Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Est, Willem Hessels van]

EST (Willem Hessels van), Estius of van Esdt, priester, beroemd godgeleerde, schriftuurverklaarder en geschiedschrijver, werd geboren te Gorinchem in 1542 overl. 1613 te Douai. Hij was de oudste zoon van Hessel v.E. en Maria Pieck (Arch. Utr. d. 43, 209, geslachtslijst zegt Elisabeth Pieck). Hessel van Est behoorde tot een aanzienlijke familie, was schepen en raad der stad Gorkum. Zijne vrouw was de zuster van den martelaar, den H. Nicolaas Pieck, gardiaan der Minderbroeders-observanten te Gorkum, die door Lumey te Brielle zijn gemarteld. Vier broeders van Willem zijn bekend: Adrianus, (zie VI, kol. 493); Arnoldus, Minderbroeder-observant; Jan, die met kardinaal Granvelle in Spanje verbleef en later fourier was van de aartshertogen Albertus en Isabella, en Rutger die met zijn oom Nicolaas Pieck werd gevangen gehouden op het kasteel te Gorkum, doch nog bijtijds ontsnapte.

Hessel van Est, de vader (zoon van Willem en Hillegonda van Nes), had als broeders: Frans, pastoor van de St. Jacobskerk te Utrecht; Mathys; en Adriaan, schepen der stad Gorkum 1574, 76 en 79. Na den overgang der stad en het schenden der overeenkomst door Mich. Brant, begreep Hessel van Est, dat hij als vurig katholiek in Gorkum niet meer veilig was. Hij nam de wijk naar Utrecht, 1572, en toen ook daar de vervolging der Katholieken toenam, naar Leuven, waar hij overleed, 23 Oct. 1583, oud 71 jaar. Hij werd begraven in de Franciskanerkerk aldaar, waar zijn zoon Willem een grafzerk met opschrift deed plaatsen (Sanderus, Brabant. illustr. III, 135).

Willem, de zoon, had zijn kennis van het Grieksch en Latijn te danken aan de school der Hiëronymieten te Utrecht. Daarna zond zijn vader hem naar de universiteit van Leuven, waar hij na twee-jarige studie der philosofie

[p. 419]

in de Valk bij de promotie, 13 Febr. 1561, de zevende plaats behaalde van 153 (Analectes hist. eccl. IV, 239). Als student der theologie woonde hij in het Pauscollege, waar Bajus president was. Deze met Joh. Hessels, Jud. Ravesteyn (Tiletanus) waren zijn voornaamste professoren. 1567 werd Willem Estius benoemd tot professor der philosofie in de Valk. Als zoodanig werd hij 12 Juni 1574 lid van den raad der universiteit. Bij de oprichting door Philips II van het college van den Koning werd Estius benoemd tot professor der theologie. Het nieuwe college werd opgericht om te voorzien in het groot tekort aan priesters. 18 April 1579 verkreeg Estius een prebende in de St. Pieterskerk te Leuven. 22 Nov. 1580 werd hij plechtig gepromoveerd tot doctor in de theologie (Val. Andreas, Fasti acad. 126).

1582 benoemde Philips II hem tot president van het koninklijk seminarie, opgericht in de nieuwe universiteit van Douai en tevens tot professor der theologische faculteit. 1592 en 1602 werd Estius gekozen tot rector der universiteit. 1595 werd hij proost van het kapittel van St. Pieter te Douai en tevens tweede kanselier der universiteit. Bij het bezoek der aartshertogen Albert en Isabella te Douai, 10 Febr. 1600, werden zij plechtig ingehaald in de St. Pieterskerk, waar de proost, W. Estius, de verwelkomstrede hield.

1613 werd Estius, ofschoon oud en ziekelijk, aanbevolen door den bisschop van Atrecht voor den openstaanden bisschoppelijken zetel van IJperen.

Paquot, in de editie van de Orationes theologicae G. Estii (Lov. 1760), I-XXXIV, Th. Leuridan, Les theologiens de Douai, Guillaume Estius (in Revue des sciences ecclesiastiques de Lille LXXII (1895), 120-131; 326-340, 481-495) bespreken uitvoerig het leven en de uitgegeven werken van Estius. J. Salembier geeft dit in het kort weer in Mangenot, Dictionnaire de théologie Catholique V (1913), 871-878.

Estius behoorde tot de school van Bajus en heeft geheel te goeder trouw de leerstellingen van zijn meester ‘de auxiliis’, in zijn eigen werken overgenomen. In latere uitgaven zijner werken werden zij verbeterd of weggelaten. Bij testament beval Estius aan zijn vriend, Dr. Barth. Peeters, die met hem van Leuven was gekomen en professor der universiteit was, de zorg voor de uitgave zijner werken aan, ‘ut re communicata cum facultate theologica de iis fieret, quod ecclesiae Dei utile videretur’. Zijn bibliotheek liet hij na aan zijn seminarie. (Uittreksel uit zijn testament in: Bijdr. bisd. Haarlem XII, 453-456.) Hij leef de volgens despreuk zijner familie ‘Soli Deo et Gloria’. Bij zijn dood, op 71-jarigen leeftijd was de toeloop van het volk naar het lijk op het praalbed zoo groot, dat men nauwelijks de orde kon bewaren. Hij werd in de St. Pieterskerk te Douai begraven. Thans is te Douai niets meer, dat aan den beroemden professor herinnert. In het seminarie der universiteit van Rijssel bewaart men van hem nog een kelk.

Het belangrijkste werk voor Nederland van Estius is: Historiae martyrum Gorcomiensium majori numero fratrum minorum; qui pro fide catholica a perduellibus interfecti sunt anno Domini MDLXXII, libri quatuor, authore Guilielmo Estio Hesselio S. Theol. Doct. in acad. Duac. professore. Quibus pro coronide subjuncta est eodem authore appendix de martyrio Guilielmi Gaudani, item Minorita, quod contigit anno MDLXXIII Habes et aliorum martyria opportunis locis comme-

[p. 420]

morata: nominalim Cornelii Musii Delfii, Theologi et poetae (Duaci Ex officina Baltazaris Belleri Anno 1603) 302 blz. in 8^o. Een tweede editie verscheen te Namen 1655, 12^o. Deze werd afgedrukt door den Bollandist J.B. Sollerius S.J. in Acta Sanctorum (1721) deel II, Juli 753-838. De eerste nederlandsche vertaling verscheen reeds twee jaar na de latijnsche uitgave: Waerachtige historie van de Martelaers van Gorcum ... enz. in onse dutsche tael overgheset deur B. Willem Spoelbergh, Gardiaen der Minderbroeders binnen Mechelen (Antw. bij Jan Moerentorf 1604, 12^o). De talrijke verschenen nederlandsche levensbeschrijvingen der martelaren zijn meest vrije vertalingen van het werk van Estius. In het Fransch verscheen het werk zonder naam van den vertaler te Mons 1605, Douay 1606, Cambrai 1618, Namur 1655, en te Leuven bij Hieron. Nempe 1668, met opdracht van den vertaler F. Benoit de la Grange, minderbroeder der strenge observance. In het proces der zalig- en heiligverklaring werd de Historia martyrum van Estius bij de akten gevoegd. Aangespoord door zijn broeder Arnoldus had W. Estius deze geschiedenis geschreven. Zijn broeder Rutger was echter reeds begonnen met de stof bijeen te zamelen. Deze, ongehuwd, zelf met de martelaren gevangen genomen, zeer gehecht aan zijn oom, den martelaar Nicolaas Pieck, heeft overal getuigen gehoord, de plaatsen der marteling bezocht, alles bijeenverzameld, wat op het leven der martelaren betrekking had gedurende twee jaren, die op de marteling volgden, toen hij nog te Utrecht woonde. Rutger overleed 1592 in den nacht van 9 Juli (datum waarop de martelaars van Gorkum waren ter dood gebracht), in het bijzijn van zijn 4 broeders Willem professor en Arnoldus, O. Min. en P. Johannes Deckers, Jezuïet, (Estius Historia martyrum (ed. 1603) 258-259). Rutger had als blijk zijner groote vereering een nederlandschlied op de martelaren uitgegeven, gedrukt bij Willem Jacobszoon te Amsterdam 1575. Zie: De Katholiek (1914) 290-315. Willem Estius had reeds te voren eene korte beschrijving der marteling naar een vriend te Keulen gezonden, welke 1572 aldaar gedrukt is, buiten zijn weten en tegen zijn zin, omdat zij eenige onnauwkeurigheden bevatte: Novorum in Hotlandia constantissimorum martyrum passionis historia, overgedrukt in De Katholiek XLV (1864) 167-172 en vertaald 172-180. Waarschijnlijk zond Estius ook het kort verslag van de marteling der minderbroeders te Gorcum en te Alkmaarnaar zijn broeder Adriaan in de norbertijner abdij in Park bij Leuven, waar het in het archief berust. Dit is uitgegeven in Archief aartsbisdom Ulrecht XIII (1885), 297-310. Van de Historia martyrum getuigde Fruin: ‘Aan de geloofwaardigheid van een werk met zooveel zorg en liefde geschreven kunnen wij niet twijfelen’.

1682 vertaalde Estius uit het Fransch in het Latijn een korte levensbeschrijving van een oudleerling van Douai, door koningin Elisabeth van Engeland op het schavot gebracht: Martyrium Edmundi Campiani Societatis Jesu Presbyteri (Lov., Joh. Masii 1582) in 12^o. Beroemd is Estius vooral als scripturist. Het voornaamste werk van Estius over de schriftuur is: In omnes divi Pauli apostoli epistolas commentariorum tomus prior (Duaci ex officina Balth. Belleri MDCXIV) in fol. 732 blz. Het tweede deel werd na zijn dood uitgegeven: Tomus posterior. Accesserunt ejusdem authoris in quinque epistolas catholicas commentaria nec non D.M.N. Bartholomaei Petri St. Theol. doctoris ac professoris primarii in partem primam ac secundam et tertiam

[p. 421]

Joannis clarissimae elucidationes, cum indice rerum memorabilium locupletissimo (Duaci ex off. Belleri MDCXVI) in fol. 927 blz. Uitgaven Parijs 1623, 1640, 1653, 1659 en 1666. De beste editie werd uitgegeven door Merlo Horstius te Keulen, 1631. Deze werd gevolgd en nog verbeterd in de editie te Parijs, Fred. Leonard, 2 vol. fol. 1679 en Rouaan 1709, 1719 enz. 1841-1845 verscheen het werk in 7 deelen, uitgegeven door Fr. Sausen, groot 8^o, Maintz, Kirchlein en aldaar 1858-59, drie deelen, groot 8^o, door J. Holzkammer.

J.v. Gorkum, priester te 's Hertogenbosch, gaf 1619 een Epitome uit van het werk van Estius, dat herhaaldelijk gedrukt is. Zie over dezen dit woordenboek dl. VI, kol. 606-607 en Studiën op godsd. en letterk. gebied XXXVII (1891), 1476-91.

Caspar Nemius van 's Hertogenbosch, gaf als president van het koninklijk seminarie te Douai uit: Guilielmi Estii S.Th. doctoris et in academia Duacensi primarii professoris, ejusdem Universitatis cancellarii regiique bonorum pastorum seminarii praesidis annotationes in praecipua ac difficiliora sacrae scripturae loca, ad illustrissimum ac reverendissimum archiepiscopum et ducem Cameracensem, Fr. van der Burcht (Douai 1621, in fol.). Reeds 1622 werd het werk herdrukt te Keulen. Verbeterd en vermeerderd werd het opnieuw uitgegeven door Barthol. Peeters (Douai, G. Patte, 1629), nog zesmaal verscheen het in die eeuw: Antw. 1652, Parijs 1663, Maintz 1667, Antw. 1682, Parijs 1683, Antw. 1699, en opnieuw in de Opera omnia Estii in sacram scripturam (Venetie 1739), 3 deelen in folio.

Paus Benedictus XIV noemde Estius ‘doctor fundatissimus’ om zijne geleerde commentaria, die zijn roem als godgeleerde verklaren. Zij verschenen eerst na zijn dood, vnl. door de zorg van Caspar Nemius, D.N. Guilielmi Estii in quatuor libros sententiarum commentaria: Quibus pariter St. Thomas summae theologicae partes omnes mirifice illustrantur cum triplici indice 4 dln. I, 235, II, 444, III, 159, IV, 311 en 339 blz., verschenen te Douai 1616. Dan volgen de edities: Parijs 1678, 1680 en 1696, Napels 1720 met eenige aanmerkingen op de leerstellingen van Estius, ontleend aan Bajus en Hessels zijne meesters, en vooral op zijne gevoelens over de onbevlekte ontvangenis van Maria.

In de bibliotheek te Douai vindt men nog een viertal handschriften der dictaten van Estius, ook een te Valenciennes (zie: Revue des Sciences LXXII (1895), 339). Estius bewerkte naar eenige handschriften het IX deel der Opera St. Augustini, uitgegeven door de godgeleerden van Leuven. Zij zagen het licht te Antwerpen bij Plantijn, in 10 deelen in folio, 1577 en werden minstens nog negenmaal herdrukt.

Na den dood van Estius gaf zijn vriend, Barth. Peeters uit: Guilielmi Estii St. Th. Doct. en prof. primarii nec non cancellarii Duacensis Orationes theologicae numero XIX (Duaci 1614), 12^o, opnieuw herdrukt: Parijs 1654, 16^o, en te Leuven 1760, 8^o, met een uitgebreider levensbeschrijving van Estius door Paquot. Als leerling van Bajus en Hessels is het niet te verwonderen, dat Estius in strijd kwam met hunne tegenstanders, de Jezuïeten. Toen de stellingen van P. Leonardus Lessius S.J. gecensureerd werden door de faculteit der theologie te Leuven als semipelagiaansch, volgde de universiteit van Douai, geraadpleegd door de bisschoppen, het voorbeeld van Leuven. 20 Febr. 1588 gaf zij openlijk een nog uitvoeriger veroordeeling dan te Leuven. Estius

[p. 422]

was de voornaamste bewerker van het stuk, dat gedrukt werd als Censura Duacensis sive assertionum quarumdam censura super quibus Rmi in Christo Patres ac D.D. Illmus D. de Barlemont Cameracensis et D. Joannes Hauchinus Mechlienensis, archiepiscopi nec non D. Guillelmus Damasi Lindanus Gandensis Episcopus S. Theol. facultatis Duacensis examen, discussionem et sententiam petiverunt per eandem S.Th. facultatem universitatis Duacensis data. Duaci 20 Jan. 1588.

Dit werd herdrukt met de Censura Lovaniensis te Leuven 1641 en 1675 met valsche opgaaf ‘Parisiis’; nogmaals te Leuven 1683 en 1724, doch met Parijs als plaats van den druk.

In Douai zoowel als te Leuven ontstond tusschen de theologische faculteit der universiteit en de professoren der paters Jezuïeten een heete strijd over de theologische vraagstukken van dien tijd, de genadeleer, de voorbeschikking. enz. Pater J. Deckers S.J. trad met de professoren Balduinus van Riethoven en met Estius in het strijdperk. Van Estius zag het licht: Responsio eximii D.N. Gulielmi Estii regii ac ordinarii S. Theologiae olim professoris. In alma universitate Duacena. Ad ea quae sibi objecta erant a R.P. Joanne Deckerio societatis Jesu professore s.l. et a. 4^o, 10 blz. Het werd later nog uitgegeven 1^o in: Lucernae Augustianae, Lib. Fromondi S.T.D. (Lov. 1650); 2^o: in (Pasch. Quesnel?) Mémoires importans pour servir à t'histoire de la fac. de théot. de Douay s.l. (1695); 3^o in: Historia Congregationis de Auxiliis, Aug le Blanc, (Jac. H. Serry O. Praed.) (Lov. 1699) 243-254 (Antv. (niet Holland) 1709), c. 175-182; Zie: Sommervogel, Bibl. compagn. de Jesus II (1871). Het hooger gezag maakte 1591 een einde aan den onverkwikkelijken theologischen strijd te Douai.

Paquot vermeldt nog twee handschriften van Estius: Articuli M.N. Henrici Crockaert ab Anderlecht anno 1580 in Seminario regis catholici professoris et confutatio M.N. Guielmi Estii, 6 blz. 4^o; en Communium in tota theologia materiarum farraginem. Dit handschrift ging verloren in een brand in het college des konings te Douai.

Van Estius zijn eenige latijnsche verzen bewaard gebleven, volgens het gebruik van dien tijd bij de uitgave van een werk aangeboden: 1 ^o Versus ad Jacobum Latomum evulgantem Jeremiae Threnos (Antv. Christ. Plantinum 1571 en 1587); 2 ^o Elegia de libera religione in: Joh. Molanus, De fide haeret. servanda (Col. 1584) 45, 8^o; in het handschrift: Vita Nicolai Esschii pastoris Beginagii sanctae Catharinae in Diest bevindt zich een portret van den oosterwijkschen begijnenherder met daaronder een vers van 42 regels van Wilhelmus Estius: In effigiem domini Nicolai Esschii, viri vitae sanctitate celebris qui obiit anno 1578. Het is gedrukt in Messager des sciences historiques (1862) 161-162 en in F. Raymakers, Het kerkelijk en liefdadig Diest (Leuv. 1870) 479.

In de reeds vermelde Mémoires toegeschreven aan Quesnel en in J.H. Serry, Hist. Congr. de Auxiliis worden van Estius drie brieven uitgegeven: Epistolae tres ad Petrum Lombardum S.T.D. Lovaniensem datae 1602, over ‘de Gratia’ tegen Molina. Livinus de Meyer, de tegenstander van Serry in zijn groot werk Hist. Controv. de Auxiliis betwijfelt de echtheid dezer brieven.

Toen de Jansenisten Estius als hun leeraar wilden verklaren, bewezen eenige professoren zijn rechtzinnigheid en zijne eenvoudige en volledige onderwerping aan de uitspraken van den paus in het werk: Veritas et aequitas censurae pontificiae

[p. 423]

Pii V, Gregorii XIII, Urbani VIII ex luculentis commentariis Exim. D.D. ac. M.M.N.N. Guil. Estii et Franc. Sylvii (Duaci 1649) fol.

In alle biografische en bibliografische werken wordt Estius besproken, zooals in Sweertius, Val. Andreas, Foppens, Dupin, Niceron, le Long, Hergenröther; Hurter, enz.; Buzelinus, Gallo-Flandriae lib. I, 186 en Arn. Raissius, Auctarium ad natalis S.S. Belgii (ed. Duaci 1626) 197, beschrijven zijn heilig leven.

Het beste portret van Estius is gegraveerd voor de eerste uitgave der Commentarii in Paulinas epistolas, met onderschrift act. 65, anno 1608, Mart. Basse, en in de Commentaria in quator lib. sent. 1606. Het portret bij Foppens, Bibl. Belg. 399, naar het eerstgenoemde gegraveerd door F. Harrewijn. is minder fraai. Voorts is zijn portret gegraveerd door B. Moncornet en een onbekend kunstenaar.

Fruytier