Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Werff, Adriaen van der]

WERFF (Adriaen van der), gedoopt 26 Januari 1659 te Kralingen, was de zoon van den molenaar Adriaen Jansz. van der Werff (die eerst den naam Piswerf had aangenomen, naar het erf op den westhoek van Kortekade en Oudedijk) en Maertgen Adriaens Schouten, die 8 October 1656 in de kerk te Kralingen getrouwd waren. Na eerst eenigen tijd les in de schilderkunst gehad te hebben van den rotterdamschen glas- en conterfeitselschilder Cornelis Picolet, werd hij later in de leer gedaan bij den bekenden kunstschilder Eglon van der Neer, eveneens te Rotterdam. Daar kwam Adriaen weldra in aanraking met kunstliefhebbers als Cornelis Brouwer en Adriaen Paets, ontvanger van de Admiraliteit op de Maze, door wier bemiddeling hij veel kunst onder oogen kreeg en die hem ook op andere wijze vooruithielpen, en met den zoon van den kunstschilder Govert Flink, namelijk Mr. Nicolaas Anthony Flink, die hem vrijen toegang gaf tot zijn kunstkabinet en hem in kennis bracht met Margaretha Rees, dochter van Maerten Rees en Geertruyt de Waart, gedoopt te Rotterdam 17 Juni 1669, met wie hij 19 Augustus 1687 te Delfshaven in het huwelijk trad.

Als schilder kreeg van der Werff toen weldra een groote vermaardheid en hij werd zelfs een internationale beroemdheid door de gunst van Johann Wilhelm, den rijken keurvorst van de Palts, die met zijn gemalin en groot gevolg in 1696 een bezoek aan de Nederlanden bracht. Deze had toevallig te Amsterdam in den kunsthandel een schilderijtje van van der Werff gezien, dat hij aanstonds kocht en waarvan hij ook den maker wilde leeren kennen. Hij kwam van der Werff te Rotterdam opzoeken en van dien tijd af tot zijn dood in 1716 dateeren de gunstbewijzen, die den schil-

[p. 1314]

der van zijn zijde ten deel vielen. Niet alleen overlaadde hij dezen met bestellingen, met diamanten en zilveren tafelserviezen, maar bovendien nam hij hem in dienst, om gedurende een aantal maanden in het jaar voor hem te schilderen op een honorarium van vier, later zelfs van zesduizend hollandsche guldens. Daarmede nog niet tevreden, verhief hij den schilder en zijn nakomelingen in den adelstand en overhandigde hem ten bewijze daarvan een diploma, ‘eene op perkement beschreve bulle in een zilvere benne’, terwijl hij hem tevens vergunning gaf een der kwartieren van het vorstelijk wapen aan het nieuwbakken familiewapen van der Werff toe te voegen.

Door dit alles kreeg de molenaarszoon een aanzien in zijn woonplaats, dat voor dat van weinig anderen onderdeed. Geen wonder dat ook de burgerwacht beslag op hem legde als eerste-luitenant en de magistraat hem tot regent van het Oudemanhuis benoemde. Zijn collega's hadden hem reeds in 1696 tot hoofdman van het gilde gekozen. Ook de regeering van Rotterdam wilde zich nu niet langer onbetuigd laten en droeg hem volgens vroedschapsresolutie van 23 November 1705 op, voor het stadhuis een schilderij te maken. Van het resultaat dezer opdracht is evenwel geen spoor meer te ontdekken.

En naast de schilderkunst hadden ook de beeldhouw- en bouwkunst de bijzondere belangstelling van onzen artiest. Hij boetseerde o.a. de buste van den keurvorst en maakte teekeningen voor een nieuwe vierschaar op het stadhuis. Volgens zijn ontwerp werd de nieuwe beurs te Rotterdam gebouwd, terwijl hij ook voor tal van particuliere huizen de plannen ontwierp, zoo o.a. van de voorgevels der huizen van de bewindhebbers der O.-I. Compagnie Jacob Noorthey en Joseph Schepers aan de zuidzijde van het Haringvliet en van het beroemde gebouw van den heer de Jonge van Ellemeet aan de Boompjes, wellicht ook van liet huis van den verfkooper Viruly bij de Beurs. Bovendien schijnen eenige buitenplaatsen door hem ‘geordonneert’ te zijn.

Na zijn dood besloot de vroedschap 22 Mei 1723 ‘uit consideratie van de aangename dienst, dewelke den Ridder van der Werff in zijn leven aan de Regeering van deze stad heeft gepresteert door het formeeren van de teekeningen en plans van de nieuwe Beurs’, aan zijn weduwe en erfgenamen een zilveren kroon of luster met het wapen der stad daarop gegraveerd ‘tot een monument’ aan te bieden.

Van der Werff trok, als de opdrachten van den keurvorst tot uitvoering waren gekomen, herhaaldelijk naar Dusseldorp om deze persoonlijk te overhandigen. Een reispas hem door den keurvorst te dien einde verschaft, van 10 Juli 1703, berust nog in het Archief der gemeente Rotterdam. Van andere reizen des schilders blijkt echter niets. Naar Italië is hij stellig nooit geweest, terwijl ook van een reis naar België zelfs geen spoor is aan te toonen. En voor een man die het financieel zoo goed doen kon en voor buitenlandsche kunstverzamelingen zich zeker zeer geïnteresseerd moet hebben, is dit wel heel merkwaardig.

Buitenlandsche relaties had hij trouwens vele. Behalve de keurvorst, brachten ook August, keurvorst van Saksen en koning van Polen en hertog Anton Ulrich van Wolfenbuttel een bezoek aan zijn atelier, terwijl niemand minder dan de hertog van Marlborough bij zijn komst te Rotterdam, 29 Dec. 1704, gauw van de gelegenheid gebruik maakte, om zijn portret door van der Werff te laten schilderen.

Omtrent het uiterlijk van onzen schilder zijn wij

[p. 1315]

niet in onzekerheid. Herhaaldelijk heeft hij zichzelf afgebeeld, zoowel op jongen leeftijd met zijn knap, levenslustig gezicht en natuurlijk krulhaar, als ouder en ernstiger geworden met een allongepruik, doch nog steeds in fraaie, zwierige kleedij en in romantische omgeving. Waarschijnlijk zijn beste zelfportret is dat, hetwelk thans in het Rijksmuseum te Amsterdam berust, waarop hij zich heeft afgebeeld, gekleed in prachtig roodfluweelen mantel; over zijn schouder hangt aan een gouden keten een medaille met het portret van den keurvorst van de Palts; in zijn linkerhand heeft hij palet en penseelen, terwijl hij met de rechterhand een portret zijner vrouw en dochter vasthoudt. Dit portret werd in 1827 bij het overlijden van Abraham Gevers in publieke veiling verkocht, voor 6000 gulden, en geraakte zoo in het Rijksmuseum te Amsterdam. Andere zelfportretten berusten in museums te Londen, Dresden, Schwerin en Florence. Kramm zegt, dat in de verzameling van van der Marck te Leiden, verkocht te Amsterdam in 1773, een ovaal zelfportret van van der Werff met op de schilderkunst zinspelende figuren onder den hamer kwam, doch hij weet niet waar dit stuk gebleven is. Zijn door J. Houbraken gegraveerd portret komt voor in De Groote Schouburgh der Ned. Konstschilders, het te Florence berustende zelfportret is gegraveerd door Colombini.

Van der Werff overleed 12 November 1722 inzijn fraai huis aan de Delftschevaart naast het Paradijs; zijn begrafenis werd uitgeschreven ‘tegen Dinsdag den 17 November Groote Kerk, Zuidpand nr 62’.

Bij zijn leven had van der Werff een roem genoten als weinige zijner kunstbroeders. Zijn schilderijen waren voor grof geld grif van de hand gegaan, zoodat hij bij zijn dood een groot vermogen kon nalaten. De geheele achttiende eeuw door en ook nog in het begin der negentiende houdt die waardeering stand en brengen zijn schilderijen, die in elke groote kunstverzameling voorkomen, hooge prijzen op. Dan echter komt de kentering en tegenwoordig vindt men zijn kunst, hoewel technisch knap, gelikt en dikwijls op effect berekend. Hij wordt thans de meest karakteristieke vertegenwoordiger van den vervaltijd der hollandsche kunst genoemd, ‘die in academischen trant onbeduidende bijbelsche en mythologische onderwerpen schilderde’. Alleen als schilder van portret-miniaturen worden zijn uitnemende eigenschappen ook nu nog geroemd. In de openbare verzamelingen van ons land zijn zijn schilderijen vrij schaarsch, terwijl daarentegen sommige buitenlandsche museums, München, Dresden en Schwerin, nog vele van zijn stukken bezitten.

In 1868 noemde het gemeentebestuur van Rotterdam te zijner eere een straat de van der Werffstraat. Zijn leerlingen zijn: zijn broeder Pieter van der Werff (die volgt), Hendrik van Limborg, Jan Christiaan Sperling en N. Douwe.

Zelfportretten van hem bevinden zich in het museum te Schwerin (1679), op het Heidelberger slot (1696), in het Rijksmuseum te Amsterdam (1699), de Uffizi te Florence, bij Mr. Fordham in Engeland (1699), op een allegorische voorstelling in de Alte Pinakothek te München (1716), in de Ermitage te Petrograd, het museum te Coblenz en te Versailles. Zijn portret geschilderd door J.F. Douven bij den heer Pflaum, huize Fahnenburg bij Düsseldorf, door H. van Limborch opgehangen op zijn grafnaald; gegraveerde portretten door Desjardins (ook in Galerie de Versailles XI), J. Houbraken, J.E. Haid, C. Colombini, G.M. Preisler (ook in Mus. Fiorentino IV), G.C. Kilian; gelithografeerd door A. Maurin.

Zie: J. Campo Weyerman, De levens-

[p. 1316]

beschrijvingen der Ned. konstschilders IV, 68; Immerzeel en Kramm (ook het Aanhangsel op Terbrugghen); Oud-Holland V, 67; Zondagsbtad, hoofdzakelijk gewijd aan de belangen der gemeente Rotterdam, 9 Mei en 4 Juli 1868; Rott. Historiebladen III, 729 vlg., waar echter eenige onnauwkeurigheden voorkomen en Rott. Jaarb. (1927) 1 vlg.

Wiersum