gedichten (1778 in deel VI van de Werken van het Zeeuwsch Genootschap).

[p. 688]

Dit laatste hing samen met De Geusen en gaf aan, hoe hij dit werk beschouwd wilde hebben. Zijn uitvoerige Nieuwjaarsbrief van 31 Dec. 1777, aan zijn jongsten in 1758 geboren zoon, is van politieke en krijgskundige strekking. Uitgaande van een fransch stukje, La boite de Pandore, deel uitmakende van het Theâtre de la Foire van Lesage en d'Orneval (1721), schreef van Haren tegen het eind van zijn leven (1778) een geestig en vermakelijk spelletje, Pietje en Agnietje of de doos van Pandora ter gelegenheid van het naderend tweede eeuwfeest van de Unie van Utrecht. De grondgedachte ervan is: Nederland groot geworden door rechtvaardigheid, eenvoud van zeden en goede trouw, is aan het kwijnen gegaan door zucht naar weelde, trouweloosheid en geweld. Hooger zegen is alleen te wachten, indien allen te zamen terugrkeeren tot de oorspronkelijke dingen, die de nationale grootheid deden ontstaan. Hij wist dit te leeren in den vorm van luchtige luim en scherts. Van het fransche stukje nam hij slechts weinig over. Bilderdijk prees dit werkje zeer terecht. Van Haren gaf het anoniem uit en niet bij zijn gewonen uitgever (Clement in Zwolle). In zijn Proeve van eene nationale zedelijke leerrede, gedacht hij op een meer ernstige wijze de stichting der Utrechtsche Unie.

Zijn werk sloot zich niet aan bij dat van zijn tijdgeenooten hier in Holland; hij volgde zijn eigen weg, zij het dan ook hoofdzakelijk in den geest van het fransche classicisme. Hij is een hoekige, sterk sprekende figuur met rijke, veelzijdige kennis, hartstochtelijk bij uiterlijke kalmte en oudhollandsche deftigheid; hij had niet enkel boekenkennis, hij kende ook het leven. Mocht er inderdaad een vlek zijn geweest in zijn eigen leven, hij heeft die uitgewischt door zijn nobele houding daarna.

De dichterlijke werken van de gebroeders van Haren zijn uitgegeven door Jer. de Vries, Amsterd. 1824-26; Leven en werken van W. en O.Z. van Haren door J. van Vloten (Dev. 1871-4). Een omwerking van De Geusen gaven Bilderdijk en Feith, De Geusen, Vaderlandsch dichtstuk (Amst. 1785).

Zijn portret geschilderd door een onbekend kunstenaar is op het stadhuis te Aken, een ander anoniem portret bij de familie von Hohenlohe Langenburg in Bohemen, dit laatste werd gegraveerd door P. Velijn; voorts een lithografie door H.J. Backer.

Zie: J.H. Halbertsma, Het geslacht der van Harens (Dev. 1829) en Letterkundige Naoogst (1845) II, 427 vlg.; J.I.D. Nepveu, Bijdrage tot het leven van Onno Zwier van Haren (1868); C. Busken Huet, De van Harens in Litt. Fantasieën VI; J.A.F.L. van Heeckeren, De weduwe van Onno Zwier van Haren in Gids 1875, III, 493; H.J. Polak, De gebroeders van Haren in diens Studiën (Zutpben 1888); H.E. Moltzer, Hareniana (Gron. 1876); D.C. Nijhoff, De hertog van Brunswijk; W.H. de Beaufort, De hertog van Brunswijk in diens Geschiedkundige Opstellen I, 184; Theod. Jorissen, Aan het Vaderland, eene studie (Amst. 1872); J.A.F.L. van Heeckeren, De Geuzen van O.Z. van Haren in Taal en Letteren IV, 347; Mijn gepasseerd leven (onbekend gedicht van eenen bekenden dichter) uitgeg, door J.H. Halbertsma (Dev. 1835): over Pietje en Agnietje zie Bilderdijk, Bijdrage tot de tooneelpoezie (Leiden 1823, 185); het fransche stuk La boite de Pandore in de uitg. der werken door J. van Vloten (493).

Voor de intrige-geschiedenis: Nederlandsche jaarboeken van Nov. 1762 en J. van Vloten,

[p. 689]

Een edelman onder de ploerten in Levensbode V en Werken der van Harens, 531. Over Agon: W.H.F. Mansvelt, Onno Zwier van Haren geen voorlooper van Multatuli in Gids 1920, IV, 307 en J.A.F.L. van Heeckeren, Een voorganger van Multatuli in Taal en Letteren IV, 329.

Prinsen