Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Klebitius, Willem]

KLEBITIUS (Willem), geb. 1533, gest. 1568, is afkomstig geweest uit een brandenburgsche koksfamilie en werd te Wezel geboren. Van zijn jeugd weten wij niets. Evenmin van de perioden in zijn leven, gedurende welke hij respectievelijk te Bocholt, te Freiburg im Breisgau en in Wurtemberg heeft gewoond. 1557 treffen wij hem als diaconus en tegelijk pomeridianus concionator te Heidelberg aan. In verband met de tegenwerking, die hem daar, om zijn aanhangen van de zwitsersche Reformatie, van de zijde der stadspredikanten, ten deel viel, verwierf hij zich 15 April 1559 den graad van baccalaureus in de theologie aan de heidelbergsche universiteit. Spoedig daarna zat hij, naar aanleiding van de bij die gelegenheid door hem verdedigde stellingen, diep in een fellen strijd met zijn zeer luthersch-gezinden stadgenoot Tileman Heshusius Eindelijk liep deze zóó hoog, dat keurvorst Frederik III van de Palts, na veel mislukte pogingen om een verzoening te bewerkstelligen, beiden vechters de verdere uitoefening van hun ambt ontzegde. Een poging, kort daarna door Klebitius ondernomen, om intrekking van dit vonnis te verkrijgen, mislukte. Toen nam de afgezette de wijk buiten de Palts. Op den langen zwerftocht, die toen voor hem begon, vinden wij hem dan achtereenvolgens te Emden, Groningen, Aken, Bocholt bij Munster, Londen, Wigornia (waar hij tot 14 Sept. 1562 leeraar in grieksch en rhetorica en uitlegger van het Lukas-Evangelie is geweest), Frankfort a.d. Main en Antwerpen, waar hij door het geven van lessen in wiskunde in zijn onderhoud heeft pogen te voorzien. Vóór of in het najaar van 1565 gaf hij dat werk reeds weer op. Echter slechts om het aan de universiteit van Keulen weer te gaan hervatten. Was hij in Antwerpen nog ternauwernood aan gevangenneming ontsnapt, hier in Keulen heeft men hem inderdaad opgesloten en gehouden, tot hij in Maart 1566 verlof kreeg om naar Hessen te gaan, om daar in dienst van den landgraaf te

[p. 712]

treden, mogelijk wel om mee te helpen aan de bevordering der calvinistische hervorming, die er destijds aanmerkelijken voortgang maakte. Maart 1567 woonde hij voor de zooveelste maal in Frankfort a.d. Main. Door het geven van lessen in de sterrekunde en als corrector aan verschillende drukkerijen voorzag hij daar ter stede in de behoefte van zijn groot gezin; tegelijkertijd echter door de publicatie van het gedicht Nachtigall de belangen daarvan ernstig schadend. Finantieel was deze uitgave een groot succes. Maar wijl zij tegen den Keizer gericht was ontketende zij een heftige vervolging tegen hem. Door de wijk naar Frankrijk, en bepaaldelijk naar Parijs te nemen, stelde hij zich daarvoor in veiligheid. De lessen in wiskunde en sterrekunde, die hij ook daar heeft gegeven, schijnen hem niet veel te hebben opgebracht. Geheel verarmd is hij gestorven. Zijn kinderen Maria en Arlegen legden in 1578 en 1580 belijdenis des geloofs af in de Nederduitsche vluchtelingenkerk te Frankfort a.d. Main.

Behalve eenige werkjes, die ik slechts bij name ken (Carmen, waarin hij zijn conflict met Heshusius bezong; Aedes erraticae; Nativitates waarin hij voor allerlei menschen de horoscoop trok), schreef Klebitius vele theologische en politieke werken. Ook trad hij - en vooral daardoor heeft hij voor onze Nederlandsche geschiedenis belang gehad - als vertaler van minstens drie pamfletten op.

De genoemde theologische werken zijn: De fundamento salutis pia et utilis admonitio (ex. in Univ. bibl. te Göttingen), volgens het titelblad van 1553, maar eerder van 1563; immers het spreekt van het conflict van Beza en Seb. Castalio, dat in 1553 nog in het geheel niet had plaats gehad; Demonstratio erroris Heshusiani de praesentia Judae in coena Domini (Losannae 1563) (ex. in Univ. bibl. te Göttingen); Buccella intincta quam comedit Judas proditor, in 1675 te Dresden eerst uitgegeven, maar veel eerder reeds geschreven en niet onmogelijk zelfs een kort ontwerp voor de hiervóór genoemde Demonstratio erroris Heshusiani; dit boekje is opgenomen in de Critici Sacri VII (Amst. 1698); Demonstratio theologica (Losannae 1563) (ex. in Univ. bibl. te Göttingen); Assertiones de controversia sacrae synaxeos .... per Wilhelmum Klebitium Brandeburgensem. Cum epistola eiusdem ad Johannem Pedderum Anglum (1560) (ex. in de Preuss. Staatsbibliothek te Berlijn); Theses, quae veram de coena Dom. sententiam ... summatim continent, ad disputandum in academia Heydelbergensi (1560) (ex. in de Preuss. Staatsbibliothek te Berlijn); Victoria Veritatis ac ruina papatus Saxonici (Freiburg 1561) (ex. o.a. in de bibliotheek der universiteit te Utrecht).

Als politieke geschriften van Klebitius kunnen vermeld: Insulae Melitensis, quam alias Maltam vocant, historia, quaestionibus aliquot mathematicis reddita iucundior (Antwerpen 1565) (ex. in de bibliotheek der universiteit te Leiden), een behandeling van het beleg van Malta (1565) in den destijds heerschenden Turkenoorlog, en van de bevrijding van dat eiland door den onderkoning van Sicilië; Nachtigall, das ist aus Johann Friedrichs des Mittlern, Herzogs zu Sachsen, publicirten Schriften, vom Ursprunge, Anfang und ganzen Prozesz der Wirtburgischen und Grumbachschen Handlungen, ein kurzer Bericht und Auszug (1567), in originali aanwezig in de stadsbibliotheek te Frankfort a.d. Main, gedrukt in Lessing, Wolfenbüttler Beiträge zur Geschichte und Litteratur, Beitr. I (Braunschweig 1772) 112-130, waarmee de schrijver

[p. 713]

zich mengde in de zgn. grumbachische Händel van dien tijd, een twist die begon als een particuliere botsing tusschen Wilhelm von Grumbach en den würzburger bisschop Melchior von Zobel over erf- en leenaangelegenheden, maar langzamerhand het geheele Rijk in beroering bracht; Grabschrift, das ist historischer Bericht und Ursprung .... Proces und Ende des gotischen Kriegs, een tweede gedicht in verband met de zaak van Grunbach, te Parijs gemaakt, in hs. naar het schijnt in de bibliotheek te Wolfenbüttel, gedrukt in Deutsches Museum, Jhrg. 1779, I, 61-87; Jhrg. 1779, II, 458-477, 552-571. Het heeft veel opgang gemaakt, ook in het buitenland en met name in de Nederlanden, op welker geschiedenis het meermalen zinspeelt. Nachtegaalpamfletten van Ellert de Veer vertoonen verwantschap met het werk van Klebitius en eveneens bekendheid ermee; zie C.P. Burger's artikel daarover in Tijdschrift voor Boeken Bibliotheekwezen jrg. VI (1908) blz. 159, 160 en Het Boek jrg. 1923, aflev. van Dec., blz. 318 vv. Of zeven andere gedichtjes, die in verband met de affaire-Grumbach verschenen, ook door Klebitius gemaakt zijn, is niet met beslistheid te zeggen.

Tenslotte trad Klebitius ook nog op als vertaler van nederlandsche pamfletten. In zijn Drey Bapstumb (Pamflet Thysius n^o. 114) vinden wij Pamflet Meulman no. 124, Verclaringhe van die menichvuldighe loose Practycken ende Listen terug. In Neuwe Zeitung auss Niderland (Pamflet Thysius no. 118) Pamflet Thysius no. 117, vermeerderd met Pamflet Meulman no. 134; en in Confessio. Der Niderlendischen Christen so in Antorff in Schutz und Schirm des .... Printzen von Oranien .. auffgenommen kurtze bekentnuss des Glaubens (Pamflet Thysius no. 119) de Corte Belijdinghe des Geloofs der gheenre, die overal in Nederland .... de waerachtige Leere des Evangeliums aenhanghen. Zeer waarschijnlijk zelfs ook nog in Newe Zeitung (Pamflet Knuttel no. 141) de beschrijving van den antwerpschen beeldenstorm, die zich in de Preuss. Staatsbibliothek te Berlijn (Flugschrift 1566 no. 14) bevindt.

Al deze vertalingen, die veel nauwkeuriger zijn dan Klebitius' sterke wijziging van den titel zou doen vermoeden, zijn uit 1566, en zagen - zeer waarschijnlijk althans - te Frankfort a.d. Main het licht. Maar zij hebben, behalve in die uitwendige omstandigheden van hun ontstaan, ook overeenkomst in hun aard. Steeds dezelfde godsdienstige en politieke idealen verdedigen zij, de idealen, waarvoor ook de Prins van Oranje in dien tijd heeft gestreden. In één opzicht was Klebetius van dezen zeer onderscheiden. Hij was veel feller anti-roomsch dan de Prins; fel was hij trouwens bij alles wat hij was: Zanchius sprak eens van een bijzondere heftigheid als van een ingenium Klebitianum. Maar overigens was hij voorstander van eenzelfde unie onder de aanhangers der Reformatie als de Vader des Vaderlands in 1566. Waarschijnlijk zelfs uit twee motieven. Vooreerst behoorde Klebitius tot de ‘moderaeten’ van zijn eeuw, die veel voor de denkbeelden van Adriaen van Haemstede, den vriend der Anabaptisten, en voor de idealen van den spiritualist Sebastiaen Castellio gevoelde. En dan meende hij, dat zulk een eenheid onder de Protestanten onmisbare voorwaarde voor het voortbestaan van het Protestantisme was: zonder zulk een unie moest de Reformatie z.i. te gronde gaan.

Zie over hem een uitvoerig artikel in Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde 5e Reeks, Dl X, blz. 80 vv., met als bijlage 5 brieven van Klebitius.

van Schelven