Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Huet, Conrad Busken]

HUET (Conrad Busken) werd 28 Dec. 1826 te 's Gravenhage geboren en overleed te Parijs op 1 Mei 1886. Door zijn moeder zoowel als door zijn vader stamde hij af van een franschen predikant Gédéon Huet, die in 1685 zijn vaderland had verlaten en zich eenige jaren daarna hier te lande was komen vestigen. De mannelijke nakomelingen van dezen predikant, veelal met waalsche vrouwen gehuwd, hadden bijna allen hetzelfde ambt vervuld als hij. Conrad's vader daarentegen was hoofdambtenaar bij het Ministerie van Financiën en kind van een hollandsch-pruisische moeder, Jacoba Busken. In het ouderlijk huis van Conrad werd veel aan Fransch gedaan. Lager en gymnasiaal onderwijs ontving hij in zijn geboorteplaats; van 1844-49 studeerde hij vervolgens aan de leidsche Universiteit in de theologie, en werd daar onder invloed van prof. J.H. Scholten een aanhanger van de ‘moderne’ richting. Om zich te oefenen in het Fransch spreken - hij zou waalsch predikant worden - verbleef hij van 1848-49 in Fransch-Zwitserland; op zijn reis daarheen maakte hij kennis met de stad Parijs. In 1849 deed hij zijn laatste academisch examen en in 1851 aanvaardde hij het ambt van predikant bij

[p. 824]

de Waalsche gemeente te Haarlem. Dit vervulde hij tot 1862, toen een te wijd gapend verschil tusschen hetgeen hij als vrijzinnig predikant meende te moeten geven en hetgeen sommige gemeenteleden van hem verwachtten, hem tot ontslagaanvrage noopte. Inmiddels was hij opgetreden als schrijver: talrijke theologische, zoo fransche als nederlandsche geschriften, eenige verhalen en schetsen, vele literarische kritieken waren van zijn hand verschenen. In 1859 was hij gehuwd met mej. Anne Dorothee van der Tholl. Kort daarop maakte hij kennis met E.J. Potgieter en H.P.G. Quack; de omgang met deze mannen droeg er toe bij, hem van de praktische theologie te vervreemden. Meer en meer trouwens zag hij in, dat zijn aanleg vooral die van een literator was. Na zijn ontslag als predikant, vervulde hij tot 1868 een vrij onaanzienlijke betrekking op het redactie-bureau van de Opregte Haarl. Ct. Door Potgieter's toedoen werd hij in 1863 in de Gids-redactie opgenomen, maar zijn talent, dat groeide, wakkerde ook naar evenredigheid veler afgunst en haat jegens hem aan, en in 1865 maakten een aantal zijner mede-redacteuren gebruik van twee door hem in den Gids gepubliceerde artikelen, die men wel wat misplaatst of onvoorzichtig kon noemen, om hem tot heengaan te dwingen. Potgieter, zijn jongeren vriend getrouw, trad mede af als lid der redactie. Samen bezochten zij in dat jaar Florence.

In 1868 werd Busken Huet tot hoofdredacteur van den batavia'schen Java- Bode benoemd, welke betrekking hij bleef waarnemen tot 1872. Hij stichtte daarna te Batavia een eigen courant, het Algemeen Dagblad van Nederlandsch Indie, waarvan hij tot aan zijn dood eigenaar is geweest. Hij werkte er eerst aan mede als directeur en hoofdredacteur (1872-76), later als europeesch correspondent (1876-86). In 1876 nl. was hij uit Batavia via Italië naar Parijs vertrokken en had zich daar metterwoon gevestigd. Hij zou die stad niet dan voor korte uitstapjes meer verlaten.

Zijn reis naar Batavia, in 1868, was bekostigd door de, toen conservatieve, nederlandsche regeering, die hem had opgedragen een rapport samen te stellen over mogelijke maatregelen ter breideling van de drukpersvrijheid in Nederlandsch Indië. Het wekte verwondering dat een gewezen ‘liberaal’ predikant van een niet liberaal ministerie geld aannam, en nog wel voor een taak, die zoo weinig met de liberale beginselen scheen te strooken. Maar Huet's gedrag in dezen was zeer wel te rechtvaardigen: de taak, die hij op zich had genomen, strookte misschien niet met de beginselen der liberalen, zij strookte met de zijne. Hij was in de politiek behoudend, waarschijnlijk in den grond uit de echt sceptische overweging, dat iedere hervorming wel steeds nieuwe onvolmaaktheden zal teweegbrengen; ook meende hij, dat Indië niet noodzakelijk volgens dezelfde beginselen bestuurd behoefde te worden als het moederland. Maar natuurlijk werd het gebeurde geducht tegen hem geëxploiteerd.

Huet's politieke opvattingen zijn overigens door de gebeurtenissen bijna alle gelogenstraft. Indië heeft zich anders ontwikkeld dan hij wenschte; zijn pessimisme ten aanzien van Nederland's toekomst is gelukkig ongegrond gebleken. Hij had zoo goed als geen politiek inzicht; maar wel bezat hij in hooge mate de gaven van den schrijver. In zijn indischen en parijschen tijd verkreeg hij door romans (de eerste was nog in Haarlem geschreven), door talrijke critische beschouwingen en opstellen, door een aantal cultuur-historische werken grooten naam: gelukkige vergoeding voor veel misken-

[p. 825]

ning en smaad. Ook in zijn huiselijk leven vond hij voldoening. Hij had door zijn courant een bescheiden welvaart verworven, die helaas op het eind ietwat wankel bleek. Te Parijs gevoelde hij zich op zijn plaats. Zijn onverwachte dood moet misschien aan een beroerte worden toegeschreven.

Ondanks zijn verblijf te Parijs en zijn opwellingen van onredelijke bitterheid jegens Nederland, moet men Huet, die zijn oorspronkelijke nationaliteit tot het einde toe behouden heeft, als een goed vaderlander beschouwen. Van karakter trouwens was hij een echte Hollander, veel meer dan een Franschman: bijzonder energiek, praktisch, soms wat hard; eenigszins verlegen, wel eens preutsch, bedekt hartstochtelijk, vaak melancholiek en toch levenslustig, vertoonde hij een menging van eigenschappen, die, men zal het toegeven, in ons land niet zeldzaam is. Slechts een sterke voorliefde voor het komieke en ironische, de straks al genoemde bitterheid en een zekere minachting voor kleine quaesties en kleine gevoelens zijn in Huet's karakter misschien minder nationaal te noemen.

Ten deele drukt zich dit karakter uit in zijn letterkundig werk: ook schrijvende kon hij hard, preutsch, ingehouden-hartstochtelijk, bitter, ironisch, vroolijk wezen. Deze woorden duiden echter niet dan bijkomstige eigenschappen van zijn geschriften aan. Het wezenlijke van zijn werk raken zij niet. Als bij alle ware kunstenaars komt dit wezenlijke bij hem voort uit iets diepers dan het ‘karakter’, uit iets dat wij zijn geestesen gemoedsleven kunnen noemen. Huet's geest - om dit ééne woord te gebruiken voor het meervoudig begrip - is veel minder specifiek Hollandsch dan zijn karakter; hij behoort tot een klasse van geesten, die vooral veel voorkwam in het 19e- eeuwsche Frankrijk. Eerst christelijk getint, was deze geest mettertijd bijna geheel agnostisch geworden. Hij kenmerkte zich daarbij door een zekere verstandelijkheid, door een sterken zin voor logica, die intusschen iets paradoxaals niet uitsloot; hij streefde (niet altijd met even goed gevolg) naar billijkheid van oordeel; hij was weinig stelselmatig, weinig waardeerend, satirisch. Huet, in één woord, was een echte kritische geest, een kritisch gemoed ook. Het voor van alle dingen gevoelde hij even sterk als het tegen en het kiezen viel hem nimmer gemakkelijk, omdat hij alles wilde kiezen, wat, hoe dan ook, schoon was. Alleen nl. de schoonheid was hem tenslotte iets stelligs; en voor hem hield dit tevens de overtuiging in, dat het door schoonheid gelouterd intellect het eenig herkenningsmiddel van de ware aristocratie is. Een criticus en een intellectueel aristocraat, dat was Busken Huet.

Zulke eigenschappen maakten hem niet in de eerste plaats geschikt voor het scheppen van goede romans of verhalen. Wat hij in deze richting, veelal naar fransche voorbeelden, heeft geleverd, is dan ook niet van den eersten rang. Het viel in zijn tijd echter op, omdat het oprecht en vrijmoedig scheen, in vergelijking bij het vele duffe en conventioneele dat toen ten onzent werd voortgebracht. Zeer goed daarentegen was hij als cultuurhistoricus. Zijn boeken over de fransche, de belgische, de nederlandsche beschaving zijn breed van opzet, vaak zonder vertoon diepzinnig, indrukwekkend door beeldende kracht. En tenslotte was hij natuurlijk een uitstekend criticus. In den beginne nog wat kleingeestig, moraliseerend, vitterig, werd hij na 1860 allengs meer een veelzijdig, ruim denkend en ruim voelend

[p. 826]

beoordeelaar. Zijn belangstelling richtte zich vooral op nederlandsche en fransche auteurs, doch sloot andere groote buitenlanders niet uit. In het algemeen is zijn keuze goed; al viel het hem blijkbaar gemakkelijker, het kleine en fijne te waardeeren dan het machtige en innig-oorspronkelijke, toch heeft hij aan dit laatste menigmaal recht doen wedervaren; zijn oordeel werd veelal door de deskundige nakomelingschap, zij het ook soms om andere redenen dan de zijne, bevestigd. Zijn kritische methode - die hij intusschen door omstandigheden niet steeds consequent heeft kunnen toepassen - was in hoofdzaak die van Sainte-Beuve: verklaring van het werk door kennis van den persoon des auteurs; later trachtte hij ook, als Taine, verband aan te toonen tusschen de maatschappij waaruit de auteur was voortgekomen en den aard van diens werk. In 1870 voor het eerst schijnt hij het in zekeren zin onbevredigende van deze methoden te hebben ingezien; een andere vond hij zelf echter niet.

De meest opvallende eigenschap van zijn proza is wel, dat zoo goed als ieder woord verantwoord schijnt; bijna niets is er in, dat willekeurig aandoet. Daarbij is het vol onverwachte wendingen en nieuwe vondsten. Een sterk komische kracht en een aangenaam vloeiend rythme dragen ertoe bij Huet's stijl tot een der schoonste te maken, die in het Nederlandsch ooit zijn geschreven. Deze stijl heeft misschien geen andere gebreken dan een zeker teveel aan omschrijving en aan opzettelijke zwierigheid, benevens een aantal onnoodige gallicismen.

Opmerkelijk feit in de nederlandsche letterkunde der 19e eeuw: Huet was bij het buitenland niet ten achter. Daarin - zijn verdiensten als kunstenaar daargelaten - ligt een van de redenen, waarom hij door de beste Nederlanders van zijn tijd, vooral in de laatste jaren van zijn leven, zoo gewaardeerd werd. Zijn invloed op de schrijvers van 1880 schijnt groot geweest te zijn; dit onderwerp is echter nog niet voldoende bestudeerd.

Van het meerendeel zijner werken is in 1912 te Haarlem een herdruk in 40 deelen verschenen, onder den titel Verzamelde Werken - Fantasien en kritieken, Historische en romantische werken, Reisherinneringen. Men zie in deze uitgaaf vooral de 25 deelen critieken (met register), Het Land van Rembrand, Het Land van Rubens, Parijs en Omstreken, de romans Lidewijde en Robert Bruce's leerjaren.

Van de in bedoelde uitgaaf niet of slechts verkort opgenomen geschriften noemen wij: Jacques Saurin en Théodore Huel (Haarl. 1855); Overdrukjes (Rott. 1858); Brieven over den Bijbel (Haarl. 1858); Stichtelijke Lektuur (Haarl. 1859); Kanselredenen (Haarl. 1861); Toespraken (Haarl. 1863-64); Ada van Holland (Leiden 1866); Nationale Vertoogen 2 dln. (Amst. 1876); George Sand (Amst. 1877); Europesche Brieven, onder pseudoniem Fantasio (Arnh. en Nijm. 1878) 2dln.; De Koning der Eeuw, naar X. de Montépin (Haarl. 1879) 2 dln.; eenige in het Fransch gestelde artikelen in de Revue de Théologie et de Philosophie chrétienne, later Nouvelle Revue de Théologie (Straatsburg 1851-62), in La Seule chose nécessaire (Haarl. 1856-57), en in Le Disciple de Jésus-Christ (Parijs 1857-58); verder talrijke, nooit herdrukte artikelen in Java-Bode (1868-72); Alg. Dagblad van Ned. Indie (1872-86) en Opr. Haarl. Ct. (Sept. 1876-einde 1882). Men leze ook Brieven van Cd. B.H., 2 dln. (Haarl. 1890) en E.J. Potgieter, Brieven aan Cd. B.H. (Haarl. 1901-02).

Zijn portret bestaat als schilderij door J.

[p. 827]

Israëls en als prent door Smeeton Tilly, J.P. Arendzen, J. Veth en J. Holswilder.

Over Huet verscheen onder meer: J.B. Meerkerk, Cd. B.H., (Haarl. 1911); J. Tielrooy, Cd B.H. et la littérature française, essai de biographie intellectuelle (Haarl. en Parijs 1923). Zie verder de bronnenopgaven in de bekende geschiedenissen der nederlandsche letterkunde van prof. G. Kalff en J. Prinsen J. Lzn., wier eigen beschouwingen ook zeer de aandacht verdienen; bronnenopgaaf eveneens bij prof. J. te Winkel.

Tielrooy