Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Codde, Petrus]

CODDE (Petrus) of Coddaeus, geb. te Amsterdam 1648, gest. te Utrecht 1710. Hij studeerde in de godgeleerdheid te Leuven, hield daar voorlezingen over de philosophie, bezocht vervolgens Frankrijk, tot de aartsbisschop van Utrecht, Johannes van Neercassel, hem aanstelde tot zijn onder-vicaris. Na diens dood ontving hij in Febr. 1689 de wijding tot aartsbisschop van Utrecht. Al dadelijk kwam hij midden in de oneenigheden te staan, die in die dagen in de R.K. kerk woedden, vooral veroorzaakt door het boek over Augustinus van Jansenius (zie dl. VII, kol. 665). Het leerstuk der Goddelijke genade en de vrijheid van den menschelijken wil werd in dat boek getoetst aan de leer van dien grooten kerkvader. Dit geschrift ondervond sterken tegenstand, vooral van de zijde der Jezuïeten. Een vijftal stellingen, opgesteld als de kenmerkende leerstukken uit het boek, moesten door allen, die, in welken rang ook, een geestelijk ambt bekleedden, plechtig bij eede veroordeeld worden. Ook Codde werd een verklaring in dien zin ter onderteekening voorgelegd. Het was bij die gelegenheid, dat hij de historische woorden sprak: ‘Zonder mijn geweten te kwetsen en zonder God te verzoeken, kan ik met geen eed iets teekenen en verzekeren, voordat ik het heb onderzocht. Indien hier sprake is van jansenisme, dan wil ik gaame de verzekering geven, dat ik mij nooit in deze twisten heb gemengd. In Holland zijn ze slechts bij name bekend.’ Daarop werd hij voorloopig met rust gelaten, maar al dadelijk verspreidden zich geruchten, dat hij niet zuiver in de leer was, ofschoon hij bij een herderlijk schrijven er al dadelijk op had aangedrongen, dat die gevoelens ‘welker uitlegging weinig of niet kan dienen voor de godvruchtigheid der geloovigen, weggezonden werden naar de schoolbanken der godgeleerden’. De eerste, die een poging deed om hem uit zijn ambt te verwijderen, was de spaansche gezant hier te lande, die hem te Rome openlijk van ketterij beschuldigde. Nochtans volgde er een vrijspraak, wat ook het geval was toen enkele hollandsche geestelijken, voornamelijk Theodorus de Cock (dl. IV, kol. 438), pastoor te Leiden, en Adriaan van Wijck (dl. VII, kol. 1340), pastoor te Kethel, hem opnieuw aanklaagden. Tot 1697 werd echter de rust niet gestoord. Toen vonden van Wijck c.s. den Jezuïet Louis Doucin, biechtvader van een der fransche gezanten voor den rijswijkschen vredehandel, bereid om nieuw materiaal tegen Codde te verwerken tot een in het Fransch opgesteld Kort gedenkschrift van den staat en voortgang van het jansenisme in Holland. Dit verscheen anoniem, ook zonder vermelding van plaats of drukker. Het jaar daarna verscheen een latijnsche, van 1705 een hollandsche vertaling. Codde, die den geest zijner vijanden en hun grooten invloed te Rome kende, zond zelf een exemplaar daarheen met verzoek om rechtvaardiging en bescherming. Met goedvinden der overheid in Holland gaf hij tevens een weerleg-

[p. 293]

ging van Doucin's Breve memoriale in het licht. (Vgl. over dit alles ook dl. VII, kol. 1342). Maar zijn val was al bepaald. Op 25 Sept. 1669 werd in een geheime vergadering van kardinalen, belast met de aangelegenheden der hollandsche kerk, besloten Codde te ontslaan en de Cock tot zijn opvolger te benoemen, onder den voorloopigen titel van provicaris. Het besluit moest echter geheim blijven, daar men nog niet openlijk wilde optreden. Een uitnoodiging om in 1700 het jubeljaar te Rome te komen vieren, sloeg Codde eerst af, maar op nader hartelijk aandringen, besloot hij er gevolg aan te geven. Bij zijn aankomst vernam hij, dat paus Innocentius XII overleden en opgevolgd was door Clemens XI, die als kardinaal in 1699 zijn afzetting had doorgedreven. Hoe goed hij ook was ontvangen, en hoe overtuigend zijn zaak door hem ook verdedigd werd, het baatte niet: de schorsing volgde, waarvan de bekendmaking in de Republiek groote beroering verwekte. De Cock, tot zijn opvolger aangewezen, werd bij plakkaat der Staten van 17 Aug. 1702 niet erkend en alleen een apostolisch vicaris, op wettige en hier te lande gebruikelijke wijze verkozen, zou door de hooge Overheid geadmitteerd worden. Verder eischten de Staten op 24 Febr. 1703, dat hun onderdaan vergund zou worden naar zijn land terug te keeren, op straffe van verbanning van alle ordensgeestelijken uit hunne landen. Het dreigement droeg vrucht: Codde mocht de terugreis naar Nederland aanvaarden, waar hij zijn bisdom in een staat van de grootste verwarring terugvond. Overal heerschte verdeeldheid tot zelfs in de families toe, waar het ging pro of contra Codde. Inmiddels liet Rome bij decreet van 3 April 1704 op de schorsing de afzetting volgen. Hij berustte onder protest, ook toen Gerardus Potcamp, pastoor te Lingen, als apostolisch vicarius aangesteld werd. Deze stierf echter nog in hetzelfde jaar, waarop het utrechtsch kapittel er bij hem op aandrong weer zijn ambt te aanvaarden. Maar dit weigerde hij beslist, hopende aldus de rust in de kerk te herstellen. De twisten braken opnieuw uit, toen Adam Daemen tot opvolger werd benoemd. Om de rust te herstellen werd dezen op 26 April 1709 het verder verblijf in de Republiek ontzegd. Voor den afgetobden man zou weldra de tijd der eeuwige ruste aanbreken. Na nog op 11 Nov. 1710 een confessie gedicteerd en onderteekend te hebben, in welke hij zijn trouw aan de katholieke leer in het licht stelde, stierf Codde éen maand later, door zeer velen diep betreurd als een echte apostel in geloof en zeden. Te Warmond werd hij begraven.

Buitengewoon talrijk zijn de geschriften over Codde tusschen 1702 en 1711 verschenen. In 1705 alleen bedroeg dit aantal 120, in het geheel meer dan 600, wel een bewijs hoezeer deze kwestie de gemoederen in beweging bracht.

Zijn door een onbekend kunstenaar geschilderd portret bevindt zich in de kerk der Oud-Katholieke Clerezie te Utrecht, aldaar ook een geschilderd portret van hem op zijn doodsbed; gegraveerde portretten door Ph. Bouttats, J. Folkema, F. Bleyswijk, P. van Gunst en een onbekend kunstenaar.

Zie: R. Bennink Janssonius, Geschiedenis der Oud- R.K. kerk ('s Gravenh. 1870); Berends, Wijker, van Harderwijk, Copper en Lagerwey, Gedenkboek 1723-1923 (Utrecht 1923).

Bartelds