Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Fruin, Robert Jacobus]

FRUIN (Robert Jacobus), zoon van Robert Fruin en Elisabeth Maria Perk geb. te Rotterdam 14 Nov. 1823, gest. te Leiden 29 Jan. 1899. Hij genoot lager en gymnasiaal onderwijs in zijn vaderstad. In September 1842 werd hij te Leiden als student in de letteren ingeschreven. Hij genoot daar het onderwijs van de classici Mahne, Peerlkamp en Bake, verder dat van Siegenbeek en Schrant; dan had hij relatie met Geel en Leemans. Vooral aan dezen laatste, den directeur van het museum van oudheden, had hij voor zijn historische vorming veel te danken. Zelfs werd hij onder invloed van Leemans in de egyptologische richting gespecialiseerd, ook blijkens het proefschrift De Manethone Sebennyta librorumque ab eo scriptorum reliquiis (Lugd. Bat. 1847), waarop hij in 1847 promoveerde. Daarna keerde Fruin de Egyptologie, die hem ten slotte slechts matig interesseerde, den rug toe en kwam tot de geschiedenis, eerst van Griekenland en Rome, vervolgens van den nieuweren tijd en van zijn eigen land en volk. Hij onderging in deze eerste jaren sterk den invloed van den persoon en de wijsbegeerte van Opzoomer en ook van de politieke beginselen en gebeurtenissen van 1848 en volgende jaren. In het staatkundige werd Fruin de overtuigde, maar gematigde liberaal, die hij steeds is gebleven: reeds in den tijd der Aprilbeweging gaf hij zijn kritiek op de antirevolutionnaire beginselen in twee brochures: Het antirevolutionaire staatsregt van mr. G. Groen van Prinsterer ontvouwd en beoordeeld (Amsterdam 1853) en De antirevolutionaire bezwaren van mr. Groen van Prinsterer tegen onzen staat en onze maatschappijm overwogen (Amsterdam 1854). Tien jaren later wendde hij zich nogmaals tegen den leider der antirevolutionnaire partij in zijn brochure: Politieke moraliteit. Open brief aan mr. G. Groen van Prinsterer (Leiden 1864) en eenige kleinere stukjes. Daarbij is Fruins optreden in de practische politiek in hoofdzaak gebleven; hij is de liberale beginselen steeds trouw geweest; hij toonde dit ook later in zijn artikelen over de Luxemburgsche (1867) en de Transvaal-kwestie (1881), de Schoolwet van 1889, over het stemrecht (1892), over onderwijspolitiek (1894), over kiesdwang (1895).

Na zijn promotie was Fruin in Utrecht gaan wonen, waar Opzoomer hoogleeraar was geworden. In 1849 werd hij als opvolger van den tot hoogleeraar te Groningen benoemden Mat thijs de Vries geroepen om op te treden als leeraar in de geschiedenis aan het gymnasium te Leiden. Dat ambt heeft Fruin met goed gevolg en tot zijn eigen voldoening elf jaar bekleed. Maar het onderwijs was hem geen hoofdzaak; hij vond naast zijn ambtelijk werk gelegenheid tot ernstige studie van onze vaderlandsche geschiedenis. Het verslag van het gymnasium, waaraan een der leeraren een wetenschappelijke verhandeling had toe te voegen, bood hem de gelegenheid tot publicatie van resultaten. Al dadelijk gaf hij in het dertiende verslag een studie Over de goden, die in Griekenland en Italië gelijkelijk vereerd werden (1851). Maar dan ineens geeft hij in het negentiende en twintigste verslag zijn meesterstuk, dat hem zijn vaste plaats gaf onder de nederlandsche geschiedkundigen van naam: Tien jaren uit den tachtigjarigen oorlog

[p. 453]

1588-98 (1857-58; nieuwe uitgave, Amsterdam 1861; 3e dr. 's Gravenhage 1882; 4e dr. 's Gravenhage 1889; 5e dr. 's Gravenhage 1897; 6e dr. 's Gravenhage 1904).

Dit boek gaf iets geheel nieuws, de beschrijving van de ontwikkeling van land en volk in een gewichtige periode van overgang, bezien van verschillende zijden. Uit de bronnen zelf puttende, gaf Fruin een uitbeelding van een zeer belangrijke, vroeger weinig behandelde periode: niet alleen de politieke geschiedenis werd hier ontvouwd, maar ook de economische historie en ook de geschiedenis van het geestelijk leven van ons volk; dat alles wordt samengevoegd tot een eenheid, die waarlijk het beeld geeft van land en volk op het einde der zestiende eeuw. En als om te bewijzen, dat hij ook in andere perioden der vaderlandsche geschiedenis volkomen thuis was, gaf Fruin in 1858 zijn eerste Gidsartikel, de fijne psychologische studie Hugo de Groot en Maria van Reigersbergh, kort daarna gevolgd door het magistrale werk Het voorspel van den tachtigjarigen oorlog, dat de hoofdlijnen van dit tijdvak voor goed vastlegde. Naast Bakhuizen van den Brink was hij de wetenschappelijke historicus van Nederland geworden en gebleken. Toen dan ook Matthijs de Vries, die in 1853 van Groningen naar Leiden als hoogleeraar was teruggekeerd, de vaderlandsche geschiedenis wenschte prijs te geven, kwamen eigenlijk alleen Bakhuizen van den Brink en Fruin in aanmerking. Met instemming en zelfs medewerking van Bakhuizen zelf werd Fruin in Februari 1860 benoemd tot hoogleeraar in de vaderlandsche geschiedenis te Leiden.

Hij aanvaardde zijn ambt den 1en Juni 1860 met het uitspreken van een rede: De onpartijdigheid van den geschiedschrijver (Amsterdam 1860). Tot den wettelijken termijn heeft Fruin zijn ambt bekleed. Gedurende den cursus 1877-78 was hij rector magnificus; 8 Februari 1878 sprak bij als zoodanig Over de plaats, die de geschiedenis in den kring der wetenschappen inneemt (Jaarboek der Rijks-Universiteit te Leiden, 1877-78, 47 vlg). In 1894 nam hij zijn ontslag uit zijn ambt; den 1en Juni 1894 trad hij af als hoogleeraar met een Afscheidsrede ('s Gravenhage 1894). Tot zijn dood is Fruin in Leiden blijven wonen. Hij bleef ongehuwd.

De drie genoemde oraties, waarin Fruin zijn denkbeelden over zijn wetenschap en het wetenschappelijk onderzoek heeft ontwikkeld, geven zijn ontwikkelingsgang duidelijk weer. In 1860 had hij een duidelijke voorstelling van de subjectiviteit, die den geschiedschrijver eigen is; hij kan de dingen nu eenmaal niet anders zien dan zij zich aan zijn geestelijk bewustzijn vertoonen; de overeenkomst, maar tevens het onderscheid tusschen den scheppenden kunstenaar en den historicus worden uiteengezet; de geschiedkundige wordt vergeleken met een schilder, die het verleden uitbeeldt, zooals hij het ziet, maar naar het beeld, dat zich bij hem na zorgvuldig bronnenonderzoek heeft gevormd. Hierin ligt dus een zeer subjectief element; van strakke objectiviteit is geen sprake. In 1878 is hij van dat standpunt afgeweken; hij is dan onder den indruk gekomen van de methoden en resultaten der natuurwetenschappen en meent, dat de historische wetenschap daarvan nut kan trekken. Zelfs acht hij op den duur het vinden van historische wetten mogelijk en zelfs waarschijnlijk. Hij spreekt dan van een hoogere objectiviteit, die den geschiedschrijver in den waren zin des woords eigen moet zijn; door oefening en ervaring kan de onderzoeker zich die objectiviteit eigen maken, die hem plaatst

[p. 454]

boven de gebeurtenissen en die het hem mogelijk maakt in vollen zin onpartijdig te zijn. Bij zijn afscheid in 1894 komt hij in menig opzicht terug op de denkbeelden van 1860.

Afgescheiden van deze theoretische uiteenzettingen was Fruin zonder twijfel een geboren geschiedvorscher en ook wel geschiedschrijver. Niet minder dan 250 groote en kleine studiën heeft hij nagelaten. Groote werken heeft hij na zijn Tien jaren niet meer tot stand gebracht. Het resultaat van het onderzoek had veel minder zijn belangstelling dan het onderzoek zelf en nog minder voelde hij voor het te boek stellen van dat resultaat. Daarbij kwam een eigenaardige lust om zich in kleinigheden te verdiepen; zoo kwam hij wel tot allerlei speciaal onderzoek, waarvan het belang niet steeds evenredig was aan de toewijding, die eraan werd geschonken. Fruins aanleg was meer analytisch dan synthetisch; tot groote en ook grootsche conceptiën kon hij niet komen; maar in het bijzondere was hij zeer voortreffelijk, ook omdat hij met de eerlijke nauwgezetheid van den geboren geleerde werkte.

Fruin heeft allerlei onderdeelen van de vaderlandsche geschiedenis doorvorscht; de latere middeleeuwen, de periode van den opstand, den tijd van de Witt en Willem III, den patriottentijd, ten slotte den opstand van 1813. Over de middeleeuwen heeft hij veel rechtshistorische onderzoekingen ingesteld, voor deze periode zeer begrijpelijk. In verband daarmede, maar toch daarnaast, staat Een Hollandsche stad in de middeleeuwen (1873), dat nog meer dan de Tien jaren een uitnemend stuk sociale geschiedenis is, waarin alle zijden van het middeleeuwsche stadsleven tot uiting komen. Een uitgebreide studie gaf hij Over Philips van Leiden en zijn werk: De cura reipublicae et sorte principantis. Nog in de middeleeuwen staat het onderzoek der boekdrukkunst naar aanleiding van de vraag Mainz of Haarlem, nog altijd een goed staal van Fruins uitnemende kritische methode. De studiën over onzen opstand worden ingeleid door het onderzoek over Het proces van Angelus Merula. Daarop volgt dan het reeds genoemde Voorspel van den tachtigjarigen oorlog, geschreven naar aanleiding van de eerste uitgave van Motley's Rise of the Dutch republic. Naar aanleiding van Nuyens' boek schreef hij over De Nederlandsche beroerten in de zestiende eeuw, waarbij zich Een proeve van historische kritiek aansluit. De overwinning bij Heiligerlee werd gevolgd door de studiën over Prins Willem I in 1570, Nederland in 1571 en Alva's plan van veldtocht voor 1572. De politiek-kerkelijke geschiedenis van deze veelbewogen dagen werd van twee verschillende zijden behandeld in Fruins studiën over De voorbereiding in de ballingschap van de gereformeerde kerk van Holland en over De Gorcumsche martelaren. Prins Willem in onderhandeling met den vijand over vrede brengt van zelf tot de belangrijke studie over Het beleg en ontzet der stad Leiden. Over het geusworden van Amsterdam in 1578 handelde Fruin evenals over eenige ziekten van prins Willem; daarbij sluit zich dan zijn studie aan over De oude verhalen van den moord van Prins Willem I, een model van historische bibliographie. Motleys Geschiedenis der Vereenigde Nederlanden is geworden tot een gedocumenteerde geschiedenis van de periode van Leycester. De slag bij Nieuwpoort geeft de eerste duidelijke voorstelling van dat gedenkwaardige feit. De wederopluiking van het Katholicisme in Noord- Nederland omstreeks den aanvang der zeventiende eeuw stelde dit merkwaardige feit in helder licht. Aan Hugo de Groot en zijn wakkere gemalin wijdde Fruin twee zeer merkwaar-

[p. 455]

dige studiën. Over den tijd van Frederik Hendrik gaf hij slechts een artikel over De jeugd van Louise Henriette d' Orange. Fruins onderzoek Over de oorlogsplannen van Prins Willem II na zijn aanslag op Amsterdam was geheel afdoende. Over den tijd van de Witt heeft Fruin veel verzameld; ongelukkig is weinig meer dan het stuk over Het proces van Buat daarvan uitgegeven. Veel meer is daarentegen gepubliceerd over de periode van Willem III: studiën over Willem III en zijn geheime onderhandelingen met Karel II van Engeland in 1672, De schuld van Willem III en zijn vrienden aan den moord der gebroeders de Witt, De Slag van St. Denis in verband met den vredehandel van Nijmegen, Prins Willem III in zijn verhouding tot Engeland en Maria, de gemalin van Prins Willem III. Van de lateren trok vooral Hogendorp zijn aandacht: Fruin wijdde hem de studiën over De jongelingsjaren van Gijsbert Karel van Hogendorp en Gijsbert Karel van Hogendorp in November 1813.

Op deze wijze heeft Fruin een zeer groot gedeelte van onze geschiedenis behandeld. Op zijn colleges besprak hij het geheel vollediger; in een aaneensluitend betoog behandelde hij de geheele vaderlandsche geschiedenis van den bourgondischen tijd tot de omwenteling van 1795. Daarnaast gaf hij een college over onze staatsinstellingen, dat na zijn dood is uitgegeven: Geschiedenis der staatsinstellingen in Nederland tot den val der Republiek, uitg. door H.T. Colenbrander ('s Gravenhage 1901; 2e druk ibidem 1922). Van Fruins bronnenpublicatiën zijn nog te noemen: Informacie up den staet, faculteyt ende gelegentheyt van de steden ende dorpen van Hollant ende Vrieslant.... MDXIV (Leiden 1866); Verhooren en andere bescheiden betreffende het rechtsgeding van Hugo de Groot (Utrecht 1871); De oude verhalen van het beleg en ontzet van Leiden ('s Gravenhage 1874); Enqueste ende Informatie upt stuck van der reductie ende reformatie van den schiltaelen.... MCCCCXCIIII (Leiden 1876); Overblijfsels van geheugchenis der bisonderste voorvallen, in het leeven van den Heere Coenraet Droste... (Leiden 1873, 2 dln); The tragedy of Sir John van Olden Barnavelt ('s Gravenhage 1884); Brieven van Cobet aan Geel uit Parijs en Italië, 1840-45 (Leiden 1891); Uittreksel uit Francisci Dusseldorpii Annales, 1566-1616 ('s Gravenhage 1893); Philippus van Leyden, De cura reipublicae et sorte principantis ('s Gravenhage 1900; met P.C. Molhuysen). Ten slotte moge worden herinnerd aan de medewerking van Fruin aan het Repertorium der verhandelingen en bijdragen betreffende de geschiedenis des vaderlands in mengelwerken en tijdschriften tot op 1860 verschenen (Leiden 1863; met suppl. ibidem 1872, 1884).

‘Zijne onderzoekingen leiden altijd tot iets nieuws, vullen de leemten in vroegere voorstellingen aan, ontdekken haar fouten en vervangen haar door betere. Door de helderziendheid van zijne fantasie overtreft hij alle geschied vorschers, die Nederland heeft voortgebracht - gelijk hij hun meerdere was door de vastheid van zijn brein, de bedachtzaamheid van zijn oordeel en den reusachtigen omvang van zijn weten. Klaarheid - dat was de groote eigenschap van zijn innerlijk zien, van zijn denken, van zijn schrijven. Geen warmte, maar licht brengen zijn geschriften. De trotsche spreuk, eenmaal in den mond gelegd van de toortsdragende godin, die de leidsche hoogeschool moest verpersoonlijken, geldt ook voor Fruins geest: ‘Quacunque incedo, pello tenebras’ (Kernkamp).

Fruins studiën en artikelen zijn na zijn dood uitgegeven door P.J. Blok, P.L. Muller en S. Muller Fzn.: Verspreide geschriften

[p. 456]

met aanteekeningen, toevoegsels en verbeteringen uit des schrijvers nalatenschap uitgegeven ('s Gravenhage 1900-05, 10 dln. m. reg.).

Zijn portret is gelithografeerd door W. Steelink; verder heeft men van hem een foto in den Leidschen Studentenalmanak voor 1878.

Zie over hem: Eigen Haard (1885), 260 vlg.; Busken Huet, Litt. Fantasieën XXII, 180 vlg.; S. Muller Fzn. in Gids (1894) II, 353 vlg.; Ned. Spectator (1894), 184 vlg.; Stellwagen, Mannen van beteekenis (1895), 273 vlg.; M.G. de Roer in Tijdschr. voor gesch. XIV, 65 vlg.; P.J. Blok in Ned. Spectator (1899), 36 vlg. en Jaarboek Kon. Akad. van Wet. (1899), 101 vlg., herdr. in Blok, Verspreide studiën, 280 vlg.; R. Putnam, Ann. report of the American Historical Association (1899) I, 515 vlg.; van Kerkhoff in Katholiek CXV, 393 vlg.; Bussemaker in Elseviers Geïll. Maandschrift XVII, 241 vlg.; Leeskabinet (1899) I, 161 vlg.; Bijvanck in Gids (1899) I, 1 vlg., II, 1 vlg., III, 1 vlg.; P.L. Muller in Levensberichten Letterkunde (1900), 11 vlg.; van der Meulen in Ned. Spect. (1901), 172 vlg.; Verwey in Beweging (1905) III, 338 vlg; Rachfahl in Hist. Zeitschrift XCVIII (1907), 507 vlg.; Colenbrander in Ned. Spectator (1905), 151 vlg.; Kernkamp, Over Robert Fruin (Utrecht 1901).

Brugmans