Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Borch, Gerard ter]

BORCH (Gerard ter) de jonge, schilder, werd geboren in 1617 te Zwolle en is gestorven te Deventer 8 Dec. 1681. Hij was de zoon van Ger. ter Borch sr. (zie boven), onder wiens leiding hij eerst werkte, daarna leerde hij hoogstwaarschijnlijk H. Averkamp uit Kampen kennen. In 1632 was hij in Amsterdam, waar hij met Rembrandt bekend moet geweest zijn en waarschijnlijk met schilders als Duyster en Codde omging. In 1634 zeker, misschien reeds eerder, woonde hij in Haarlem als leerling van Pieter Molijn. Hij werkte er ijverig en zeer tot tevredenheid van zijn leermeester. In 1635 was hij in Engeland; daarna reisde hij verder, was in 1640 te Rome, bezocht ook Frankrijk en Duitschland; in 1645 was hij weer in Holland (Amsterdam). In 1646 ging hij naar Munster in Westfalen, waar de vrede in 1648 tusschen Holland en Spanje werd gesloten. Hij schilderde daar de afgevaardigden op eigen initiatief; den prijs, welken hij verlangde, vond men te hoog, zoodat het schilderij

[p. 174]

zich in 1721 nog bij zijn familie te Deventer bevond (nu Nat. Gallery te Londen). In Munster leerde hij den graaf de Peñeranda kennen, die hem medenam naar Spanje (nadat hij in 1648 nog eens in Amsterdam was geweest) en hem voorstelde aan Philips IV. Hij moet daar den vorst en vele dames geschilderd hebben, maar er is van zijn verblijf in Spanje niets overgebleven; ook zijn er geen schilderijen uit dien tijd van hem bekend. Vóór 1650 was hij weer in Holland, want toen bedankte de magistraat van Kampen hem voor een exemplaar van Suyderhoef's prent naar het schilderij: de vrede van Munster. In 1654 huwde hij in Deventer met Geertrude Matthijsen (weduwe van Thijs Daems). Nu ontstonden vele meesterwerken. Hij werd er een aanzienlijk burger der stad en ‘gemeensman’; daar werd zijn regentenstuk met 20 figuren, dat nu nog op het stadhuis in Deventer hangt, gemaakt. In 1672 moet ter Borch prins Willem III geschilderd hebben; het schilderij is echter niet bewaard gebleven. Nadat zijn vrouw gestorven was, ging zijn zuster Sara bij hem wonen. Na zijn dood werd zijn lichaam naar Zwolle gebracht en daar met veel pracht begraven.

Ter Borch jr. heeft voornamelijk genrestukken en portretten geschilderd; behalve deze kennen wij van hem het genoemde historische schilderij: de vrede van Munster. Volgens oude catalogi maakte hij mythologische voorstellingen en allegoriën, ook moet hij een koeien- en een paardenstal geschilderd hebben. Nadat G. ter Borch eerst onder invloed van zijn vader en Molijn was geweest, daarna onder dien van H. Averkamp, kan men zijn later genrewerk in twee perioden verdeelen. In de eerste periode was hij onder invloed van Duck of Duyster, in de tweede onder dien van Metsu. Volgens Hofstede de Groot is er een technisch verschil met Duck en Duyster, nl. in teekening en kleur, want toen reeds schilderde ter B. gelaat en handen etc. met fijne zilvertonen, het coloriet is bij hem fijner, en het heldonker sterker. Metsu's manier begint in 1651; van dit jaar tot 1675 schiep hij een rij van meesterstukken. De modekleur van dien tijd was zwart en het zijn personen in zwarte kleeding en in een donkere omgeving, die ter B. heeft weergegeven.

Zooals reeds gezegd is, is G. ter Borch de schilder van genrestukken en portretten van de voorname, deftige burgers uit de 17de eeuw, uit hun wezen spreekt vormelijke beschaafdheid. Ter Borch's streven gaat meer naar het oogbekorende dan naar het zieltreffende, doch in enkele van zijn huiselijke tafereelen spreekt rustige, warme genegenheid voor de eenvoudige verschijningen van het dagelijksche leven. Het hoogst staat hij nog als schilder van portretten in zeer klein formaat, waarvan enkele zeer virtuoos zijn geschilderd; meestal ook is de persoonlijkheid zeer intensief weergegeven. Karakteristiek is de eenvoudige ensceneering: de figuur, staande ten voeten uit, dragende zwarte kleeding (of typeerend voor de vrouwen, meestal echter in zijn genrestukken, wit satijnen kleeding), de mannen meestal met den hoed in de hand, de vrouwen soms handschoenen vasthoudend; de gezichten zijn gewoonlijk bleek; hier en daar treft men aan de figuur een sprekend rood of blauw aan, een armstoelleuning is soms van een dof wijnrood. De achtergronden zijn meestal zwart-blauw; veel ‘grijzen’ komen er bij hem voor in tegenstelling met Metsu, die aan goudachtige tinten de voorkeur geeft. Hij is koeler dan P. de Hooch, zijn deftigheid doet aan Velasquez denken, doch hij is volbloed Hollander zooals vooral uit het ter Borch album (teekeningen) blijkt met zijn voorstellingen uit het dagelijksche,

[p. 175]

huiselijke leven. Hij is ook teerder dan Metsu.

Tot de leerlingen en volgelingen van ter Borch behooren: Casp. Netscher, Barth. Berentsen, Anton Jordens, Roel. Koets, Hendrik ten Oever, Piet van Anraadt, Jac. Ochtervelt, Joh. Verkolje, Eglon Hendrik v.d. Neer, Mich. van Musscher, Bar. Graat, Gerbr. v.d. Eeckhout; in hetzelfde genre als ter Borch werkten ook de Vlamingen: Gonz. Coques, C. Em. Biset, Gill. v. Terborch Hier. Janssens.

Het aantal schilderijen, dat ter Borch gemaakt moet hebben is volgens Hofstede de Groot 464, anderen noemen een kleiner getal (zie ook Thieme-Becker, Allgem. Künstlerlexikon en A.v. Wurzbach, Niederl. Künstlerlexikon).

Teekeningen van zijn hand bevinden zich in de meeste groote verzamelingen. Zeer belangrijk zijn die te Amsterdam, 's Rijks Prentenkabinet, 90 stuks in het album van de familie ter Borch, vier stuks in het album van Gesina ter Borch; ook wordt aangenomen, dat de 56 teekeningen in het zoogen. teekenboekje van Harmen ter Borch aldaar door Ger. ter Borch jr. gemaakt zijn. Verder komen teekeningen voor in Weenen, Berlijn, Brunswijk, Rotterdam, Frankfort, Haarlem, Hamburg, Londen, Parijs.

Naar zijn ontwerp maakten prenten: Alb. Artigue, P. Andouin, W. Baillie, H. Bary, Basan, J. Burnet, J. Chevillet, J. Cootwijk, J. François, R. Gaillard, J.F. Gautier d'Agoty, P. Pontius, J.G. Haid, B.L. Henriquez, P. Holsteyn, J. Lavallée, Lucas, Joh. de Mare, A.A. Morel, C.v. Noorde, Picot, Ploos van Amstel, J.L. Raab, A. Romanet, H. Sachs, P. Schenk, J.v. Somer, J. Stolker, J. Suyderhoef, W. Vaillant, E. Verelst, J.G. Wille, Robillard, J. Eisenhardt, Pruneau, Caglio, Dunkel, Mons. Devilliers, Mme Couet, Hanfstaengl, A.C. Nunninck, Chataigner (A. Delfos maakte een teekening naar een schilderij), Weisbrod, Franquinet, D.J. Sluyter, W. Steelinck, J.W. Kaiser, J.v.d. Wildenburg, Gaujean, Merkel, Warren, L. Kühn, Ponce, Couché, Huot, A. Last, A.L. Zeelander, Lerange, Soyer, van Lier, S. Fokke, Lalauze, C.C.A. Last, F. Milius, N.P. Krossing, L. Duval, A. Moll, Wildt, W. Unger, W. de Koning, Boutrois, Heina, J. Kovatsch, Lapauze, Ch. Courtry, W. Hecht, J.J. Mesker, C. de Moor, J.B. Waanders, J. Houbraken.

Een geschilderd zelfportret is in het Mauritshuis te 's Gravenhage, een ander bij den heer Fritz Harck te Seusslitz (tentoonstelling Berlijn 1906). Zijn portret is voorts gegraveerd door J. Houbraken en gelithografeerd door T.B. Waanders en door A. Maurin.

Zie: E.W. Moes, Aanteekeningen 's Rijks Prentenkabinet, afd. schilders, afd. prenten; W. Vogelsang, De schilderkunst uit onzen bloeitijd, serie III, 6, 1913, 34 vlg.; W.J. Steenhoff, Nederl. schilderkunst in het Rijksmuseum (Wereldbibliotheek) III, 1920, 158; P. Kristeller, Kupferstich und Holzschnitt in 4 Jahrh. (Berl. 1911), 474, 506; F. Hellens, Gerard Terborch. Coll. des grands artistes des Pays-Bas (Brux. 1911); F. Muller, De Nederl. historie in platen (Amst. 1863), no. 2281, 2284, 1941; A. Bredius, Künstlerinventare, G. 233, G. 237, G. 468, G. 543, G. 853, K. 989, G. 990, P. 1124, G. 1249, G. 1325, G. 1249, G. 1325, G. 1546, G. 1590, G. 1826, G. 1985, K. 2076; E.W. Moes in Oud-Holland (1886), IV (ex. met aanteekeningen in handschrift, Amsterd. 's Rijks Prentenkabinet); J.J.v. Doorninck, Het schildersgeslacht Terborch z.p., j. (overdruk); Th. Bodkin in Burlington Magaz. (1924), Sept. 138-143; A. Poppé in Burlington

[p. 176]

Magaz. (1925), Jan. 47; W. Bode, Die Meister der holl. und vläm. Malerschulen (Leipz. 1917), 98-111; C. Hofstede de Groot, Beschreibendes und kritisches Verzeichnis der Werke der hervorrag. Holl. Maler des XVII Jahrh. (Essling. a.N., Paris, band V, 1912); Trésors d'art en Russie (1905), na p. 150; W. Bode, Die Gemäldesamml. Herm. A. de Ridder etc. (Berl. 1913), pl. 17, 20, 21, 22, 23; P. Vitry, Le musée de Tours (Paris 1911), pl. 19; O. Granberg, Inventaire général des trésors d'art en Suède, peintures et sculptures etc. (Stockh. 1911-12) pl. 3; W. Martin en E.W. Moes, Oude Schilderkunst in Nederland (den Haag 1911-14), II, 8, 32; Album van 50 schilder. Holl. school uit de kunstverz. des heeren Six gegr. en toegelicht door J.W. Kaiser, (Nijm. Amst.), 5; W. Bode en M.J. Friedländer, Die Gemäldesamml. Carl v. Hollitscher in Berlin (1912), pl. 66; E. Plietzsch in Zeitschr. für Bild. Kunst XXV (1914), 230, XXVIII, 1917, 140; P. Dissard, Le musée de Lyon. Les peintures (Paris 1912), 78. Belangrijkste uitgaven van teekeningen verzamelingen, o.a. die v. Amsterdam, Berlijn, Weenen, Haarlem en de uitgave v. teekeningen door Kleinmann; W. Bode, Die Gemäldesamml. Marcus Kappel (Berlin 1914), 33; A.v. Wurzbach, Niederl. Künstlerlexikon II, 698, III, 33; Thieme-Becker, Allgem. Künstlerlexikon IV, 336.

J.M. Blok