Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Gomarus, Franciscus]

GOMARUS (Franciscus), of François Gomaer, geb. te Brugge 30 Jan. 1563, overl. te Groningen 11 Januari 1641. Zijne ouders waren Franciscus Gomarus en Johanna Moermans. Beroemd theoloog, hoogleeraar te Leiden en te Groningen, die ook de dordtsche synode heeft bijgewoond. Hij bezocht eerst de latijnsche school te Brugge. Zijne ouders, hervormingsgezind, weken in 1578 naar de Palts en zonden hem naar Straatsburg om onder leiding van Joh. Sturmins zich voor het predikambt te bekwamen. Hier bleef hij drie jaren en ontwikkelde zich in hem groote eerbied voor Calvijn. Te Neustadt was Franciscus Junius zijn leermeester en ontmoette hij de heidelbergsche professoren, die uit de Palts verdreven waren door den lutherschen keurvorst Lodewijk. Reeds in 1582 reisde hij naar Engeland, bezocht de hoogescholen te Oxford en te Cambridge,

[p. 484]

en werd in 1584 baccalaureus of magister philosophiae. Van 1584 tot 1586 was hij weder te Heidelberg, waar Johan Casimir zijn broeder Lodewijk was opgevolgd en de hoogleeraren had teruggeroepen.

Zoo toegerust werd Gomarus in 1587 predikant bij de ‘ecclesia belgica’ te Frankfurt a/Main. Hij bleef daar zes jaren, en wees een beroep naar Arnhem (naast Joh. Fontanus) af. Door zijne uitgave van een werk van Marsilius van Padua bleek, dat hij van oordeel was dat de Keizer ook in het kerkelijk leven te gebieden had boven den Paus (1592). Deze uitgave werd opgedragen aan Frederik IX van de Palts. In 1593 noopten de omstandigheden te Frankfurt hem tot heengaan. Nog werd hij doctor te Heidelberg, en hield hij 8 Juni 1594 zijn plechtige rede ‘De foedere Dei’, later opgenomen in zijn Opera theologica omnia (ed. 1644 en 1664), waaruit zijn standpunt blijkt over het ‘genadeverbond’.

Amsterdam begeerde hem als predikant. Maar de leidsche universiteit benoemde hem juist vóór de benoeming kon geschieden op 25 Jan. 1594 tot hoogleeraar. Hij was aldaar tevens predikant, alleen echter predikende, tot ongeveer in 1606. Behalve dat in 1598 bleek, hoe sterk anti-sociniaansch Gomarus zich liet kennen, verliepen de eerste acht jaren zeer rustig. Sepp schrijft dit toe aan den invloed van zijn ambtgenoot Franciscus Junius; doch anderen wijzen liever op andere omstandigheden. Reeds in 1598 droeg de synode te 's Gravenhage (in Augustus/September) hem op (als revisor) de voortzetting van de vertaling van den Bijbel, begonnen door Marnix (overl. 1598), naast Arnoldus Cornelii en W. Helmichius. Toen hij in 1602 alleen als hoogleeraar te Leiden overgebleven was, benoemden de curatoren nevens hem den amsterdamschen predikant Jacobus Arminius. Al te duidelijk had Gomarus ook vóór deze benoeming zijne gevoelens over dien ambtgenoot te kennen gegeven, zelfs in de vergadering van curatoren. Toch, na eene conferentie te 's Gravenhage op 6 en 7 Mei 1603, waarbij curatoren en ook afgevaardigden van de noord- en zuidhollandsche synoden tegenwoordig waren, toonde Gomarus zich voldaan over de rechtzinnigheid van Arminius - de debatten liepen voornamelijk over Rom. 8 - en bevorderde hem tot doctor theologiae, waarna Arminius in September het hooge ambt aanvaardde.

Reeds in 1604 bleken er tusschen beiden zóó diepgaande verschillen te bestaan, dat vrede onmogelijk was. De beschrijving van dit alles zou ons te ver voeren. Arminius verweet Gomarus, dat deze ‘de oorzaak der zonde aan God toeschreef, en door het inscherpen van een Noodlot de gemoederen der menschen verhardde’. Daarnaast trad op den voorgrond hun verschil van meening over de herziening van de Geloofsbelijdenis en den Catechismus. Arminius achtte deze herziening gewenscht, Gomarus onnoodig. Bekend is de conferentie op dit punt (Mei 1607). Daarna verklaarde Gomarus (anders dan te voren), dat ‘hij voor zich niet met Arminius' gevoelen voor Gods rechterstoel zou durven verschijnen’. Opmerkelijk is anderzijds ook zijn standpunt tegenover Bogerman. Gomarus zeide: ‘Gods Woord is wel de eerste regel des geloofs, maar de belijdenisschriften maken den tweeden uit’; Bogerman daarentegen: ‘Men moet Gods Woord verklaren uit de confessie en den catechismus’. Midden in den strijd, die uitvlamde in vele conferenties, hoewel deze samengeroepen werden om den brand te dooven, overleed Arminius 19 October 1609. De lijkrede van Bertius gaf aan Gomarus nieuwe ergernissen, die hij uitsprak in zijn Bedencken over de Lijck-oratie P. Bertii (Lugd. Bat. 1609), van welke

[p. 485]

Sepp zeide, dat deze ‘wel in staat is, ons over Gomarus gunstiger te doen denken dan gewoonlijk geschiedt’. Bertius' werk daarover beantwoordde Gomarus wederom met Proeve van mr. P. Bertii aenspraeck (twee drukken te Leiden in 1610); welke ‘proeve’ wederom Bertius' tegenschrift uitlokte. Anderen, o.a. R. Donteclock, mengden zich in het twistgeschrijf. Tegen den wil van de Staten in, verschenen te midden daarvan Waerschouwinghe over de Vermaninghe aen R. Donteclock, geschreven door Gomarus, en eenige andere werken van zijn hand, die soms meermalen herdrukt zijn.

Over den opvolger van Arminius, Conradus Vorstius, werd Gomarus weer door de curatoren van de hoogeschool geraadpleegd. Hij noemde bij deze gelegenheid Arminius ‘een sant te rekenen bij dezen doctor ignorantiae’, en tegenover Wtenbogaert verklaarde hij als zijn gevoelen: dat kerkelijke personen hun ambten en bedieningen van God hadden, zoodat zij vóór alles schuldig waren Gode te gehoorzamen, en niet, zooals Wtenbogaert e.a. meenden, althans niet in kerkelijke zaken, der overheid des lands. Vóór de benoeming van Vorstius als hoogleeraar te Leiden nam Gomarus zijn ontslag (afscheid 21 April 1611) en verhuisde naar Middelburg, waar een ‘collegium theologicum’ werd opgericht tot handhaving en uitbreiding van de contra-remonstrantsche gevoelens. De inaugureele rede hield hij aldaar op 28 Mei 1611. Te Middelburg ontmoette Gomarus o.a. Antonius Walaeus. Van 1615 tot 1618 was Gomarus nog hoogleeraar te Saumur, waar hij oneenigheid heeft gehad met Duplessis de Mornay.

Intusschen was (in 1614) te Groningen een hoogeschool opgericht, waar men al aanstonds Gomarus aan wilde verbinden. We weten niet, wat er tusschen kwam, maar eerst in 1618 aanvaardde hij het ambt van hoogleeraar aldaar.

Een nieuw tijdperk kwam in zijn leven, toen hij werd afgevaardigd naar de Synode te Dordrecht. Wij kunnen niet in bijzonderheden treden om zijne beteekenis aldaar te teekenen. De beschouwingen over hem loopen zeer uiteen, veelal naar het standpunt van den geschiedschrijver. Soms treedt hij zeer fel op; maar, zoo wordt hij verdedigd, ‘de harde woorden raakten ook vitale belangen’. Straks wordt hij genoemd: ‘kalm en zachtmoedig, ja schier toegevend’. Een onpartijdig geschiedschrijver teekene na nauwkeurig onderzoek zijne plaats en zijn aandeel in belangrijke aangelegenheden en besluiten. Hoewel supralapsariër, onderteekende hij zonder protest de later vastgestelde leerregels tegen de Remonstranten, waarin het gevoelen van de infralapsariërs was gehuldigd, maar de tegenpartij (de supralapsariër) niet werd veroordeeld of uitgesloten. Gomarus was revisor bij de vertaling van het Oude Testament.

Zijn verder leven verliep rustig. Alleen schreef hij in 1628 tegen Jacobus Burs te Middelburg over de ‘sabbatsrust’: Investigatio sententiae et originis sabbalhi, waarin hij de stelling verdedigde, dat de oorsprong van den sabbat is te vinden niet bij de Schepping, maar in de woestijn Sin. Bovendien beweerde hij, dat de Christenen den sabbat hielden niet krachtens het vierde gebod, maar volgens vrije en wijze keuze van de Kerk. Alleen kort voor zijn dood ontstonden moeilijkheden, toen hij beproefde zijne supralapsarische gevoelens nog eens opzettelijk te verdedigen.

Gomarus trouwde eerst te Frankfurt met Anna Emerentia Musenhole, die daar is overleden. Hier verbond hij zich ook aan zijn tweede vrouw Maria l'Hermite, dochter van Simon l'Hermite, schepen te Antwerpen,

[p. 486]

overleden in 1621. Zijn derde vrouw was Anna Maria la Noye. Van zijn tweede vrouw had hij een zoon, die vóór hem overleed, en twee dochters, van welke eene de vrouw werd van David de la Haye, waalsch predikant te Groningen.

De meeste werken van Gomarus zijn uitgegeven door een drietal leerlingen. Bijzonderheden vermelden de Bie en Loosjes, t.a.p. Tijdens de dordtsche synode verscheen tegen Gomarus een spotdicht: De Triomphe van den Duyvel, over zijn oudl Proces, teghen Godt, dat nu in Hollandt tot Dordrecht in die Synode ghe-endt sal worden, waervan Calvinus en Gommarus die Advocaten zijn, soo dat Sathan goede hope heeft om het proces le winnen. Ballade (1619). Brieven van Gomarus zijn nog in het oud-synodaal archief.

Zijne handteekening geeft o.a. Jonckbloet's Gedenkboek. Zijn zinspreuk was: ‘Dum spiro spero’.

Verschillende portretten zijn o.a. te vinden bij Brandt, in Knappert's Geschiedenis der Ned. Herv. Kerk (1, 102) en in het Gedenkboek der Remonstr. Broedersch., 300-jarig bestaan, blz. 69 (vgl. Bibl. Theologica et philos. Lugd. Bat., Burgersdijk en Niermans, 1900, blz. 775). Zijn portret is gegraveerd door C. Koning, W. van Swanenburg, R. Vinkeles, G. Vertue en door onbekende kunstenaars, o.a. voorkomend in Alma Academia Leidens. p. 41 en Icones profess. Lugd. (1613).

Zie: de uitvoerige literatuuropgave bij de Bie en Loosjes, Biogr. Woordenb. van Protest. Godgel. in Nederl. III, 285-301.

Knipscheer