Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Kempis, Thomas à]

KEMPIS (Thomas à) eigenlijk genaamd Th. Hemerken, omstr. 1380 geb. te Kempen (Rijnland). Na de school zijner vaderstad te hebben bezocht, begaf hij zich in 1392 naar Deventer, waar hij aan de kapittelschool, onder rector Johan ten Bome, zijn studies voortzette. Al spoedig kwam hij onder de geestelijke leiding te staan van Florens Radewijns, die op zijn karaktervorming een diepen en blijvenden invloed zou uitoefenen. Gedurende het laatste jaar van zijn verblijf te Deventer vond hij een onderkomen in het z.g.n. Oude Huis, een convict voor vrome scholieren onder toezicht der Broeders van het Gemeene Leven: hier leerde hij, behalve de schoonschrijfkunst, ook bijbelkunde en moraaltheologie, terwijl hij tevens kennis maakte met de bestaande ascetische literatuur. In Sept. 1399 toog hij naar Zwolle en werd als nietreligieus huisgenoot opgenomen in het Regulierenklooster St. Agnietenberg, waar zijn oudere broeder Johannes (zie deel VI, kol. 876) sinds enkele maanden prior was. In 1406 ging hij tot de eigenlijke orde der Reguliere kanunniken over, werd 10 Juni van dat jaar ingekleed, legde een jaar later zijn kloostergeloften af, en ontving in 1413 of 1414 de priesterwijding. Geheel zijn verder leven sleet hij op St. Agnietenberg, behalve een afwezigheid van drie jaren. In Juni 1429 moest hij nl. met zijn kloosterbroeders wegens het Utrechtsche schisma de wijk nemen naar het

[p. 698]

klooster Ludingakerke in Friesland, vanwaar hij in 1431 als ‘socius’ van zijn broeder Johannes en als biechtvader werd aangesteld in het vrouwenklooster Bethanië bij Arnhem. Na den dood van zijn broeder (overl. 4 Nov. 1432) keerde hij naar Zwolle terug, waar hij op 92-jarigen leeftijd stierf (25 Juli 1471).

Er bestaan tal van afbeeldingen van Th. a K., waaronder zelfs twee miniaturen uit de XVe eeuw; maar het is onmogelijk met zekerheid uit te maken, of we hier met een werkelijk portret naar het leven te doen hebben. Zijn tijdgenooten beschrijven hem als een man, klein van gestalte, bedaard van gemoed en rijp van verstand, met ijzersterk geheugen; innig vroom en steeds ingekeerd in zich zelven, zacht en minzaam, was hij voor iedereen een wijze raadsman, met een bijzonderen tact om anderen te troosten en op te beuren. Nergens gelukkiger dan in zijn kloostercel, leidde hij in stilte en afzondering een leven van gebed en beschouwing, en van onafgebroken arbeid. In zijn spreken, zoowel als in zijn geschriften, was hij er steeds meer op bedacht het gevoel te ontvlammen dan het verstand te verscherpen. Noch in zijn klooster, noch in zijn orde, bekleedde hij ooit een leidende positie: hij tracht het niet verder dan supprior en novicenmeester, en, eenmaal tot procurator benoemd, werd hij spoedig ontslagen, omdat hij ongeschikt bleek voor de behandeling van wereldsche zaken.

Zijn historische beteekenis ligt geheel en al in zijn wereldvermaarde geschriften. De eerste editie, die tot de oudste producten der Nederlandsche boekdrukkunst behoort, verscheen omstr. 1473 te Utrecht bij Ketelaer en van Leempt: de laatste en beste is die van M.J. Pohl, bij Herder, Freiburg i. Br., 7 dln., 1902-1922. In de ascetische literatuur worden zijn werken - zelfs zonder de Navolging er bij te tellen - onder de meest verspreide boeken gerekend: ze zijn in bijna alle europeesche talen overgebracht, en het aantal uitgaven, dat nog steeds toeneemt, is tot bij de 300 geklommen. Er is geen enkele middeleeuwsche ascetische schrijver die een zoo algemeen en blijvend succes heeft gehad.

Zijn litteraire nalatenschap, in proza en in versmaat, omvat 39 nummers. Zijn geestelijke gedichten, waarvan het juiste aantal moeilijk te bepalen is, verheffen zich niet boven het gemiddelde peil van zijn tijd. Als prozaschrijver staat hij hooger: hoewel in middeleeuwsch latijn geschreven en vol met germaansche idiotismen, bezitten zijn werken, door het herhaaldelijk terugkeeren van rijm en rhythme, een welluidendheid en zoetvloeiendheid die ze tot ware kunstwerken verheffen. Toch is het niet aan den uiterlijken vorm, dat hij zijn vermaardheid te danken heeft, maar veeleer aan den rijkdom van den inhoud. Thomas' werken onderscheid en zich niet door hooge gedachten vlucht, maar door spontane, ongekunstelde vroomheid en diepe kennis der menschelijke ziel: juist door dat diep-zielkundige en algemeenmenschelijk inzicht zijn ze immer actueel gebleven. De voornaamste zijn: De tribus tabernaculis, Soliloquium animae, Hortulus rosarum, Vallis liliorum, enz. Verder bezitten we nog van hem meerdere series overwegingen en sermoenen of collaties. Als geschiedschrijver heeft hij, behalve de kloosterkroniek van St. Agnietenberg, waardevolle levensbeschrijvingen nagelaten van Geert Groote, Florens Radewijns en diens eerste volgelingen. Zijn Leven der H. Lydwina van Schiedam is slechts een omwerking van Brugman's Vita S. Lydewigis. Al deze werken zijn in het latijn geschreven. Alleen het kleine stukje Van goe-

[p. 699]

den woerden to horen ende die to spreken (ed. Pohl, III, 325-329), werd in het Dietsch opgesteld.

Het meesterwerk van Th. à K. vormen de vier traktaten Admonitiones ad spirituatem vilam utiles, Admonitiones ad interna trahentes, Devota exhortatio ad sacram communionem, en Liber internae consolationis. Hoewel het oorspronkelijk afzonderlijke en van elkander gescheiden werken waren, zooals de autograaf en de oudste handschriften duidelijk te kennen geven, is het sinds lang het algemeen gebruik ze alle vier samen te voegen onder den gemeenschappelijken titel De Imitatione Christi, ontleend aan het eerste hoofdstuk van het eerste traktaat (het z.g.n. Boek I der Navolging). Na den Bijbel bestaat er in de godsdienstige letterkunde geen boek, dat een dergelijke verspreiding heeft gevonden. In 1864 telde men reeds 2814 uitgaven; het aantal thans nog bekende handschriften uit de XVe en het begin der XVIe eeuw gaat de 700 te boven. De beide oudste afschriften van het eerste Boek dateeren uit het jaar 1424 en zijn afkomstig uit St. Hiëronymusberg, een huis der Broeders van het Gemeene Leven nabij Hattem. De twee handschriften die voor het eerst de vier traktaten samen bevatten, werden in 1427 in de Regulieren-kloosters van Nijmegen en Doetinchem vervaardigd. Een twaalftal jaren na het verschijnen van het ‘gouden boekske’, was het al verspreid in Nederland, België, Duitschland, Oostenrijk, Italië, Frankrijk en Engeland. Het eerste Boek of traktaat werd reeds in 1428 vertaald in het Dietsch, en in 1434 in het Duitsch. Sindsdien zijn de vier Boeken in alle beschaafde en zelfs vele onbeschaafde talen overgezet.

De Navolging is zonder auteursnaam verschenen. Van den beginne af hebben zich dan ook allerlei gissingen voorgedaan omtrent den waren schrijver. De groote litteraire strijd is echter pas in 1616 begonnen. Ontzaglijk veel is er in de drie laatste eeuwen over deze kwestie geschreven, doch niet altijd met de noodige objectiviteit en zaakkennis: hier wilde men op louter hypothetische of zuiver subjectieve gronden steunen, zonder rekening te houden met de vaststaande feiten; elders beperkte men zich tot een haastig en oppervlakkig onderzoek; vele schrijvers bleven onkundig van hoogstbelangrijke documenten, die nog niet gepubliceerd waren of waarvan zij het bestaan niet kenden; anderen werden op het dwaalspoor gebracht doordat zij foutieve gegevens van hun voorgangers voetstoots overnamen; men is er zelfs niet voor teruggeschrokken valsche stukken te vervaardigen. Zóó is het te verklaren dat de strijd zoo lang geduurd heeft. Naarmate echter meer handschriften-materiaal opdook, vooral in den laatsten tijd, kwam men meer en meer tot het inzicht, dat het recht van Thomas op de Navolging onaantastbaar is, zoodat hij thans in bevoegde en wetenschappelijke kringen vrij algemeen als auteur wordt erkend. Voor een gezonde kritiek, voldoende op de hoogte der feiten die het vraagstuk beheerschen, blijft er inderdaad geen plaats meer over voor redelijken twijfel.

Thomas' vaderschap ten opzichte van de Navolging is een historisch feit, gewaarborgd door een lange rij van tijdgenooten, waaronder verschillende getuigen van den eersten rang, die Thomas persoonlijk gekend hebben of met zijn onmiddellijke omgeving in betrekking stonden, zooals de anonymus van Kamerijk (1438), Hermann Ryd (omstr. 1456), de anonymus van Rooklooster (1464), Johannes Busch (1464), de biograaf van 1488, Wessel Gansfort (overl. 1489), Johannes Mombaer

[p. 700]

(vóór 1194), Jacobus van Vrede, enz. Voor geen enkele der andere naar voren gebrachte candidaten (Gerson, Gersen, Hendrik van Calcar, enz.) heeft men ooit een getuigenis van een tijdgenoot kunnen vinden. Dat is zeker wel het sterkste argument ten gunste van Th. a K. Daarbij komen dan nog een groot aantal handschriften, die hem als auteur noemen, en vooral de eigenhandig door hem geschreven codex, waarin hij de Navolging aan de spits van zijn eigen werken plaatst zonder eenig onderscheid te maken. De innerlijke kritiek bevestigt ten volle deze uitspraak der geschiedenis. Er is geen schrijver wiens werken méér overeenkomst vertoonen met de Navolging, wat inhoud en uiterlijken vorm betreft, als Th. a K.

Het zal wel niet mogelijk zijn ooit tot een complete bibliografie te komen van alles wat er over deze auteurskwestie geschreven is. De meest volledige opgaven zijn te vinden in de volgende werken: C. Wolfsgrüber, Giovanni Gersen, sein Leben und sein Werk (Augsburg 1880); P.E. Puyol, L'auteur du livre De Imitatione Christi, 2e section: Bibliographie de la Contestation (Paris 1900); Ul. Chevallier, Bio- Bibliographie, i.v. Gerson en Thomas a Kempis; dez., Topo-Bibliographie, i.v. Imitation. Bij A. de Backer Essai bibliographique sur le livre De Imitatione Christi (Liège 1864), is tevens een bibliografie te vinden van uitgaven der Navolging, alsook bij E. Fromm, Die Ausgaben der Imitatio Christi in der Kölner Stadtbibliothek (in Veröffentlichungen der Stadtbibliothek in Köln, 2. Heft, Köln 1886).

De historische gegevens betreffende het leven van Th. a K. zijn verzameld door Her. Rosweyde in zijn Vita Thomae a Kempis ex variis auctoribus concinnata, achter zijn uitgave der Imitatio (Antwerpen 1617), sindsdien herdrukt in bijna alle uitgaven der Navolging, die den naam van Th. a Kempis dragen. Aan de door Rosweyde gebruikte bronnen moeten echter nog de volgende belangrijke documenten worden toegevoegd: een biografische aanteekening uit het jaar 1464 (gedrukt door J. Malou, Recherches sur le véritable auteur du livre de l' Imitation de Jésus-Christ, 3e éd. Paris 1858, 388); enkele aanteekeningen van Joh. Mombaer, in de tweede redactie van zijn Venatorium sanctorum ordinis canonicorum regularium (nog ongedrukt: hss. Parijs, Bibl. Nat., lat. 15044, fol. 150, en 14662, fol. 162); en vooral de levensbeschrijving door Petrus Impens opgenomen in zijn Chronicon Bethlehemiticum (uitgegeven door E. Auger, Etude sur les mystiques des Pays- Bas in de Mémoires couronnés de l' Acad. roy. de Belgique, t. XLVI, 1892, 348-350).

In de musea te Keulen en te Kempen, de O.L. Vrouwekerk te Zwolle en bij den heer J.Ph. Allard te Geertruidenberg vindt men door onbekende kunstenaars geschilderde oude copieën naar een verloren geschilderd portret; gegraveerde portretten bestaan van de hand van P. Aubry, F. Bloemaert, Ph. Galle, A. van der Laan, J. Matham, J.M. Schramm en C. Vermeulen.

Huijben