Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Comenius, Johannes Amos]

COMENIUS (Johannes Amos) met zijn tsjeçhischen naam Jan Amos Komenský geheeten, werd 28 Maart 1592 te Uherský Brod in Moravié geboren uit ouders, die tot de boheemsche Broedergemeente behoorden; hij overleed te Amsterdam 15 Nov. 1670. C. verloor zijn vader in 1604 en werd Mei 1605 als wees in het huis van zijn tante Suzanna in Strážnice opgenomen. In 1608 bezocht hij de latijnsche school te Přerov; van 1611-14 studeerde hij te Herborn en Heidelberg in de theologie. Na zijn promotie ondernam C. een reis langs den Rijn en bereikte als eindpunt Amsterdam. Van 1614-18 was hij leeraar der broederschool in Přerov, van 1616 af, na zijn inzegening tot predikant, ook haar geestelijke leidsman. In 1618 naar Fulnek beroepen als herder der Broedergemeente en rector der duitsche school (1618-21), huwt hij met Mandalena Vizovská. In 1621 wordt Fulnek door spaansche troepen verwoest en C.'s huis en bibliotheek verbrand. Hij verliest zijn vrouw en twee kinderen aan de pest (1622). Na den slag bij den Witten Berg (1621) woedt de contrareformatie in Bohemen; bij keizerlijk decreet worden alle protestantsche geestelijken uit het koninkrijk verbannen (13 Dec. 1621). C. vindt aanvankelijk een toevluchtsoord bij Karel van Žerotin in Brandys en kort vóór 1627 bij Sadovský vars Sloupna. Van 1621-25 verbergt hij zich met levensgevaar in verschillende plaatsen van Bohemen; in 1625 onderneemt hij zijn tweede groote reis, naar Duitschland, Polen en Holland en overhandigt in den Haag den Winterkoning de profetieën van Kotter. Tijdens zijn omzwervingen vervaardigde hij de eerste goede kaart van Moravië (afgedrukt in den atlas van Blaeuw, ook gedrukt door Danckert) en schreef een serie troostschriften in zijn moedertaal, waarvan de schoonste, tevens zijn meesterwerk, heet: Labyrint svět a raj srdce (1623), de doolhof der wereld en het paradijs des harten (nederl. vert. Utrecht 1926). Voor de tweede maal huwt C. 3 Sept. 1624 met Dorota, de dochter van den senior Jan Cyrillus. In 1628 verlaat C. voor goed Bohemen en vestigt zich te Lissa in Polen, aanvankelijk als leeraar aan het gymnasium, sinds 1635 als prorector. Hier vangt zijn reformatorische werkzaamheid aan op het gebied der paedagogiek; in 1631 is zijn Janua linguarum gereed, in 1632 zijn in het Tsjechisch geschreven Didactica magna; hij wordt in hetzelfde jaar aangesteld als senior der Broedergemeente, belast met de opleiding der jonge geestelijken.

Het verblijf te Lissa (1628-42) is van de grootste beteekenis voor het rijpen zijner paedagogische, pansophische en pacifistische denkbeelden. De uitgave der Janua maakte hem bekend in geheel Europa en ver daarbuiten. De verschillende uitgaven der Janua overtreffen het getal van 500. In 1633 treedt C. door tsjechische studenten in Londen in contact met Samuel Hartlib, den vriend van Milton. In deze jaren legt C. den grondslag tot zijn systeem der pansophie. Een aan Hartlib gezonden pansophisch program wordt door dezen onder den titel van: Conatuum Comenianorum praeludia buiten weten van C. te Oxford uitgegeven, Dit geschrift gaf aanstoot aan sommigen

[p. 303]

zijner geloofsgenooten, zoodat C. het rectoraat der school, dat hem kort te voren was opgedragen, tijdelijk moest opgeven (1638) en zich in zijn Conatuum pansophicorum dilucidatio van overhelling tot pelagianisme en rationalisme trachtte te zuiveren. C.'s pansophische denkbeelden vonden vooral in Engeland aanhang; de londensche bisschop Gaudentius drong er bij het parlement op aan Comenius en Duraeus (een oecumenisch voelend schotsch predikant te Elbing) naar Engeland te ontbieden (1640). In 1641 vertrekt C. inderdaad, doch vindt wegens den ierschen opstand bij het parlement geen voldoende steun voor zijn plannen tot oprichting van een algemeen college van geleerde mannen tot bevordering der wetenschap in pansophischen geest. In den winter van 1641-42 schrijft hij zijn Via Lucis. Hij wordt door Lodewijk de Geer uitgenoodigd in Zweden te komen en reist (1642) daarheen via Leiden (samenkomst met de cartesiaansche hoogleeraren aldaar) en Amsterdam (samenkomst met den waalschen predikant Ds. Godefroy Hotton).

De te Elbing op verzoek van Oxenstierna doorgebrachte jaren 1642-48 werden besteed aan de samenstelling van een compleet stel didactische werken en van zijn Linguarum methodus novissima (Elbing 1648).

In 1648 tot bisschop gekozen, keert hij naar Lissa terug, waar 27 Aug. zijn vrouw sterft. Tweede verblijf in Lissa van 1648-50. Hij trouwt 17 Mei 1649 voor de derde maal met Johanna Gajusová. Tezelfder tijd schrijft bij zijn beroemde Kšaft umirajici matky Jednoty bratrské, die de profetie over het herstel der tsjechische onafhankelijkheid bevat.

Van 1650-54 vertoeft C. in Sáros Patak in Oost-Hongarije. Suzanna Lorantfi, weduwe van George I Rácóczy en haar jongere zoon Siegmund noodigden C. uit de reeds in Sáros Patak bestaande school tot een pansophische om te vormen. C. aanvankelijk ongeneigd, vertrekt op aandrang zijner geloofsgenooten en onder den indruk van de profetieën van den in 1588 te Strážnice geboren ziener Nicolaas Drabik. C. vervaardigt er zijn Pansophicae Scholae delineatio, zijn Scholae Ludus, zijn Gentis felicitas en zijn beroemde Orbis pictus (1e druk Neurenberg 1658), het eerste geïllustreerde leesboek. Door den dood van Siegmund (1652) in de verdere ontwikkeling der pansophische school verhinderd en teleurgesteld door het weinige begrip voor zijn schoolhervorming bij de hongaarsche jonkers keert hij 1654 naar Lissa terug.

Zijn derde verblijf in Lissa 1654-56 eindigt met de grootste catastrophe van zijn leven: de verwoesting van stad en huis door de Polen in den zweedsch-poolschen oorlog. C. verliest bijna al zijn manuscripten en zijn geheele correspondentie (o.a. het groote woordenboek, de Thesaurus Linguae Bohemicae waaraan hij 40 jaren werkte, de Silva pansophica etc.). Hij redt zijn leven door de vlucht en begeeft zich op uitnoodiging van Laurens de Geer via Hamburg en Groningen naar Amsterdam (laatste periode 1656-70).

C. verbleef slechts korten tijd in het ‘Huis met de hoofden’, woning der familie de Geer, want in 1657 woont hij op de Egelantiersgracht en in 1665 in het huis ‘de Diamantroos’ op de Prinsengracht tegenover de Elandstraat. C. ontving het eereburgerschap der stad, doch sloeg het hem aangeboden professoraat aan het Athenaeum van de hand. In 1657 verscheen op kosten van Laurens de Geer de uitgave der Opera didactica omnia, opgedragen aan stad en magistraat van Amster-

[p. 304]

dam, door C. de oogappel der steden genoemd.

De didactische werkzaamheid neemt in 1657 in hoofdzaak haar einde. Zijn latere paedagogische werken, het posthuum verschenen Spicilegium didacticum en zijn paedagogische leerboeken Janua rerum en Triertium catholicum verschillen door hun sterk pansophisch karakter van de vroegere didactiek. Comenius voorzag in Amsterdam gedeeltelijk in zijn onderhoud door het geven van lessen aan zonen der amsterdamsche patriciërs; in 1660 liet hij de drukkerij der Broedergemeente in Amsterdam overkomen. C. leidde in Amsterdam een afgezonderd leven om zich geheel aan zijn drieledige taak te wijden: de bisschoppelijke zorg voor zijn kerk en de geestelijke en stoffelijke nooden harer leden, de verbetering van den politieken toestand van zijn vaderland - hiermee hingen de vier uitgaven der tegen Habsburg en Rome gerichte profetieën van Kotter, Drabik en Poniatovská samen - en ten derde zijn streven ter verbetering der menschheid. Het laatste wil hij bereiken door zijn Pansophie (Alwijsheid), die een methodisch gebruik leert van encyclopaedisch samengevoegde en geordende kennis, waarvan oorsprong en doel God zelf moet zijn. Het pacifisme van C. is tegelijk een uitvloeisel en een onderdeel van zijn pansophie. Tusschen 1657-65 gaf C. viermaal bovengenoemde profetieën in druk, de laatste maal onder den titel van Lux e tenebris in folio. Deze uitgaven berokkenden hem de heftige critiek van den franeker hoogleeraar Nicolaus Arnoldus. Zijn pansophie werd bestreden door den vinnigen Samuel Maresius van Groningen, maar was zeer weinig bekend. C. voelde zich aangetrokken tot neoreformatorische figuren, zooals de Labadie, Serarius en Antonette de Bourignon.

Tot zijn verdere vrienden behoorden Poleman in Amsterdam, de professoren Golius en Hoornbeek in Leiden. Zijn laatste levensjaren, waarin hij ziekelijk was, werden zeer vergald door een heftig aanvallen van Maresius op zijn chiliastische denkbeelden en op de pansophie. C. overleed 15 November 1670 en werd 22 Nov. d.a.v. in de waalsche kerk te Naarden begraven. J.P. de Roeper vond in 1871 zijn inschrijving in het oude grafregister. C. bleef na zijn dood bekend als laatste bisschop der Boheemsche Broeders en nog meer als schrijver der veelgebruikte latijnsche leerboeken: de Janua linguarum en het Vestibulum, die tot het midden der 18e eeuw in gebruik bleven. In 1892 werd bij de 300-jarige herdenking van zijn geboortedag te Naarden een monument voor hem opgericht en in 1920 buiten den binnensten vestingwal een buste geplaatst. Tevens bevindt er zich een Comenius-museum. Comenius liet op zijn eigen drukkerij te Amsterdam 32 eigen geschriften als eerste, deels als herdrukte uitgaven in het Tsjechisch, Duitsch en Latijn het licht zien. Door nederlandsche drukkers werden minstens 38 uitgaven in de amsterdamsche periode gedrukt, waarvan 22 nieuwe. Een uitvoerige bibliographie van in Nederland gedrukte werken van J.A. Comenius is in bewerking.

Comenius was een man van groote religieuze en zedelijke kracht, een encyclopaedische geest, een door alle tegenslagen gelouterde optimist. Belangrijke data aangaande zijn levensgeschiedenis vindt men verstrooid in zijn didactische werken en in zijn Unum necessarium (Amsterdam 1668). Door zijn reformatorische werkzaamheid is hij de vader der moderne didactiek. Zijn zinspreuk luidde: ‘Omnia sponte fluent, absit violentia rebus’.

Zie: Bayle, Diction. crit. et hist. (zéér par-

[p. 305]

tijdig); Spizelius, Felix literatius; Henning, Diareum; Jac. Bruckeri, Hist. crit. philos. tome IV; Comenius-bijdragen in Navorscher (1892); C.F.A. Zernike, Paedagogisch Woordenboek (Wolters 1905).

Een samenvatting van de in de laatste 50 jaren geschreven nederlandsche Comenius-literatuur is te vinden in: R.A.B. Oosterhuis, Postedniútulek a hréb Komensheho, pag. 15 (Orbis, Praag 1928). Dit werk bevat een uitvoerige uiteenzetting der topographie van C.'s graf te Naarden. Over zijn pansophie, zie Verslag 1e Ned. Paed. Congres 1926.

Vertalingen van C.'s werken in het Nederlandsch, de Wijsgeerige en heekelende Reizen (1. du Mee, 's Grav. 1788) is een vertaling van het Labyrinth der wereld; Groote onderwijsleer, vert. door H. de Raaf (Tiel 1892); Het Labyrinth der wereld.... , vert. door R.A.B. Oosterhuis Utrecht 1926); Het testament der stervende moeder (1928) en Angelus Pacis (1929), beide vertaald door R.A.B. Oosterhuis.

Zijn door J. Ovens geschilderd portret is in het Rijksmuseum te Amsterdam; gegraveerde portretten door J. Novak, Th. Crass, G. Glover en een onbekend kunstenaar.

De buitenlandsche literatuur over C. is zeer uitgebreid. Wij noemen alleen: K.G. Raumer, Geschichte der Pädagogik vom Wiederaufblühen klassischer Studien (1843-51); J. Kvacsala, J.A. Comenius (goede biographie) en F. von Criegers, Die Theologie des J.A.C.

Oosterhuis