Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Meteren, Emanuel van]

METEREN (Emanuel van), zoon van Jacob Cornelisz. en Ottilia Ortel, geb. te Antwerpen in 1535, gest. te Londen 18 April 1612. Met zijn vader ging hij in 1550 naar Londen, waar hij op een koopmanskantoor werd geplaatst. Hij bleef sedert in Londen wonen, waar hij zijn zaken dreef. Van tijd tot tijd kwam hij over naar Antwerpen, waar hij 2 Mei 1575 werd aangehouden onder verdenking van verstandhouding met de rebellen. Hij beriep zich, terecht of ten onrechte, op zijn hoedanigheid van engelsch onderdaan en werd op dien grond dan ook weer uit de gevangenis ontslagen. Hij vertrok toen spoedig weer naar Londen. In de volgende jaren bereisde hij met zijn neef, den bekenden geograaf Abraham Ortelius, Engeland en Ierland. In 1583 werd hij benoemd tot consul der nederlandsche kooplieden te Londen, welk ambt hij tot zijn dood heeft bekleed.

Van Meteren had van ouds veel belangstelling voor de geschiedenis van den tijd, waarin hij leefde. Hij verzamelde zeer veel documenten en gegevens, die hij in 1583 op aanraden van Ortelius tot een geschiedkundig verhaal begon om te werken. Het lag buiten zijn bedoeling dat geschiedverhaal vooralsnog uit te geven. Omstreeks 1593 zond hij een kopie van zijn handschrift naar Duitschland om tegen den tijd der uitgave een stel koperen platen gereed te maken. Buiten den auteur om werd het werk in het Duitsch en in het Latijn vertaald en uitgegeven. Zoo verschenen achtereenvolgens: Historiae vund Abcontrafeytung fürnemblich der Niderländischer Geschichten uund Kriegshändelen ....

[p. 869]

mit höchstem fleisz beschrieben durch D.M.M. (Neurenberg 1593, 1596, 2 dln. fol.) en Historia Belgica nostri potissimum temporis Belgii sub quatuor Burgundis et totidem Austriacis principibus coniunctionem et gubernationem (z.p. en j.,) die te Keulen in 1598 uitkwam; er bestaat bovendien een keulsche uitgave van de duitsche vertaling. Van deze vertalingen kwam een exemplaar in handen van den drukker Vennecool te Delft, die voor een Nederlandsche vertaling daarvan den 23. Aug. 1597 octrooi verkreeg van de Staten Generaal. Dit kwam van Meteren zelf ter oore, die het natuurlijk beter oordeelde, nu zijn werk toch door den druk was gemeen gemaakt, den oorspronkelijken nederlandschen tekst af te doen drukken. Zoo verscheen: Belgische ofte Nederlantsche Historie van onsen tijden .... Verciert met een caert .... ende aller regeerders afbeeldinghe .... Eensdeels int Latijn ende Hoochduytsch in druck wtghegaen, maer nu by den Autheur selve oversien (Delft 1599, 4^o).

Het boek trok dadelijk zeer de aandacht, omdat het het eerste werk was, waarin de geschiedenis van den opstand in haar geheel was behandeld; Bor was nog niet verder gekomen dan 1567, terwijl van Meteren de geschiedenis tot 1598 had voortgezet. Juist dat verhaal der jongste gebeurtenissen werd van Meteren zeer euvel genomen. De Staten-Generaal oordeelden den 10. Februari 1599, ‘dat in hetzelve gevonden wierden vele onwaarheden, alleen rustende op 't goedvinden en eigen gevoelen van den autheur, met verkorting der eer van eenige Prinsen en Heeren, die den Staten daarover hadden beklaagd, terwijl de Autheur gehoord zijnde, geen redenen had weten te allegeeren dan van hooren zeggen’. Er werd dus last gegeven de exemplaren op te halen; het boek werd verboden. Maar reeds na een half jaar werd de verkoop weer toegestaan. Maar nu kwamen de predikanten in het geweer. Door hun invloed werd het boek wel niet weer verboden, maar toch het uitgeven van een herdruk verscheiden jaren vertraagd. Op zijn vraag naar de aanstootelijke plaatsen kreeg de auteur geen of weinig antwoord. Toen hij ‘vele kennen gegeven had van de herdruckinge, biddende te willen zijne fouten bewijzen’, had hij ‘veel weyniger bevonden ... die hem met waarheyt wat wisten aan te wijzen, dan hij verwachtende was geweest’. In arren moede gaf hij eindelijk den tweeden druk uit: Commentarien ofte Memorien van den Nederlandtschen Staet, Handel, Oorloghen ende Geschiedenissen van onzen tyden ... voor de tweede ende leste reyse over-sien, verbetert ende vermeerdert .... tot .... 1608. (Ghedruckt op Schotlandt buyten Danswijck bij Hermes van Loven. Aan het slot: tot Londen voor Emanuel van Meteren 1609, fol.). Waarschijnlijk is het boek in Amsterdam gedrukt. Het viel blijkbaar zeer in den smaak; het is met hetzelfde fictieve adres nogmaals gedrukt in 1610 (fol.) en in 1611 (4^o., 2 dln.).

Van Meteren stierf in 1612. Zijn erfgenamen achtten het beter niet voort te gaan met den onveranderden herdruk van het werk zonder octrooi der Staten. Deze achtten het noodig het boek, dat blijkbaar reeds veel invloed had verworven, grondig te herzien naar de denkbeelden en inzichten der heerschende partij. Stellig Ledenberg en waarschijnlijk de Groot hebben den tekst van van Meteren naar den eisch des tijds veranderd en omgewerkt. Zoo kon verschijnen: Historie der Neder-landscher ende haerder Na-buren oorlogen ende geschiedenissen tot den jare 1612 .... Is mede hier bij gevoegt des Auteurs leven ('s Graven-

[p. 870]

hage 1614, 2 dln. fol.). Op den titel staat: ‘nu de laestemael by den autheur voor sijn doodt merckelijck verbetert’, wat wel de waarheid, maar niet de geheele waarheid is. De latere drukken van van Meterens werk zijn alle herdrukken van de officieele editie van 1614 ('s Gravenhage 1623, fol.; Amsterdam 1647, fol.; ibidem 1652, fol.; ibidem 1663, fol.; Gorinchem, Breda 1748-1763, 10 dln. 8^o). Een latijnsche vertaling is: Belli civilis in Belgio gesti historia, ab anno 67 usque ad annum 1610 deducta. Opus novum a Belgicis.... et aliorum commentariis concinnatum a Gaspare Ens (Arnhem 1623, fol.). Duitsche vertalingen zijn: Eigentliche und vollkommene historische Beschreibung dess Niederländischen Kriegs ..... (Amsterdam 1627-1640, 4 dln. fol.) en: Meteranus novus, das ist Warhafftige Beschreibung aller denckwürdigsten Geschichten, so sonderlich in den Niderlanden auch sonsten in andern Reichen, von Anfang der Regierung Philippi Audacis .... bis auff .... 1612 sich zugetragen. Beschrieben in XXXII Bücher (Amsterdam 1633-1635, 2 dln. fol.). Eindelijk is een fransche vertaling: L'histoire des Pays Bas .... depuis l'an 1315 jusques à l'an 1612. Corrigé et augmenté par l'autheur mesme .... Traduit du Flamend en Françoys par J.D.L. Haye (Amsterdam 1670, fol.).

Het werk van van Meteren behoort nog altijd tot de belangrijkste bronnen voor de geschiedenis van onzen opstand tegen Spanje. De schrijver heeft zeer veel documenten weten te verzamelen, die voor zijn geschiedenis dienstig waren; ook van leden der regeering en andere invloedrijke personen ontving hij stukken. Ook uit oudere auteurs, Pontus Heuterus, Bor en anderen, heeft hij met verstand zeer veel geput. Hij heeft een voorzichtige kritiek toegepast. In zijn voorrede zegt hij, dat hij veel dienst heeft gehad van de mededeelingen en verhalen van personen van beide partijen; hij was zoo in de gelegenheid hun berichten met elkander te vergelijken en koos dan in den regel het bericht, ‘tgeen hem dacht met de minste passie geschreven te zijn’ en dus het meest met de waarheid te stroken. Zeer belangrijk zijn de mededeelingen van van Meteren over handel en zeevaart; zijn berichten over de tochten naar het Noorden en naar Indië hebben groote waarde. Ook is hij natuurlijk over Engeland en zijn betrekkingen tot de Nederlanden zeer goed ingelicht. Dat hij in beginsel aan de zijde van den opstand staat, spreekt van zelf; objectief kan hij natuurlijk niet zijn. Maar hij was zacht in zijn oordeel; terecht zegt van Reydt, ‘dat hij om eenige te behagen en anderen niet te vertoornen, overal milder is met prijzen als met laken’. Een stilist van beteekenis was hij niet; hij is droog en stroef en komt zelden tot verheffing.

Zijn portret is gegraveerd door E. de Boulonois, R. de Baudous en een onbekend kunstenaar.

Zie: de Wind, Bibliotheek der Nederlandsche geschiedschrijvers 257 vlg., 561 vlg.; Fruin, Verspreide Geschriften I, 187, 191, II, 115 vlg., 209, 296, III, 77, 110, 227 vlg., VII, 111, 303 vlg., 364, 375 vlg., 383 vlg., VIII, 406 vlg., IX, 5 vlg., 94, 275, X, 85; Blok, Gesch. v.h. Ned. Volk, 2e dr. II, 354, 383, 479, 671 vlg., en de daar aangehaalde bronnen; Verduyn, Het leven van E.v.M. (den Haag 1926).

Brugmans