Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Voetius, Gisbertus]

VOETIUS (Gisbertus), of Gijsbert Voet, geb. te Heusden 3 Maart 1589, overl. te Utrecht 1 Nov. 1676, zoon van ridder Paulus Voet (zie art.) en Maria de Jageling (dochter van Daniël de Jageling). Hij stamde uit een oud en aanzienlijk geslacht, dat ruim een eeuw te voren uit het Voots- of Voetshuis, later Kolvenburg geheeten (gelegen dicht bij de munstersche stad Bilderbeek), naar Brabant was verhuisd.

Zijn leven is uitvoerig, tot in de kleinst mogelijke bijzonderheden en met zeldzame getrouwheid beschreven door A.C. Duker, in drie deelen, van welke het eerste verscheen in 1897, het laatste in 1914, terwijl in 1915 de registers daarop verschenen (vlg. Archief voor Kerkgesch. XII (1916), blz. 354 v.). Het gebruik van het eerste register op blz. 114-119 maakt een overzicht van zijn leven zeer gemakkelijk.

Na den dood van zijn vader in 1597 werd Gijsbert Voet te Heusden voortgeholpen en studeerde hij als ‘bursaal’ voor Heusden in het Statencollegie te Leiden. Wij zijn in staat hem geheel te volgen, niet alleen in zijn propaedeutische studiën en zijn theologischen leergang van 1604 tot 1611, maar tot in de collegezalen en aan de bursalen-tafel, zelfs tot in zijn ‘camerken’, dagelijksche gewoonten, kleeding enz. Nadat Bertius te Leiden ernstig over het gedrag van Voetius had geklaagd, werd hij uit het Staten-collegie gebannen, en woonde hij het laatste anderhalf jaar bij particulieren. Ongetwijfeld ‘speelde het te Leiden bestaande verschil op theologisch gebied eene groote rol bij de zoo weinig vriendelijke verhouding tusschen den regent van het Staten-collegie en Voetius, wat inzonderheid openbaar werd nadat Gisbertus zijne godgeleerde studiën had aangevangen. Trouw volger van het rechtzinnig Calvinisme, tevens vurig bewonderaar van Gomarus' onverbiddelijk strenge en op dogmatisch gebied beslist overtuigde persoonlijkheid,

[p. 1280]

kon Heusdens gedenomineerde alumnus blijkbaar zijne tong niet voldoende in bedwang houden tegenover Bertius' ‘vaste resolutie’. Voordat hij Leiden verliet is hij nog als privaatdocent in de logica opgetreden, wellicht ook in verband met zijn geldelijke omstandigheden. Met een zeer loffelijk getuigschrift van Gomarus kwam hij weer te Heusden. Zijn vurig verlangen, gericht op een buitenlandsche reis naar Heidelberg, Herborn, Bazel, Zürich, Genève, Saumur, Sedan, Londen, Oxford en Cambridge, werd door het stadsbestuur vrij koel ontvangen. Op aanbeveling van Gomarus werd hij benoemd tot predikant te Vlijmen en Engelen (toen classis Gorinchem), hij hield er zijn intrede 25 Sept. 1611.

Op 5 Mei 1612 trouwde hij met Deliana van Diest. Zij hadden negen kinderen, van welken in 1634 vier vroeg gestorven waren.

Te Heusden werd Voetius predikant op 24 Mei 1617, ‘ongeacht de tegenkanting van Grevius en diens partijgenooten’. Grevius' vijandige en dikwerf zeer onkerkelijke houding eindigde met zijn deportement. Hoewel Voetius tot in 1616 niet aanwezig was op de ‘vergaderingen van correspondentie’ der Contra-Remonstranten te Amsterdam (1614-1618; zie Ned. Arch. voor Kerkgesch. I (1902), 47-81), ontving hij toch vandaar den last, nauwkeurig onderzoek te doen naar den toestand van Hollands doleerenden. Tevens werd hem opgedragen met de predikanten, inzonderheid van Dordrecht en Geertruidenberg, te overleggen of het al dan niet geraden was nog langer met de Remonstranten kerkelijke gemeenschap te oefenen. Op 6 Maart 1617 was hij daar echter tegenwoordig, en ontving hij het verzoek om 12 Maart Rotterdams ‘doleerende’ gemeente in de schuur te willen bedienen. In zijn volle kracht was hij op de zuid-hollandsche synode te Delft (Oct.-Nov. 1618), die was beschreven tot ‘preparatie’ van de ‘nationale’ synode te Dordrecht. Vier predikanten en twee ouderlingen zond de classis daarheen en onder dezen ook Voetius. Pas 29 jaar oud, stond hij daar niet op den voorgrond al werden ook hem belangrijke aangelegenheden toevertrouwd. Hij leverde o.a. met anderen ‘een corte waerachtighe ende pertinent historische verhalinge’ van het begin en den voortgang der kerkelijke geschillen in Zuid-Holland tot voorlichting vooral van de vreemde theologen, te Dordrecht vergaderd. Hij heeft zich in elk geval aldaar genoegzaam weten te onderscheiden en ontving van staatswege ook een herinneringsmedaille in zilver. Gelijk te verwachten was trad hij ter Synode te Leiden van 23 Juli tot 17 Aug. 1619 geheel op als handhaver en verdediger van de contra-remonstrantsche beginselen en belangen, en ijverde hij voor de algeheele zuivering van kerk en staat in den synodalen zin.

Wij moeten ons verder beperken tot enkele bijzonderheden uit zijn levensloop. In 1629 werd Voetius veldprediker in het kamp van graaf Willem van Nassau voor 's Hertogenbosch. Na de verovering van deze stad (19 Sept. 1629 werd de eerste gereformeerde toespraak gehouden in de Sint-Janskerk) hielp Voetius met eenige ambtsbroeders aan de organisatie van de gereformeerde gemeente aldaar. Met de andere tijdelijke predikanten schreef hij 15 Mei 1630 tegen de Roomschen daar ter stede een ‘Verdaginghe’, eerst een ‘blad in plano, publijckelijck gheaffigeert’, in 1633 afzonderlijk uitgegeven als: Verdaginghe van Gereformeerde vier predicanten van 's Hertogenbosch aen alle Catholijcke leeraers tot bewijs vande ware Christelijcke religie. Nadat de kanunnik van Sint Pieter te Leuven, Guilielmus ab Angelis, en Cornelius Jansenius dit hadden beantwoord met een vlugschrift

[p. 1281]

Daechs-vaerdicheyt enz. (14 Juni 1630), volgde van gereformeerden kant (24 Juni 1630): Naerder openinghe van de manifeste bij de vier predicanten binnen S'hertogenbossche den 16 Maij uytgegeven aen de geestelijckheyt aldaer ....

Te Heusden teruggekeerd, streed Voetius herhaaldelijk tegen alle ‘neutrale’ Calvinisten met ‘momaengesichten en bullebacken van godtvreesentheydt’. Zijn arbeid vond waardeering in ruime mate; vele gemeenten hebben hem beroepen. Intusschen zette hij zijn wetenschappelijke studiën ijverig voort, en schreef hij tegen Jacobus Bursius Lacrymae crocodili abstersae (1627), en tegen Daniel Tilenus Proeve van de cracht der godtsalicheyt (1627) enz.

Op 12 Juni 1634 ontving Voetius de benoeming tot hoogleeraar in de theologie en in de hebreeuwsche en oostersche talen te Utrecht, welk ambt hij op 21 Aug. d.a.v. aanvaardde met: De pietate cum scientia conjungenda. Te Utrecht woonde Voetius in de ‘Poelenburch steege’. Bij de verandering van Utrechts ‘illustre’ in een ‘hooge’ school hield hij een predicatie over Luc. 2:46. Hij promoveerde tot ‘doctor theologiae’ op 13 Aug. 1636 onder Gomarus, en bracht daarna met zijn oudsten zoon Paulus eenige dagen in Engeland door. Als rector magnificus trok hij partij voor de oude peripatetische philosofie tegenover het verbreiden van de nieuwe beginselen van Descartes door Henricus Regius, buitengewoon hoogleeraar te Utrecht. Stellingen over het atheïsme vonnisten dezen franschen wijsgeer. Ook bestreed Voetius zijn ambtgenoot Coccejus te Leiden over het leerstuk van de rechtvaardiging. Zijn disputationes toonden zijn puriteinsche ‘precysheyt’ in zake het dansen, over het tooneel, het overmatig eten en drinken, de weelde in woning en huisraad, het optooien van hoofd en aangezicht, den woeker gedreven door lommerd- en tafelhouders, het gebruik van de geestelijke goederen, het patronaatschap, het hazardspel, het orgel bij den kerkzang en vele andere zaken. Het spreekt vanzelf, dat Voetius door zijn optreden velen tot zijn tegenstanders maakte op verschillend terrein. Buiten dit alles, en boven het uitgeven van zeer vele theologische werken (zie de volledige opgave daarvan in de genoemde ‘registers’ op Duker's werk, blz. 168-174) was Voetius predikant, hield hij onderscheidene catechisatiën, leidde hij consistoriale vergaderingen of was hij daarin tegenwoordig, nam hij zitting in verschillende commissies in opdracht van den kerkeraad, stelde hij remonstranties op, had hij tallooze vrienden, stond zijn huis voor velen open, enz. Veel is te verhalen over zijn verhouding tot Jean de Labadie, Anna Maria van Schurman, Jacobus Koelman, Martinus Schoock, Samuel Maresius, Lambert Velthuysen, Willem Teellinck, Abraham van de Velde en vele anderen.

Voor het laatst preekte Voetius in de Catharijnekerk op 23 Nov. 1673 en nam hij nog een rectoraat op zich tot 16 Maart 1676. Sedert 7 Oct. d.a.v. was hij gebonden aan zijn legerstede. Op 3 Nov. werd hij begraven in de Catharijnekerk. Andreas Essenius hield 4 Nov. op hem de ‘oratio funebris’, Cornelius Gentman op 5 Nov. de ‘lyck-predikatie’, Jodocus van Lodenstein e.a. schreven grafdichten over verschillende portretten van Voetius (zie in Duker's werk dl. I, bijlagen blz. iv, en dl. III, bijlagen blz. lxvii-l. Zie voorts het portret vóór de meergemelde ‘registers’ met onderschrift van A.M. van Schurman, en het ‘albumblad’ ingevuld door Voetius als blijk van toegenegenheid jegens Arnoldus Craft.

Zijn portret werd geschilderd door N. Maes,

[p. 1282]

bewaard in de universiteit te Utrecht, en hiernaar gegraveerd door J. Munnickhuizen, geteekend en gegraveerd door S.v. Lamsweerde, gegraveerd naar Frans Hals door J. Suyderhoef, voorts gegraveerd door S. Savry, J.J. Almeloveen, Reckleben, W. de Braeu, D. Veelwaard, A. Santvoort en een onbekend kunstenaar.

Zie: A.C. Duker, Gisbertus Voetius (Leiden 1897-1915), drie deelen met registers; en de ‘toevoegsels’ van denzelfden schrijver in Nederl. Archief voor Kerkgeschiedenis XII (1915), afl. 2.

Knipscheer