Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Snecanus, Gellius of Jelle]

SNECANUS (Gellius of Jelle), of Hotze(nius), ook met de bijvoeging Frisius, geb. te Sneek omstr. 1540, overl. waarschl. te Leeuwarden na 1596 (volgens anderen te Oenkerk in 1600). Hij studeerde op de latijnsche school te Sneek te gelijk met Johannes Roukes (zie ald.), daarna wellicht te Zwolle en te Keulen. Hij werd pastoor te Giekerk (volgens sommigen te Tietjerk), waarbij te bedenken is, dat de tijd en de kring, waarin hij opgegroeid was, allengs hervormingsgezinde gevoelens bij hem deden opkomen. Menigeen sprak in Friesland vrij zijn geestverwantschap met Luther uit. Gellius Snecanus was daar in het bijzonder om bekend. Hij was gehuwd met Wobbe Auckesdochter van Oldeholtpade. Hun huwelijk was zeer gelukkig en zij hadden verscheidene kinderen. Zij overleed waarschijnlijk kort vóór 1584. Eenige jaren vóór 1567 brak hij met Rome, verliet zijn ambt en werd prediker in ‘sluipvergaderingen’. In 1567 gingen van de omstreeks 80 vluchtelingen uit Friesland 50 naar Emden. In Mei 1568 heeft hij Lodewijk van Nassau onder zijn gehoor gehad, waardoor het waarschijnlijk lijkt, dat hij een van de legerpredikanten was, die de kerkeraad te Emden heeft uitgezonden. Na den treurigen afloop van dezen bevrijdingsinval reisde Gellius weer naar zijn vaderland om familie en kennissen te bezoeken. Op dezen gevaarlijken tocht preekte hij te Franeker en Leeuwarden. Niettegenstaande alle bezwaren bleef hij, na overleg van de kerkeraden

[p. 1246]

te Emden en Leeuwarden, in die omstreken, om in vaak nachtelijke bijeenkomsten van hervormingsgezinden te preeken. Het was ‘gedurende de dwingelandij van den hertog van Alva’, schrijft hij later zelf. Meermalen bezocht hij ook andere steden. Hij was zoo goed als de eenige hervormde leeraar in het heele gewest. In deze jaren heeft hij zich den naam verworven van ‘Hervormer van Leeuwarden’. Hij werkte er, niettegenstaande de telkens strenger bevelen, als onder de oogen van den frieschen bisschop, die 1 Febr. 1570 zijn intocht deed te Leeuwarden. Wel eene aanwijzing van de hooge achting, die het volk hem toedroeg, en van de bescherming, die hij van de aanzienlijken genoot. Velen van hen zijn bij name bekend en zijn hem tot het einde zijns levens trouw gebleven. Toch moest hij in het begin van 1573 weer vluchten. Nadat de bisschop op den bededag van 30 Nov. 1572 het hart der geloovige zonen van de moederkerk had opgewekt door het vooruitzicht van den ondergang der ketterij, moest hij wel wijken. Immers was het in de eerste plaats op hem gemunt. Te Emden wijdde hij zich geheel aan de wetenschap, vooral aan de exegese. Zoodra in 1578 de godsdienstvrede gesloten was, keerde hij naar Friesland terug. De kerkelijke toestand was toen nog zóó ongeordend, dat hij en de zijnen gedurende de eerste jaren uit eigen middelen moesten leven. Op 13 Aug. 1578 leidde hij de eerste godsdienstoefening in de van sieraden en beelden beroofde kerk van het Jacobijnenklooster te Leeuwarden. Na 1580 werd de toestand beter, doch werd alras de dienst hem te zwaar. Hij vertrok waarschijnlijk naar Nijland bij Bolsward (vergel. beneden), maar werd in Mei 1583, toen hij op de friesche synode te Franeker aanwezig was en ontslag uit zijn dienst vroeg, ‘een oldt, swack’ man genoemd. De synode besloot aan de friesche staten ‘een eerlijck onderholt’ voor hem te vragen, omdat ‘niemant op syn eyghen solde en dient’. Doch te gelijk werd overwogen, dat hij aldus ‘soeveel thoe beeter sal vaceeren syn studiis ten besten van der gantscher gemeynten’. Een ruim pensioen is hem toegezegd. Toch bleef hij V.D.M. (d.i. Verbi Divini Minister). Hierna woonde hij o.a. ongeveer drie jaar te Harlingen, van 1586 tot 1588, waar hij bevriend was met Cornelis Wiggerts (zie ald.), vervolgens te Franeker in 1590 en 1591, eindelijk te Leeuwarden in 1595. Verder verliezen wij hem uit het oog.

Hij was dus geen ‘oude suffer’ (zooals velen hem noemden), die ‘zonder moedwil, in eenvoudigheid of onnoozelheid gedwaald heeft’ (Trigland), maar ‘een der meest geleerde verdedigers van de foederaal-theologie’ in den geest van Bullinger. Hij heeft groote diensten bewezen bij de vestiging van de gereformeerde kerk en is een van hare grondleggers. Hoewel hij het met Gregorius van Nazianze eens was, die zeide ‘dat hij van een kerkvergadering altoos slechter thuis kwam’, en het afkeurde, dat velen door kerkelijken voor libertijnen werden gescholden, die zooveel gedaan hadden tot bevordering van kerk en hoogeschool en tot bevrijding des lands, alleen omdat zij geen ‘Amen’ wilden zeggen op alle kerkelijke besluiten van synoden als anderszins. Hoe het zij: men kan het in hem bedenkelijk achten, dat hij een erkend voorstander was van beschermende staatszorg over kerkelijke belangen en instellingen (vgl. op H. Leo in dit deel).

Zijne geschriften zijn zeer zeldzaam geworden, doch niet verloren gegaan. Aan den eenen kant heeft hij getracht om wat hij voor den druk bestemde aan het bezwaar en de onzekere kans van de kerkelijke censuur te onttrekken. Aan de andere

[p. 1247]

zijde hebben de kerkelijken, die zich daardoor gegriefd en miskend achtten, met opzet zooveel in hun vermogen was zijne werken doen verdwijnen. In de beneden aangehaalde literatuur vindt men vele bijzonderheden over zijn leven en zijn standpunt te midden van het kerkelijk leven van zijn tijd.

Van zijn werk tegen de Doopsgezinden is in de bibliotheek der doopsgezinde gemeente te Amsterdam geen exemplaar aanwezig; alleen in de bibliotheek van het Friesch Genootschap te Leeuwarden is het exemplaar, dat de schrijver schonk aan Johannes Bogerman, den vader van den voorzitter der Dordtsche synode (vgl. Stud. en Bijdr. Hist. Theol. III (1876), 73 v.; A.J. van 't Hooft, a.w. 166, aant.). Deze oordeelde, dat zijne meeningen niet waren overeenkomstig een goed christengeloof. Hij stond later in briefwisseling met Arminius.

Zie: B. Glasius, Godgel. Nederl. Biogr. Woordenb. I ('s Hert. 1852), 509-511; J. Reitsma, Gellius Snecanus Frisius in Studiën en Bijdragen Hist. Theolog. III (1876), 26-74; A.J. 't Hooft, De theologie van H. Bullinger (Amst. 1888), 163-187; T.A. Romein, Naaml. der predikanten .... van Friesl. (Leeuw. 1886), 8, 122, 227, 264, 329; F.S. Knipscheer, De invoering en de waardeering van de Geref. betijdenisschr. in Ned. vóór 1618 (Leid. 1907), 119, 171-174; J. Reitsma, Gesch. van de Herv. van de Herv. kerk, 3e dr. (Utr. 1916), 292, 295, 316, 393, 439, 441 v.; L. Knappert, Gesch. der Ned. Herv. Kerk I (Amst. 1911), 46, 97v., 266; Kerkelijk Handboek (1911), Bijl., 143 (genoemd als predikant te Bolsward, naast Cornelis Wiggerts, die in 1583 naar Harlingen vertrok), 164; Reitsma en van Veen, Acta VI, 2, 4, v., 12, 16, 19 v., 22, 25, 27, 34, 38; F.L. Rutgers, Acta van de Ned. Syn. (Utrecht. 1889), 358.

Knipscheer