Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Leo, Johannes]

LEO (Johannes), geb. waarschijnlijk kort vóór 1550 te Zalt-Bommel, waar het geslacht Leo (de Leeuw, Leu enz.) sedert eeuwen inheemsch was, overl. 20 Nov. 1607, begraven in het koor van de Groote Kerk aldaar vóór de oude sacristie (familiewapen op den grafsteen). De biografie door Acquoy over Jan van Venray verhaalt levendig van de omgeving, waarin Johannes Leo in 1572, uiterlijk begin 1573, te Zalt-Bommel de eerste predikant werd. Nadat deze stad op 31 Juli 1572 met kloeken moed de zijde van prins Willem I gekozen had, en de kerkelijke toestanden geregeld waren, mede door Jan van Venray (ook Johannes Ceporinus geheeten), werd Johannes Leo beroepen naast Caspar Grevinchoven, die evenwel in 1578 moest vertrekken. Tot 1599 stond hij in de gemeente alleen, sedert dat jaar bijgestaan door zijn zoon Henricus Leo (zie vorig art.). Henricus Caesarius, ‘schoolrector’ en ouderling, werd op zijn aanraden predikant (zie aldaar). Over den toestand in de stad in 1572, zie J.S. van Veen in Gelre IX (1906), blz. 97-119. Dordrecht en Gorcum hadden resp. 22 en 26 Juni zich voor den Prins verklaard. Met vele van zijne medeburgers was Johannes Leo in 1567 voor Alva naar Goch gevlucht, waar hij voor het predikambt, zij het op gebrekkige wijze, opgeleid werd en ook als predikant dienst heeft gedaan.

Van 1572 tot 1602 was de verhouding van Zalt-Bommel tusschen Gelderland, Holland en Utrecht (te voren toch al eigenaardig) een zeer bijzondere. Staatkundig los van Gelderland geraakt (dat voorloopig Spaansch bleef), sloot de stad zich kerkelijk aan bij de classis Dordrecht, zooals blijkt uit de oudste acta van die classis. Merkwaardig is vooral de vergadering van de classis Dordrecht te Zalt-Bommel op 20 en 21 April 1574, toen Johannes Leo voorzitter was en juist de Prins er vertoefde, o.a. vergezeld van zijn hofprediker Jean Taffin, met een leger in de Bommelerwaard, hopende op eene vereeniging met zijne broeders Lodewijk en Hendrik. Deze hoop

[p. 938]

is echter ijdel geweest; de Spanjaarden sloten de stad in van Juni tot October 1574, maar zij hield stand. De pogingen tot ‘reductie’ van Zalt-Bommel, nadat in 1578 Johan van Nassau stadhouder van Gelderland was geworden, beschreef D. Brouwer in eene afzonderlijke uitgave van Gelre. Dit werk stelt ons in staat om van Johannes Leo mede te voelen de wisselende aandoeningen bij het wel en het wee van zijn vaderstad en vaderland. Blijkbaar was hij algemeen geacht, en bekleedde hij een plaats in het middelpunt van alle gebeuren. Prins Willem I was der stede éénig hoofd in die jaren. Aller streven was gericht, zoo heet het in 1579, op ‘bevordering van 's Lands welvaren en van de beoefening van de oprechte christelijke gereformeerde religie’. Daarom was de leus: ‘Liever Spaansch dan Geldersch’.

Hoe gevaarlijk de voortdurende nabijheid van de Spanjaarden was, bleek uit de gevangenneming van Arnoldus Wassenbergius, predikant te Gorinchem, over wien Johannes Leo een brief schreef naar de zuidhollandsche synode te Leiden van 1592. Inderdaad lag Zalt-Bommel midden in den strijd tegen de Spanjaarden; de laatste belegering had plaats in Mei en Juni 1599. Voor het eerst bezocht Johannes Leo de geldersche synode in Mei 1601 te Zutfen, maar nog als afgevaardigde uit Zuid-Holland. Na de ‘reductie’ tot Gelderland echter werd hij als lid van de vergadering afgevaardigd door zijn eigen gemeente.

De opvolging van een beroep naar Utrecht in 1579 heeft de magistraat van de stad blijkbaar willen en kunnen verijdelen. Wat Johannes Leo al niet gedaan heeft (sedert 1599 in samenwerking met zijn zoon Henricus), is niet gemakkelijk te verhalen. De stadsgemeente was de moedergemeente van alle rondom. Vooral de zoon heeft later daarvoor weinig dank, veel ondank geoogst. Jammer dat wij niets kunnen vermelden over een aan Johannes Leo door eene zuidhollandsche synode verleende opdracht om mede te helpen ‘aan visitatie en aanteekening van de gedenkwaardigste feiten uit de kerkelijke geschiedenis’. Hij betreurde het optreden van de synoden van 1590 en 91 tegen Herman Herberts, die het denkbeeld bestreed, dat ‘hij God zou kunnen houden voor de oorzaak van de zonde en van 's menschen verdoemenis’. In 1601 bleek het op de geldersche synode, dat Johannes Leo de ‘reductie’ ‘wèl gezind’ was, na 1603 dat hij zich volkomen in de nieuwe verhoudingen aanpaste. Hoe de kerkelijke toestand in Zalt-Bommel na ruim dertig jaren nog lichtend afstak bij dien van de dorpen in de omgeving, blijkt duidelijk uit een klagend schrijven van den kerkeraad (‘het praesbiterium’) van Johannes Leo, gericht aan de geldersche synode van 1604. Deze synode kan evenwel niets anders doen dan beloven een schrijven tot den ambtman der stad te richten, wien het opzicht was toevertrouwd over deze dingen en die de bevoegdheid had tot handelend optreden en ingrijpen. Maar in volgende jaren gaat het ‘hoe langer hoe kwalijker’. Niettemin blijkt uit de plaats, die Johannes Leo in de hooge kerkelijke vergaderingen bekleedde, duidelijk dat hij onder de allereersten gerekend werd. Het meest komt dat uit als hij in 1606 afgevaardigd wordt (naast Johannes Fontanus te Arnhem, Wilhelmus Baudartius te Zutfen en Antonius Thysius, hoogleeraar, ouderling te Harderwijk) naar de toen reeds verwachte nationale synode. Geen wonder, gezien zijn aandeel in de ‘praeparatoire conventie’ (Mei 1607), waar ‘de meestbekwame en vredelievende predikanten’ uit elke provincie bijeen waren. Johannes Leo had daar

[p. 939]

wèl bezwaren tegen de wijze waarop Arminius en Wtenbogaert de revisie van de belijdenisschriften en de kerkorde hebben voorgestaan, maar zal zich niettemin in het geheel niet vereenigd hebben met Johannes Bogerman, die bij deze gelegenheid sprak: ‘Men moet Gods Woord verklaren uit die schriften’. De dertien, die op deze conventie de meerderheid vormden, waren voornemens van 17-21 October 1607 nog eens te Amsterdam samen te komen. Daar waren er slechts acht. Johannes Leo was toen reeds doodelijk krank. De toen opgestelde ‘verklaring’, die nog bewaard is, heeft Johannes Leo in bijzijn van zijn zoon nog op zijn sterfbed gelezen en onderteekend, waarna het stuk werd opgezonden naar Johannes Becius te Dordrecht met een brief van Henricus Leo (zie het verhaal bij J. Hania). Kort vóór zijn dood was Johannes Leo nog voorzitter van de geldersche synode, die van 7 tot 11 Juli 1607 te Zalt-Bommel vergaderde in de Groote kerk. Het was een vergadering van buitengewone beteekenis onder de boven vermelde omstandigheden; hoewel de toestanden somber bleven voor de kerk.

Zijn familiewapen wordt aldus beschreven: ‘Van zilver, doorsneden, 1 zwarte gaande leeuw, 2 drie (2,1) rozen van zwart, geknopt van goud’ (Heraldieke bibliotheek, nieuwe reeks III (1881), blz. 84). Johannes Leo liet drie zonen na, die ook predikant werden: Henricus (zie vorig art.), Franciscus, geb. 1580, overl. te Zwijndrecht in 1607, Antonius, te Haaften en te Schoonhoven, overl. 1638, gehuwd op 27 Mei 1610 met Elisabeta Claes uit Dordrecht. Johannes Leo sprak eens de hoop uit dat zij allen zouden zijn ‘in de periculen der kerken getrouwe instrumenten van Godes eere’. De eerste en de laatste stonden meermalen tegenover elkander (zie op Henricus Leo).

Zie: de synodale en classicale geschreven en uitgegeven acta van de nationale en provinciale synoden, vooral van Gelderland en Zuid-Holland, van de classen Tiel, Bommel en Dordrecht; Trouw-, doop- en begraafboeken van Zalt-Bommel; J.G.R. Acquoy, Jan van Venray (Johannes Ceporinus) ('s Hert. 1873); J. Hania, Wernerus Helmichius (Utr. 1895); D. Brouwer, De reductie van Bommel, 1572-1602 (Arnh. 1918), uitgave van ‘Gelre’; A.A. van Schelven, De Ned. vluchtelingenkerken enz. ('s Grav. 1909); H.D.J. van Schevichaven, De St. Stephenskerk te Nijmegen (Nijm. 1900).

Knipscheer