Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Chastelein, Cornelis]

CHASTELEIN (Cornelis), geb. te Amsterdam 10 Aug. 1657, overl. te Batavia 28 Juni 1714, zoon van Anthony (geb. te Nantes 1613) en van Maria Nicolai (geb. te Dordrecht 1622). Zijn vader, in 1664 te Amsterdam overleden, had een bloeienden handel gedreven te Nantes en daar ook langen tijd vertoefd; eenige zijner kinderen zijn er nog geboren. Ook was hij bewindhebber geweest der O.I.C., wat zijn zoon, die, waarschijnlijk op aandrang van zijn tante, in dienst der maatschappij trad, wel ten goede zal zijn gekomen. Hij voer in 1675 in den rang van boekhouder met zijn beide zusters naar Java, werd daar in 1682 groot-winkelier of hoofd van den grooten winkel (de lagere compagniesdienaren kregen een deel van hun tractement aanvankelijk in natura uitbetaald), wat hij bleef tot 1691, toen hij tot tweeden opperkoopman des kasteels werd aangesteld. Tijdens het directeur-generaalschap van Willem van Outhoorn (dl. VI, kol. 1087) leefde hij liever als ambteloos burger dan rechtstreeks te moeten staan onder een man, wiens beginselen zoo weinig met de zijne strookten. Toen de tot G.-G. benoemde van Outhoorn als zoodanig op 15 Aug. 1704 was afgetreden, werd hij reeds 18 Oct. 1704 tot raad extraord. van Indië benoemd, waarop 1 Nov. 1708 zijn aanstelling tot ordin.-raad volgde, wat hij tot zijn dood gebleven is.

Hij is in vele opzichten een merkwaardig man geweest onder zijn tijdgenooten, van wie hij zich door markante gunstige eigenschappen onderscheiden heeft. Vooral als geestverwant in den kleinen kring dergenen, die tegenover de grove exploitatie-politiek der Compagnie denkbeelden koesterden lijnrecht daarmee in strijd, als verre schaduwen vooruitgeworpen door de ethische-koloniale richting op de grens der 19de en onze eeuw. Joannes Camphuis (dl. VI kol. 262), Herbert de Jager (dl. VII, kol. 654), Picter van Hoorn (zie dit deel), Rumphius (dl. III, kol. 104) en Chastelein waren voorstanders der toepassing

[p. 279]

van vrijere beginselen omtrent handel en monopolie. Pieter van Hoorn had daarvan reeds uiting gegeven in zijn ‘Advys (aan den G.G. Maetsuyker) wegens de Nederlantse Colonie in dese Indische gewesten’. Chastelein drukte zijn daaraan verwante gevoelens uit in zijne memorie Mijne gedagten ende eensame bedenkingen over de zaken van Nederlands India (geëindigd in 1686 en in copie aanwezig in 's Lands archief te Batavia), later gevolgd door Invallende gedachten ende aenmerkingen over coloniën.... ende wat men jegenwoordig tot bevordering van deselve vooreerst soude kunnen aenvangen te doen (1705), een niet overdreven, kalm gesteld pleidooi tegen de merkantiele politiek der Compagnie. Hij beroept zich daarin op Joan Maetsuyker (dl. VI, kol. 984), die meer vrijen handel en aanmoediging van nederlandsche kolonisatie waarborgen voor den bloei der O.I.C. had genoemd. In dit geschrift geeft hij o.a. nog een treffende schets van het belang der sawah-cultuur en waarschuwt hij tegen het maken van gaga's of droge rijstvelden, hetgeen hij ook zijn opgezetenen van Depok nadrukkelijk verbood. Ook doet hij er zich in kennen als een voorstander van het aanplanten van katoen door de inlanders.

Doch ook als stichter van het bekende Depok, een soort 18de eeuwsch Liberia, leeft de herinnering aan dezen philantroop voort. Dit groote land schonk hij nl. bij testamentaire beschikking aan zijn vrijgelaten slaven en slavinnen met hun kinderen en kleinkinderen. Practisch-nuttige voorschriften stelde hij tevens voor hen vast. Die stichting, getuigend van zijn oprechten christelijken zin, bestaat nog ten huidigen dage en telt nog ongeveer een 700 deelgerechtigden. Zijn vrijwillig otium als hoog compagniesdienaar heeft hij besteed aan de exploitatie van zijn toen aangekochte landerijen. Al behoorde Ch. tot de geldaristocratie van Batavia, toch dacht de eerlijke Camphuis niet aan hem, toen deze zich zoo smalend uitliet over de ‘quade handelingen en het vuyl bedrijf’ van zoovele Compagniesambtenaren, dat hij met leede oogen moest aanzien. Als kind van bemiddelde ouders, gehuwd met een vrouw, die een ruimen bruidsschat ten huwelijk bracht en vader van een zoon, die voor één vijfde algemeen erfgenaam was van den ongehuwd gestorven landvoogd Camphuys, stond een fortuin tot zijn beschikking, dat hem in staat stelde boven het fort Noordwijk land te koopen (1695), allengs door hem uitgebreid (1704) en later afgerond tot het zoo bekende Weltevreden. Hij werd er suikermolenaar en amateur-koffieplanter. Ook Depok en Seringsin kwamen in zijn bezit. Die aankoop was merkwaardig. Er waren na de verovering van Jacatra wel eens meer landen uitgegeven, in leen of in eigendom, hetzij voor niets of tegen betaling. Dit betrof dan echter onbewoonde landen dicht bij de stad. Chastelein verwierf echter gebied met een gezeten bevolking en op een voor dien tijd verren afstand van het centrum. Depok was weliswaar het eerst uitgegeven aan een Lucas Meur (15 Oct. 1695), maar deze verkocht het hem reeds op 18 April 1696. Het niet minder bekende Seringsin (tusschen Batavia en Buitenzorg nabij de halte Lenteng-Agoeng) kocht hij aan op 15 Oct. 95. Op zijn geliefd Seringsin aan den linker oever der Tjiliwoeng had hij zich een eenvoudig landhuis gebouwd. Het werd zijn tusculum in den tijd, dat nog niemand zoo diep in het binnenland zijn tenten dorst op te slaan. Het was daar, dat de schilder-wereldreiziger, Cornelis de Bruyn (dl. II, kol. 269) hem bezockt en een teekening vervaardigde van zijn landelijke woning.

[p. 280]

Nog dient van Ch. vermeld te worden, dat hij na den dood van Isaac de Saint-Martin, onder wiens hoede Rumphius' botanische geschriften waren geplaatst, de bezorging van het bekende Herbarium amboinense op hoogst verdienstelijke wijze op zich genomen heeft.

Omstreeks 1680 huwde hij Catharina van Qualberg (of Qualbergen), dochter van Cornelis (dl. II, kol. 1143), ordin. raad van Indië, en van Henriëtte Chastelein van Rochelle. Q.'s eerste vrouw was geweest de in 1655 overleden Margaretha de Wit, dochter van Jacob, gouverneur van Paliacate. Bij een balische vrouw, Leonora van Bali, en bij een landgenoote van deze, had hij twee z.g. ‘mixtiese kinderen’, Maria en Catharina. De eerste werd de echtgenoote van Wouter Gijger. Zijn eenige wettige zoon heette Anthony, die zijn universeele erfgenaam werd op Depok en het land boven Noordwijk na, welk laatste hij vermaakte aan zijn twee natuurlijke kinderen. De eene zuster van Cornelis Chastelein, Ida, geb. te Amsterdam 1647, overl. 1708, huwde Febr. 1675 met Jan Parvé van Rotterdam, geb. te Nantes 18 Juni 1643 (Vorsterman v. Oyen, III, 3), zoon van Rochus en Jannetje Voorne. Hij was toen kassier van de generale ontvangst. Haar zuster Magdalena ofMachteltje, geb. te Nantes, werd Febr. 1668 de vrouw van Daniël Parvé, broer van Jan. Hij bracht het tot directeur van Soerate. Na zijn dood (78) hertrouwde zij in 79 met Marten Huysman, overl. als directeur van Bengalen. De tak Cornelis Chastelein is reeds in 1715 door het spoedig overlijden van zijn zoon Anthony uitgestorven. Diens echtgenoote Anna, dochter van den lateren G.-G. Mattheus de Haan (dl. VI, kol. 657), huwde later met Mr. Johan François Witte uit Schoten. Bij zijn vertrek naar patria verkocht hij het uitgestrekte landgoed Weltevreden (1733) aan Justinus Vinck. Vervolgens kreeg het in 1749 als bezitter de G.-G. Jacob Mossel, die veel tot de ontwikkeling van zijn eigendom heeft bijgedragen. Na diens overlijden kwam het eenige jaren later (67) aan Petrus van der Parra (dl. VII, kol. 940). Zijn weduwe hield het goed aan, tot eindelijk de G.-G. Pieter van Overstraten (dl. VII, kol. 937) er de bezitter van werd (1797). Deze deed het deel benoorden de kali Lio aan het gouvernement over tot vestiging van een kampement, terwijl tevens bepaald werd, dat het overige met het landhuis door een nieuwen landvoogd voor denzelfden prijs van den voorgaanden zou moeten overgenomen worden. Aldus is de stichting van de legerplaats Weltevreden in zijn werk gegaan. Zij zou het centrum worden van het grootsche nieuw Batavia, genaamd Weltevreden, toen de oude hoofdstad der compagnie geheel in verval geraakt was. De geschiedenis van het land Bogor, door van Imhoff herdoopt (1745) in Buitenzorg, loopt met die van Weltevreden eenigszins parallel. Beide waren bestemd Java's schoonste plaatsen op hun grond te zien verrijzen.

Ch.'s beeltenis komt voor in de Bruyn's onderstaand geschrift.

Zie: de Haan, Priangan I-III (Batavia (1910-12); Beukhoff, Nederl. zendingstijdschrift VII, 1895; Schuurmans, Ned. Zendingstijdschr. IX, 1897; Elias, Vroedschap v. Amsterd. I (Haarlem 1903); Rumphius' Gedenkboek (Uitg. Kol. Mus. 1902); de Bruyn, Reisen over Moskovië door Persië en Indië (Amst. 1711).

Bartelds