Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Berg, Willem IV graaf van den]

BERG (Willem IV graaf van den), zoon van graaf Oswald II, die voorgaat, en van Elisabeth van Dort, geb. 1538, overl. 1586. Het familiearchief is rijk aan brieven en gewichtige documenten, die ons dezen man, een der markante figuren uit de dagen van het voorspel van den tachtigjarigen oorlog, doen kennen. Hij is geen grootsche, onbaatzuchtige verschijning; zijn rol, zijn positie, zijn naam was steeds het aspect, waaronder hij de gebeurtenissen aanschouwt. De stukken van 1546-66 hebben betrekking op een tijdvak van betrekkelijke rust. Ze behelzen voor een groot deel de briefwisseling tusschen hem en de regentes, Margaretha van Parma, met haar dienaar, Charles de Brimeu, graaf van Megen en stadhouder van Gelderland. In 1558 had Willem v.d. B. geweigerd zijn aandeel in de door Philips II gevraagde bede, groot 200.000 car.gld., op te brengen, ofschoon die schatting in Maart van dat jaar door bannerheeren, ridderschap en steden was toegestaan. De zaak kwam voor het hof van Gelderland, dat echter op bevel van hooger hand de zaak slepende hield. In 1563

[p. 82]

werd ze weder opgevat, toen de graaf de exceptie had opgeworpen, dat hij niet ‘justiciable’ was aan den koning in diens kwaliteit van hertog van Gelre. In 64 had een bespreking plaats, die de kwestie niet verder bracht, tot eindelijk de zaak in der minne geschikt werd. Blijkens de oorspronkelijke rekeningen, in het provinciaal archief van dit gewest nog voorhanden, zijn de aanslagen in twee termijnen, elk van 5460 gld., betaald geworden. Alleen de heerlijkheid Anholt werd vrijgesteld. Uit andere documenten blijkt, dat hij in 1547 met de geldersche en keulsche leenen beleend werd, doch nog tot 65 duurde het vóór zulks met de kleefsche plaats gevonden had; eerst een in dat jaar gesloten verdrag had de geschillen tusschen beide heeren beëindigd. Met Hoorne, Brederode, Hoogstraten, Viglius e.a. hield hij geregeld briefwisseling. Gewichtiger is het tweede tijdvak, dat loopt van 1566-76, waarin hij een in de geschiedenis van ons volk belangrijke rol speelt. Evenals Hendrik van Brederode en graaf Floris van Culemborg ijverde hij tegen alle priesterheerschappij, maar helde toch minder over tot de leer van Calvijn dan tot het lutheranisme. Van zijn gemalin, Maria van Nassau, eigen zuster van prins Willem van Oranje, was het te Brussel genoeg bekend, dat zij op haar slot te 's Heerenberg een lutherschen predikant onderhield. Ook hij zelf heeft zich onder de honderden leden van den hoogen adel geschaard, die zich aansloten bij het Verbond der edelen. Al kon hij op den gedenkwaardigen vijfden April 66, den dag der overhandiging van het verzoekschrift, niet tegenwoordig zijn, toch hoorde ook hij den daarop volgenden dag het antwoord aan dat Philips' zuster den verbondenen gaf. Als op 1 Febr. 67 het compromis van Breda samengekomen is om het verbond te hernieuwen, ontbreekt ook graaf Willem niet op deze laatste samenkomst, evenmin als Hoorne, Hoogstraten, Nieuwenaar en Brederode, en ook hij verneemt 4 Febr. 67, op de samenkomst te Antwerpen Egmond's besliste weigering, die de zaak der vrijheid zoo hopeloos heeft gemaakt en velen, ook van den B., weer tot onderwerping dwong, toen in Mei 67 alle verzet gebroken was en hij als balling 's lands naar Bremen moest uitwijken. Het was het antwoord op zijn indaging voor den raad van beroerten (Jan. 68). Hij, de ‘Reichsunmittelbare’, zag zijn talrijke goederen verbeurd verklaard in weerwil van de onderhandelingen hierover tusschen keizer Maximiliaan II (1564-76) en Alva gevoerd. In die periode heeft hij voortdurend in contact gestaan met Oranje, Brederode, Hoogstraten, Duco van Martena, Jacob Hillebrandts, Nicolaas Bruynynck en allen die de zaak der vrijheid trouw bleven. Toen het scheen dat met de inneming van den Briel en Bergen de zaken een nieuwe wending namen, keerde ook hij naar de Nederlanden terug, waar hij zich in de eerste helft van 1572 door de steden van Gelderland en Overijsel als prinselijk stadhouder huldigen liet. Woest krijgsgeweld heeft hij bij de vermeestering van de Veluwe en een groot deel van Overijsel geduld, zijn plunderzieke soldaten heeft hij niet bedwongen en zelf het voorbeeld van wreedheid en roof gegeven. Toen echter don Frederik's leger in aantocht was, Zutfen na korten tegenstand werd heroverd en uitgemoord (16 Nov.), nam hij de wijk naar Kampen, dat hij beloofde tot het uiterste te zullen verdedigen. Het was inderdaad slechts de laatste etappe op zijn heimelijke vlucht naar Duitschland, waar hij berooid en door zijn eigen volk geplunderd aankwam, terwijl hij zijn

[p. 83]

gade als boerin verkleed in hoogst zwangeren toestand in een dorpje had moeten achterlaten. Eerst na de pacificatie van Gent (1576) kon hij zijn erflanden weer betreden. Hiermede vangt het derde of laatste tijdperk in zijn leven aan: de vroegere geloofsheld en martelaar wordt renegaat en verzaakt de partij, die gewetensvrijheid voorstaat. Blijkens zijn brieven is een tijd van langdurige weifeling daaraan voorafgegaan, welke zoo helder in het licht treedt in zijn brieven aan Jan van Nassau, stadhouder van Gelderland, die tevergeefs poogt zijn religie en het gevoel van verantwoordelijkheid voor de goede zaak in hem staande te houden. Toen in Juni 80 graaf Jan wegens den ongunstigen toestand zijner eigen erflanden naar Duitschland terugkeerde, werd v.d. B. eind 1581 door de staten tot zijn opvolger benoemd. Anderhalf jaar had de regeering berust bij den kanselier, den bekwamen rechtsgeleerde Elbertus Leoninus, en bij het Hof en zijn raden. Zijn apologie getrouw ‘dat hij zich aan deze landen om hen zelf had gegeven’, greep Vader Willem niet aan wat hem als in den schoot werd geworpen en liet toe, dat zijn zwager de opvolger van zijn broer werd. Geheel naar 's Prinsen zin is deze benoeming nooit geweest. Toen de graaf hem om zijn voorspraak bij de Staten verzocht en hoog opgaf van zijn ijver voor de goede zaak, kon de Prins niet nalaten te schrijven: ‘Ik had wel gewenscht, dat hij dien eerder had doen blijken’. Oranje had juist gezien. Groot menschenkenner die hij was, had hij zijn schoonbroer nooit geheel vertrouwd. De vertoogen zijner zuster Maria hadden hem nooit geheel overtuigd en slechts aarzelend had hij tot diens verheffing zijn toestemming verleend. Reeds in Mei 1581 had B. den treurigen moed gehad aan Parma te schrijven, dat hij den post van stadhouder alleen zou aanvaarden met diens voorweten om voorts bij de eerst voorkomende gelegenheid de rol van Rennenberg te spelen en hem het hertogdom over te leveren, als eenige voorwaarde stellend: handhaving als koninklijk stadhouder. Het heeft niet aan een verklaring van dat snood verraad ontbroken. Als een dunne draad loopt door alle staatsaangelegenheden de twist over de erfenis met zijn broer Frederik, waaraan ook Requesens geen eind heeft kunnen maken. Juist omstreeks dezen tijd had het hof te Brussel een vonnis geveld ten gunste van de tegenpartij. Een listig geestelijke had zijn dienaars en hofbeambten omgekocht door spaansch goud en den graaf dagelijks op de voordeelen gewezen, die een verzoening met den Koning met zich zou brengen. Daar waren nog bijgekomen de naijver op zijn zwager Jan van Nassau, wiens scherpe verwijten hij niet goed zetten kon, en hooggaande geschillen over de inlegering van krijgsvolk. Op 19 Nov. 1580 schrijft hij aan Parma om dezen te bedanken voor ‘le concept de la ratification et confirmation de sa Majesté sur l'accord, qu'ycelle a faict avec moy’ en drie maanden later durft hij klagen, dat de Prins en de Staten hem niet geheel hun vertrouwen schenken en geloof hechten aan ‘bose nachsagungh, dessen wir doch vor Gott und welt gantz unschuldig und in der that nit anders gespurt sall werden’. Gelukkig is het verraad bijtijds ontdekt. Bij zijn kamerdienaar werd gevonden de eerstgenoemde brief aan Parma, ook die van April 83, waarin hij den spaanschen landvoogd aanried het Overkwartier onverwijld aan te vallen, opdat het hem dan gemakkelijker zou vallen het overige gewest den vijand in handen te spelen. Uit een derden brief bleek, dat hij den vijand beloofd had hem bij een beleg Zutfen terstond te zullen overleveren. De corres-

[p. 84]

pondentie van Parma, van den raadsheer Assonleville, reeds den vertrouwde van zijn moeder en dien van Uytenham, die de onderhandelingen geleid had, kwamen mede aan het licht. De trouwe, onversaagde, altijd waakzame kanselier verloor den verrader geen oogenblik uit het oog. Hij wachtte het beslissende moment af. Parma zag men oprukken naar Zutten, maar tegelijk werd van den Berg te Arnhem gegrepen (5 Nov. 83) en ter verantwoording geroepen. Hij bekende zijn bedrog, herriep het een dag later en wilde het een en ander als een krijgslist aangemerkt zien. Het baatte niet; reeds op 8 Nov. werd hij met zijn vrouw, dochter en jongsten zoon gevankelijk naar Delfshaven gevoerd. Drie andere zoons werden voorloopig te Arnhem in verzekerde bewaring gesteld, maar toen hun onschuld bleek, nam de Prins hen aan zijn hof op, waar hij als een vader voor hen was. Adolf van Nieuwenaar, thans voorgoed in staatschen dienst, verving hem als stadhouder (Maart 84). Uit consideratie voor den Prins, maar niet op diens verzoek, kreeg de afvallige verlof ‘om op eene onpartijdige plaatse te gaan woonen, en onder bezwooren belofte van den Staaten getrouw te zullen zijn’. Bevrijd zijnde, koos de karakterlooze man nu openlijk 's Konings zijde, een voorbeeld dat al heel spoedig door zijn drie zoons Herman, Oswald en Frederik, werd nagevolgd, welke laatste voorloopig als gouverneur van Venlo gehandhaafd was. Tot zijn dood heeft Willem in zijn ontrouw volhard. Zijn gemalin, Maria van Nassau, volgde hem met goedvinden harer kinderen op in het bestuur van het graafschap Berg. Die kloeke, achtenswaardige vrouw, welke groote bekwaamheden als bestuurster heeft aan den dag gelegd, is er door onderhandelingen met de Staten en met Parma in geslaagd onzijdigheid voor haar graafschap te bedingen. Zij overleed in 1599.

Zijn huwelijk was rijk met kinderen gezegend: 8 zoons en 9 dochters. De voornaamsten zijn: Herman, Frederik en Hendrik, die voorgaan, Oswald (1561-86), gesneuveld bij Boxum in Friesland, Adam, als spaansch hopman 7 Nov. 1590 te Groningen gestorven; Lodewijk (1565-92), in dienst van Spanje gesneuveld bij het beleg van Steenwijk; Adolf, heer van Homoet en Hedel, gestorven als ritmeester in dienst van den vijand (1609); Catharina, geh. (1601) met Floris II, graaf van Culemborg; zij stierf in 1639.

Zie: Tadema, Willem, graaf van den Berg en zijne tijdgenooten (Zutphen 1846); Nijhoff, Recensie van dit werk in Bijdr. voor Vad. Gesch. en Oudh.k. reeks I, V; Tadema, Verslag v.h. Bergsche archief; Wagenaar, Vad. Hist.; Blok, Willem I, Prins van Oranje (Amsterd. 1919-20); van Veen, Briefwisseling tusschen Marg. van Parma en Ch. de Brimeu (Arnhem 1914).

Bartelds